Basty aqparatRuhaniiat

Saǧynyş…

Bızdıŋ bır bailyǧymyz – saǧynyş. Bala künımızden bastap saǧynumen, aŋsaumen kün keştık. Ol kezde qazırgıdei dauysyn estıgıŋ kelse qoŋyrau şalyp, jüzın körgıŋ kelse video bailanysqa şyǧyp, saǧat, minut saiyn habarlasyp otyruǧa mümkındık beretın qalta telefon joq, aişylyq jerdegı aǧaiyndy qoiyp, auyldan oqşau otyrǧan tuysyŋnyŋ özımen künde kezdesıp, ūdaiy tıldese almaisyŋ. Attan basqa būt artar kölık bolmaǧan soŋ, arǧy jaldyŋ astynda otyrǧan tuysyŋa bır baryp qaitu da arman. Al qaladaǧy tuystar jylyna, keidı tıptı 2-3 jylda bır saǧyntyp jürıp äzer keledı.

Ol kezde bız «üige qonaq kelse eken» dep tıleuşı edık. Künı boiy jolǧa qarap, şai ışken kesemızdegı şaidyŋ samasyna qarap közımız taluşy edı. Alda-jalda şaidyŋ aǧaşy tık tūryp ışkelı otyrǧan şaiy­myzdyŋ betınde ärı-berı oiqastasa, soǧan qarap mäz bolyp, «kısı kele jatyr, būl kım boluy mümkın?» dep degbırmız ketetın. Jolǧa qarai-qarai ümıtıŋ üzılıp, sam jamyrap el orynǧa otyrǧan şaqta üige kıresıŋ. Keşqūrym joq ızdegen äldekım kele qalsa, «ä, manaǧy menıŋ keseme tüsken jolauşy sen boldyŋ ǧoi» dep ıştei şaidyŋ şary men jolauşynyŋ sūlbasyn salys­tyrasyŋ. Al qūdaiy qonaq kelse, esımız şyǧa quanatyn edık. Qandai äŋgıme aitar eken, ne jaŋalyq aitar eken dep sonyŋ auzyna qaraimyz. Bız ǧana emes, ülkender de «al aita ber, qūlaǧymyz sende» dep qonaqty sözge tartatyn. Eger kelgen qonaq dombyra tartyp, än salatyn bolsa, onda qūdaidyŋ bergenı, ol tün bız üşın konsert körgendei keremet keş bolatyn. Tau quysynda otyrǧan bızdıŋ auylda radionyŋ özı äzer ūstaidy. Televizor, kino degen tüsımızge de kırmeitın bız üşın kelgen qonaqtan bır ädemı än tyŋdaudyŋ özı qandai baqyt ekenın qazır aityp jetkıze almaisyŋ. Esıl-dertı telefonǧa auyp, şūqylanyp otyratyn qazırgı zamanda ol äŋgıme eşkımge taŋsyq emes.

Kıtap ta tapşy, bıreude bır kıtap bar eken dese, sony auyl boiynşa ainala oqitynbyz. Bızdıŋ üide men oquǧa kırıp, qara tanyǧanşa, kıtapty äkem oqyp beretın, ekınşı klastan bastap, būl abyroily mındettı men atqardym. Keş bata mai şamnyŋ tübıne etpetımmen jatatynmyn da, kıtap oqudy bastap ketetınmın. Äkem qos jastyqty şyntaǧyna qoiyp, jambastap jatsa, şeşem tıgıp jatqan syrmaǧyn aldyna öŋgerıp otyra qalatyn. Şart qate oqymauyŋ, tūtyǧyp qalmauyŋ kerek, eger qate oqysam, jambastap jatqan äkem solq etkızıp büiırden teuıp qalatyn. «Enesı tepken qūlynnyŋ etı auyrmaidy» degendei, bır yŋq etesıŋ de ärı jalǧaisyŋ.

Ärine, auyl bızdı tez eseittı. Bes jasymyzdan bastap özımızden bırer jas ülken aǧamyzǧa (ıs jüzınde ol da bala ǧoi) serık bolyp, qoi baqtyq, otar jattyq. Qys qystauda, jaz jailauda jatyp, äke-şeşemızdı saǧyndyq. Jailauda neşe kün boiy jaŋbyr jauyp, tūman tüsıp, qoi ızdep jürgen kezde «şırkın, osy qoidan qaşan qūtylar ekenbız, qalanyŋ balalary siiaqty jyly üide teledidar qarap otyratyn kün bolar ma eken?» dep armandadyq. Biık-biık taulardyŋ basyna şyǧyp alyp, köz ūşynda būldyrap jatqan auylǧa, odan ärı qalaǧa köz saluşy edık. Aspannan ūşqan ūşaqtarǧa qarap, artynda irektelıp qalǧan tütını joǧalǧanşa telmırıp otyratynbyz.

Bar ermegımız – kıtap. Ol şırkın de tabyla bermeidı. Bıreude bır kıtap bar eken dese, arnaiy baryp, qalap sūrauşy edık. Bergısı kelmese «özımız oqyp jatyrmyz, oqyp bolǧan soŋ alarsyŋ» dese, al beretınderı «jyrtpai oqy, pälen uaqytta äkep ber» deitın. Otarda jatqan kezde kıtapty jyrtpai oqu degen – qiynnyŋ qiyny. Ol kezde qazırgıdei orauly temekı joq, mahorka dep atalatyn temekını qaǧazǧa orap tartatyn. Sol şırkınder temekı şegetın qaǧaz tappasa, bızdı jaǧalaityn. Basynda mazmūnyn jyrtsa, keiın kele kıtaptyŋ aq qalǧan, jazuy joq jerdı jyrtady. Sondyqtan kıtapty jyrtqyzbau üşın qoiǧa ketkende qosqa tastamai qoiynǧa tyǧyp ketuşı edık. Qoiynda tyǧuly jürgen kıtapta ne küi qalady, az künde şetı jemtırlenıp, bır jaǧynan ter sıŋıp, su ötıp siqy ketetın.

Bız jailaityn taudyŋ quysynda radio da jaqsy ūstamaidy, signal öte naşar. Sol töŋırekte bır şoqynyŋ basyndaǧy tastyŋ quysynda ǧana radio tartady. Onyŋ özınde «radionyŋ betın Germaniiaǧa qaratsaŋ». Ol kezde Germaniianyŋ qai jaqta ekenın bız qaidan bıleiık, radiomyz­dyŋ betın qaratqan jaqty «Germaniia osy jaqta şyǧar» dep mölşerleitınbız.

Bızdı atajūrtqa alyp kelgen de sol saǧynyş pen aŋsau bolatyn. Şekaradan ötkenşe qainaǧan qazaqtyŋ ortasyna top ete tüsemız degen ümıtpen keldık. Şüldırlegen jūrttyŋ ortasyna kırıp, qazaq pen qazaq tıl tabysa almaidy dep mülde oilaǧamyz joq. Basqa tüstı, oǧan da köndık. Bıraq saǧynyşymyz älı joǧalǧan joq. Äiteuır bır närsenı aŋsap aŋqamyz kebedı de jüredı… Nenı saǧynamyz sonda? Tuǧan jerdı, ösken eldı me? Jo-joq. Bızdegı saǧynyş basqa. Bala künımızde jüregımızge taŋbadai basylǧan taza qazaqtyŋ bıtımı bölek bolmysy saǧyndyrady…

Şüigıntai degen jailau – teŋız deŋgeiınen kemınde 2000 metr biık, tau tekesı tūiaǧyn şyqpen juatyn keremet körkem jer. Jaz bolsa, bızdıŋ ömır sol jailauda: qoidyŋ soŋynda, bie baudyŋ basynda, tai-qūnannyŋ üstınde ötedı. Keremet ömır edı ǧoi ol. Ūmytpasam, tüsten keiın saǧat 3-4 mölşerınde «Azattyq radiosy» efirge şyǧady. Däl sol şaqta qai taudyŋ basynda jürsek te, ne jūmys ıstep jatsaq ta, älgı radio tartatyn şoqyǧa jetuge tyrysamyz. Ainalasy on şaqty üide bır-bır radio bolǧanymen, Qaisabai deitın jıgıttıŋ radiosy ǧana azattyqty tartady. Onyŋ özınde Germaniia «körınetın» şoqyda.

Tüs aua älgı şoqyǧa jinalyp, radionyŋ tolqynyn turalap kütıp otyramyz. Keide jel şyqqan künı tolqyn taiyp ketse, könetoz radio ysyldap, dūrys estılmei zyqymyzdy ketıredı. Sondyqtan «Äue tolqynynda azattyq radiosy» degen söz şyqqanda bız demımızdı ışımızge tartyp, qatyp qalatynbyz. Alda-jalda qozǧalyp ketsek, radio tartpai qaluy mümkın.

Bır künı kün jauyp, tūman basyp, Germaniia jaqqa qanşa qaratsaq ta, radiomyz jaqsy tartpai, äbden mazamyz kettı. Tolqyndy turalaityn jıgıt köp jaǧalasyp jürıp, äreŋ şyǧaryp edı, qasymyzda otyrǧan Iаsyn degen köksau jötelıp qalǧanda, tastyŋ üstıne qoiyp qoiǧan radio qozǧalyp ketıp, pyş etıp, «azattyq» joǧaldy da kettı. Kım ekenı esımde joq, bıreu «şyǧyp tūrǧan radiony joǧaltyp» dep Iаsyndy bastan salyp kep kettı. Anau da qarap tūrmai ekeuı alysa ketkende bıreuınıŋ aiaǧy radioǧa tiıp, radio biık jartastan domalady da kettı. Bärımız etekke jügırdık. Arqan boiy jartas­tan qūlaǧan radio sau qala ma, kül-talqany şyǧypty. Sondaǧy beseumızdıŋ ūnjyrǧamyz tüskenın körseŋız ǧoi, tap bır qara jamylǧandai qaiǧyrdyq. Sodan bastap «Azattyq radio­syn» tyŋdai almai qaldyq. Basqa qanşama radio äkelıp, Germaniia jaqqa qaratsaq ta «Azattyq radiosyn» tartpai qoidy.

Batyrlar jyryn, tarihi romandardy oqyp alyp, «sonda osylardyŋ ışınde kım eŋ myqty eken?» dep ıştei salystyryp, miymyz jetpei jüretın kezımız de bolady. Talai närsege taŋ qalyp, tamsanyp östık. Bır auyz sözben aitqanda, ol kezde ömır sondai qyzyq, sondai ǧajap sezıletın. Soǧan qaraǧanda bır närsenı saǧynyp, aŋsap jürudıŋ özı ömırdıŋ sänın, tırlıktıŋ mänın arttyrady eken.

Bız on jasqa tolǧanda Qazaqstan täuelsızdık aldy. Basqa eldı bılmeimın, men ol kezde täuelsızdık degen sözdı mülde tüsınbeuşı edım. Tek ülkenderdıŋ «Qazaqtyŋ öz memleketı bolypty, qazaqtan patşa şyǧypty. Bükıl qazaqty köşırıp alady eken» dep guıldesıp jürdı. Bız taǧy taŋ qaldyq, sonda bızdıŋ patşa kım? (aŋǧary sol kezde bızde memleket degen ūǧym joq sekıldı), Qazaqstan qai jaqta? Būryn kün aşyq bola qalsa, tau-taudyŋ basyna şyǧyp Everest körıner me eken dep kökjiekke janarym talǧanşa qaraityn men sol künnen Qazaqstan qai jaqta eken dep qaraityndy şyǧardym. Düniedegı eŋ biık şyŋ aspanǧa qadalyp tūrsa, bızge nege körınbeidı eken dep basym qatatyn maǧan alystan būldyraǧan taulardyŋ bärı Qazaqstan bolyp elesteitın.

Ekı qoişynyŋ basy qosylsa da, ermegı – Qazaqstan. Ol el bızge älemdegı eŋ keremet el bolyp elesteitın. Älemde qazaqtyŋ patşasynan ötken meiırımdı jan joq siiaqtanatyn. Qazaqtan basqa halyqty körmegen, qazaqtan basqa ūlt qūbyjyq bolyp elesteitın qairan däuren-ai deseŋşı.

Ol kezde tūtas qazaq auyldarynda mynadai ädet bar. Şai ışıp nemese tamaq jep otyrǧanda üige qytai kırıp kelse, ol şai ışken, ol tamaq jegen qasyqty bölek alyp, külmen ysyp, ystyq sumen jetı qaitara juatyn. Sondyqtan üige qytai kelıp şai ışse, ol as ışken keseden köz almai, basqa keselermen auysyp ketpeuın qatty qadaǧalauşy edık. Namaz oqyp tūrǧan jerge, meşıtke qytaidy jolatpaityn. «Qytai namaz oqyp tūrǧanyŋdy körıp qoisa, o düniege barǧanda imanyŋa talasady eken» dep şaldar qytai kırıp kelgende namazyn toqtata qoiǧanyn da közımız kördı. Sosyn da şyǧar, bızdıŋ köŋılımızde qytai dınsız, beişara halyq degen ūǧym bala kezden qalyptasty. Keiın erjetıp, sol Qytaidyŋ qol astynda qyzmet ıstesek te, olardy tobyǧymyzǧa toǧytqanymyz joq. Qytai qazaqtary sonau 1862 jyldan bastap qytaidyŋ qaramaǧynda bolsa da, 150 jyl boiy tılın joǧaltpai, saltyn saqtap kelgendıgınıŋ bır sebebı osynda dep oilaimyn. Ülkenderdıŋ Qytaidy jaman dep tärbie beruınde ülken män jatqanyn da Qazaqstanǧa kelgende tüsındık. Sebebı bız alyp imperiia qūryp otyrsa da, qytai ūly halyq dep aitqymyz kelmeidı. Qazaq pen qazaqtyŋ qytai tılınde söilesudı namys köretındıgınıŋ, qazaq pen qazaqtyŋ orysşa söileskenın tüsınbei jüruınıŋ de bır sebebı osynda. Keide keibır aǧaiyndar qaǧytyp «Qytaidan keldıŋ ǧoi, qytai siiaqty baqa-şaian jep kördıŋ be?» dep sūrasa, menıŋ oiyma s-o-nau bala kündegı osy ıster tüsedı.

Bırdı aityp bırge ketıp baramyz, basynda saǧynyş turaly aityp jatyr edık qoi, bızdı atajūrtqa alyp kelgen de sol saǧynyş pen aŋsau bolatyn. Şekaradan ötkenşe qainaǧan qazaqtyŋ ortasyna top ete tüsemız degen ümıtpen keldık. Şüldırlegen jūrttyŋ ortasyna kırıp, qazaq pen qazaq tıl tabysa almaidy dep mülde oilaǧamyz joq. Basqa tüstı, oǧan da köndık. Bıraq saǧynyşymyz älı joǧalǧan joq. Äiteuır bır närsenı aŋsap aŋqamyz kebedı de jüredı… Nenı saǧynamyz sonda? Tuǧan jerdı, ösken eldı me? Jo-joq. Bızdegı saǧynyş basqa. Bala künımızde jüregımızge taŋbadai basylǧan taza qazaqtyŋ bıtımı bölek bolmysy saǧyndyrady… Qoǧam damyp, qazaq «mädeniettı» bolǧan saiyn sol bolmysynan alystap bara jatqan siiaqtanady…

Taǧyda

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button