Saddam Husein: ÖMIR men ÖLIM
Tarihta aty zalymdyqpen de, qaiyrymen de qalǧan tūlǧalar turaly äŋgıme aitu qiyn. Bırınşıden, jazarmandy «jūrt onsyz da bıletın jäitterdı sydyrtyp otyrǧan joqpyn ba?» degen oi mazalaidy. Ekınşıden, tūlǧanyŋ jolai būryn-soŋdy aitylmaǧan jaŋa qyry aşylsa, ony oqyrman da kündelıktı aqparat aidyny qalyptastyrǧan obrazǧa qarsy qoiu qajettılıgı. Saddam Husein – däl sondai, ekıūdai, ekıtarapty, qarama-qaişylyqqa toly qairatker. Ony sipattap otyryp, jaqtasyp ketu de, jamandai ketu de oŋai. Jetıstıkterın moiyndai otyryp, kemşılıkterıne qynjylyp otyrǧanyŋdy baiqamai qalasyŋ. Nemese kerısınşe.
«Esek mıngen er»
Jalpy, qosözennen – Tibr men Efrat aŋǧarlarynan bır qyzyq tabylatynyna äsırese, tarihşy qauym äbden üirenıp qalǧan. Köne Babyldyŋ ırı mädeni oşaq bolǧanyna eşkımnıŋ dauy joq.
Bıraq, ekınşı düniejüzılık soǧystan keiıngı İraktyŋ taǧdyryna qyzyǧa qoiu ekıtalai. Adamzat būl kezeŋdegı İrakty, jalpy Parsy şyǧanaǧyn tek äleumettık dümpuler men qaqtyǧystar arqyly ǧana bıletın. Potsdam konferensiiasynan keiıngı jaŋa älem tek Europaǧa ǧana beibıtşılık syilasa kerek. Aǧylşyn mandatynan resmi türde 1932 jyly täuelsızdık alsa da, 1970 jyldarǧa deiın negızgı eksport közı mūnaiy – türıkter men aǧylşyndardan auyspai, halyq şelek tübındegı jūǧyndy jalaǧan küi keşken.
Eldegı dınaralyq, ūltaralyq ahual da mäz emes edı. Eŋ aldymen, şiǧalar men sünnälar, odan qaldy – Türkiiamen ekı ortada qaŋǧyrǧan qalyŋ kürd elı. Onyŋ üstıne būl şielenıster jasyratyny joq, İrakty uysynda ūstaǧysy kelgen aǧylşyndar, amerikandar, fransuzdar jäne türıkter meilınşe şeber paidalandy. Älsız İrakqa äldıler äbden müddelı boldy.
Endeşe, Saddam Husein tūlǧasy kezdeisoqtyqtan görı, osy eldıŋ saiasi-äleumettık ömırınıŋ önımı bolar. Keiıngı, Saddam Husein bilıkke kelgen tūsta qaita jazylǧan tarihnamada “kün kösem sol qiyn-qystau uaqyttarda Mysyrdan esekpen jasyryn kelıp, Tibrdı keşıp ötken” deidı. Qalai dese de, sol kezdegı älemdegı eŋ tanymal ärı syily kommunistık partiialardyŋ bırı – BAAS-tyŋ bolaşaq jetekşılerınıŋ bırı Saddam Husein däl kerek tūsta, naq uaqytynda keldı.
Arabşa Che Gevara
1960 jyldar – Saddam Huseinnıŋ jūldyzdy sätterı. Bilık baspaldaǧyn satylap emes, qaryştap şyǧuyn eŋ aldymen är şi tübınde bır basşy bolǧan İraktyŋ küizeluımen tüsındıremız. Mūndaida eŋ qanışer tajaldyŋ da qūty qaşqan el üşın keide qūt bolatynyn sız ben bız tarihnamadan bılemız.
Resmi äskeri bilıkten qaşyp-pysyp jürgen Saddam būl uaqyttarda partiia bilıgıne aralasyp, zaŋ mektebın bıtırgen edı. Ärdaiym külımdep jüretın mūrtty jıgıttıŋ sol qiyn-qystau kezeŋderde ümıt ūialatqany ras. Būl kezde sosialistık älemde Che Gevaranyŋ obrazy äbden jarnamalanyp ülgergen bolatyn, endeşe Saddamdy onyŋ arabşa nūsqasy deuge de bolady. Ras, sosialistık idealdardan auytquy da köp küttırgen joq.
Saddamnyŋ sol kezderdegı eŋ ırı jeŋısı – 1970 jyly bıtıspes jau kürdterdıŋ avtonomiiasyn moiyndap, olardyŋ serkesı Mūstafa Barzanimen mämılege keluı. Halyq on şaqty jyl boiǧy laŋkestık äreketterden, qaqtyǧystardan jäne saiasi dümpulerden tereŋ bır tynys alǧandai boldy. Däl sol uaqytta İraktyŋ kürdterge oiyp tūryp jer bergen eşteŋesı joq edı. Jäi, formaldy bolsa da bır jeŋıs Mūstafa Barzanige de kerek boldy jäne Saddam būl jäittı öte şeber paidalana bıldı.
Būdan ärı qarai Saddamdy bilık şyŋyna şaryqtaudyŋ sara jolyna tüsıp aldy dese de bolady: mümkın emestei körıngen kürdtermen beibıt kelısım-şart özınıŋ saiasi ūpailaryn äkele bastady. Keşıkpei eldıŋ jäne partiia basşysy Ahmed Hasan saiasi sahnadan yǧystyrylyp, Saddam tūlǧasynyŋ qasynda kömeskılenıp qaldy.
Toq künder
Saddamnyŋ keiıngı kezde qalyptasqan qarabas qamyn oilaǧan qūbyjyq beinesın myna bır jäit byt-şyt qylmasa da, seiılte alady. 1980 jyldyŋ basynda İrak – Egipetten keiın ekınşı oryndaǧy eŋ damyǧan arab memleketı bolǧan. Qarap tūrsaŋyzdar, tıptı Saud Arabiiasy da, Kuveit te emes. Būl qalai mümkın boldy?
Saddam aldymen kommunizm ideialaryn öz halqyna beiımdep alǧanǧa ūqsaidy. Aitalyq, ırı jer ielerın (latifundiialardy) ydyratyp, şarualarǧa bölıp berdı. İä, būl ädıs keşe ǧana özderı bai-qūlaqtardyŋ soŋyna tüsken bızge taŋsyq emes, bıraq Saddam ol jerlerdı şarualarǧa jekemenşıkke berdı. Būl onsyz da mūnaiǧa bai eldı agrarlyq dümpuge alyp keldı: iraktyqtar jer öŋdeu men daqyl ösıruden tarihi täjıribesı bar halyq bolatyn. Būǧan qosa, memleket ielıgıne alynǧan mūnai kompaniialary el qazynasyn tura maǧynasynda molşylyqqa lyqa toltyrdy: 1970 jyldardaǧy mūnai baǧasynyŋ tūraqtylyǧy men şaryqtauyn közı qaraqty oqyrmannyŋ barlyǧy bıledı. Tap sol uaqytta Saddam dınaralyq, ūltaralyq tatulyqtan da ūpai jinap aldy: aitalyq, ministrlıkterdıŋ barlyǧynda derlık kürdter mäselesı jönındegı departamentter boldy. Şamamen 20 milliondyq kürd qauymy būl jäitten bauyrlasyp ketpegenımen, ışık ışındegı pyşaǧyn jasyra tūrǧany anyq. Tıptı, İrakta jūmys ısteu märtebege ainalyp, şeteldık tehnologiialar men mamandar elge lap qoidy. Bıraq, bır kem dünie demekşı…
Taz qalpyna tüsu
Segız jyldyq İran-İrak soǧysyn sarapşylar men äskeriler Saddamnyŋ örkökırektıgınen deidı. Osy bır zūlmatqa arqau bolǧan İran men İrak şekarasyndaǧy Huzistandaǧy dauly mūnai kenışterın İran qyldai bölı p aludy ūsynypty-aq. Şynymen, būl – ūsynys tarihi bekıtılgen qūjat. Endeşe İran-İrak soǧysyn bır jaǧynan “tabystan basy ainalǧan” Saddamnyŋ jeke qūitūrqylyǧy deuge bolady. Ne desek te, sol bır onjyldyqtaǧy tabystardyŋ barlyǧynyŋ külı kökke ūşty: itjyǧys soǧystyŋ nätijesınde İrak bır kezdegı güldenuşı memleketten – 300 mlrd dollar qaryzy bar, tūtastai halyq äskerlerdı qamtamasyz etken ülken qosynǧa ainalyp şyǧa keldı. Būǧan qosa, İzraildıŋ Baǧdadttyŋ salynyp jatqan atomdyq infraqūrylymyn qiratuyn alsaq, 1990-jyldyŋ basyndaǧy İraktyŋ jaǧdaiyna qyzyǧa qoiatyn adam, sırä, tabylmas. Taz qalpyna tüstı deuşı me edı mūndaidy?
Taǧy da soǧys
1990-jyldardaǧy Saddamnyŋ barlyq äreketınen, degenmen, jeke basqa tabynu keselınıŋ meŋdegenın anyq baiqauǧa bolady. Aitalyq, körşı Kuveitke basyp kıruı – aldyn ala sätsızdıkke ūşyraityn avantiurizm edı. Äskeri ruh qanşa myqty bolǧanymen, Kuveittıŋ “jarylqauşysy” – AQŞ-pen soǧysamyn deu kädımgıdei saiasi soqyrlyq desek, artyq aitqan emes. Onyŋ üstıne, batys būl kezderı kontaktısız soǧys doktrinasyna köşkenın bılsek, būl äreketı öz azamatyn erıktı türde ettartqyşqa laqtyrumen bırdei äreket edı.
Būl soǧysta bız ekssentrik Saddamdy da köremız: ol amerikan flotyn toqtatpaq nietpen şyǧanaqqa mūnai aǧyzyp jıberdı. Oiy – kemeler kırse, mūnaidy örtei qoimaq. Mūnyŋ aqyry ekologiialyq apatqa äkeldı. Bıraq, şynymen, soǧys hronologiiasyn qarap otyrsaq, osy tūstan aqyry keme kırgen joq.
Saddam Kuveitke qalai basyp kırdı, solai bosata qoidy. Būl kezde İrak būrynǧydai emes edı. Kün kösemnıŋ jaqtauşylary bolǧanymen, qarsylastary da şyqty. Ekonomikalyq sanksiialar da uly jemısın berıp, halyq talǧaju ızdep taǧy teŋseldı. Saddam Huseinnıŋ küireuınıŋ basy, sırä, osy şaqtar bolar.
Soŋǧy soiqan
Batystyq saraptamalyq mekteptıŋ keide Şyǧysqa kele bermeitın kereǧar tūstary da bar. Tamaq tapşylyǧy jäne qymbattyǧy, soǧystan boldyrǧan halyq – osynyŋ barlyǧy Saddamnyŋ aiaǧyn aspannan keltıredı degen “boljamdardyŋ” qanşasyn oqydyq. Bıraq, mıne, Saddam Husein alaŋǧa şyqty, mıne, Djordj Buş-äkenıŋ sailauda Klintonnan ūtylyp qaluyna orai aspanǧa üş-tört ret tapanşadan oq atty. Al, halyq mäz-meiram.
Syry nede? Bılmeimız. Sebebı, turalai jetken derek joq, al İraktan bırden-bır derlık derek közı CNN-nyŋ jaŋalyqtarynyŋ da obektivtılıgıne kümän bar.
Däl sol CNN älemdık qauymdastyqty İraktyŋ jappai qyryp joiatyn qaru jasap jatqanyna sendırdı ǧoi. Aqyry, AQŞ 2003 jyly osy jeleumen İrakqa basyp kırdı. Kärı Baǧdad taǧy ot qūşty. Al Saddam Husein ızım-qaiym joǧaldy.
Saddamnyŋ tabyluy tek uaqyt enşısınde ekenı barlyǧymyzǧa belgılı boldy. Bıraq, nazarymyz basqaǧa auyp ketkenı de ras edı. Aitalyq, soǧysqa bırden bır sebep bolǧan jappai qyryp-joiatyn qarular men azaptau türmelerınıŋ ızı de tabylmady. AQŞ būl tūtsa ūialǧan tek tūrmastyŋ keipımen “Saddam siiaqty jauyzdy bärıbır qūlatu kerek edı” degen boldy. Tüsınbedık.
Keiın jertöleden tabylǧan Saddamnyŋ soty men darǧa asyluy avtomatizm deŋgeiıne jetkızılgen äreket ekenın basyp aituǧa bolady. Būǧan deiın Miloşevich te äbden daiyndalǧan ssenariimen türmege toǧytylǧan bolatyn. Ekı türlı oqiǧa arasyndaǧy parallel özınen özı syzylyp tūra qalǧandai.
Bügın älem taǧy da şiǧasy sünnäǧa şydamaityn, kürdı arabty jek köretın, laŋkestık äreketterden yrym-jyrym, ala-qūla İrakty alyp otyr. Tıptı, keide ūlt pen ūlystyŋ erekşelıgıne bailanysty Saddamnyŋ temırdei qoly qajettılık bolǧan şyǧar degen oi keledı. Äiteuır, saddamdyq İrakta köşede bomba jarylǧanyn, tūtastai meşıtter qiratylǧanyn estımeppız. Al, qazır qaraly habarlar kün qūrǧatpaidy.
Saddam men onyŋ bilıgınıŋ güldenuı men soluynyŋ jalpy sipattamasy osy. Statistikaǧa qūmar Batys Saddam Huseindı XXI ǧasyrda ölım jazasyna kesılgen bırınşı basşy deidı. Al, sız osyny oiladyŋyz ba? Ärine, joq. Maŋyzy qanşa. Bız üşın tek – osyndai tūlǧa bolypty, bylai jasapty – dūrys bolypty, büitken eken – qiias basypty degen sabaq bolarlyq täpsırı ǧana qyzyq..
Erlan OSPAN