Sailau BATYRŞAŪLY: Qazaqstannyŋ bolaşaǧy qazaqtyŋ sany men sanasyna qatysty

Qandastar mäselesı, şeteldegı 6 millionǧa juyq qazaqty atajūrtqa oraltu – elımızdıŋ bolaşaq taǧdyryna saiatyn asa özektı mäsele. Alaida soŋǧy kezderı türlı sebepterge bailanysty qazaq köşı baiaulap, Qazaqstan azamattyǧyn alatyn qazaqtardyŋ sany jyl saiyn azaiyp barady. Şeteldegı qazaqtarmen bailanys jasau maqsatynda qūrylǧan Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧy soŋǧy kezderı bar-joǧy belgısız ūiymǧa ainaldy. Osy mäselelerge qatysty tolǧaqty tüiınder jönınde Qazaqstan Syrtqy ıster ministrınıŋ ştattan tys keŋesşısı, QR diplomatiia qyzmetınıŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, professor, QR ŪǦA qūrmettı akademigı Sailau ­Batyrşaūlyn äŋgımege tarttyq.

Qauymdastyqtyŋ qaŋqasy ǧana qaldy

– Qazır Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧynyŋ bar-joǧy bılınbeidı. Osy jönınde ne aitasyz?

– Ötken jyly QR Tūŋǧyş Prezident kıtaphanasynda Bırınşı Düniejüzı qazaqtary qūryltaiynyŋ 30 jyldyǧyna arnalǧan «Qazaq elı: ösıp-örkendeudıŋ tūjyrymdamalyq negızderı jäne jahandanǧan älemge beiımdelu» halyq­aralyq forumy öttı. 12 memleketten uäkıl qatysty. Osy forumǧa Düniejüzı qazaqtary qauymdas­tyǧy töraǧasynyŋ bırınşı orynbasary Zauytbek Tūrysbekov qonaq retınde qatysty. Şyn mänınde būl şarany kıtaphana emes, Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧy ūiymdastyryp ötkızu kerek edı. Men osy şara ötuden būryn Z.Tūrysbekovke ekı-üş ret baryp, «şeteldegı qazaqtarmen jūmys ısteiık, bır ülken jinalys aş» dep ötınış jasap, Qytaidaǧy qazaq mäselesın aittym. Bıraq ol Qytaidaǧy qazaq mäselesıne bailanysty «men Qytaidan köp somada kredit almaqşymyn, oǧan üi salǧyzam» dep qazaq mäselesıne aralaspaimyn degendei syŋai tanytty. Menen keiın ol şyǧyp, ıstep jatqan jūmysy retınde salyp jatqan üilerın körsettı, bırtalai üidı salyp, fotoköşırmesın jasap qoiǧandai körındı közıme. Kölemı de – ülken, 150, 250 şarşy metrlık kottedjder. Ony aluǧa şetelden kelgen aǧaiynnyŋ qaltasy kötere bermeidı ǧoi» dep edım, Zauytbek «Almasa qoisyn, men alatyn adam tabam» dep kelte qaiyrdy. Zauytbek Tūrysbekov Qauymdastyqty basqarǧaly qauymdastyqtyŋ şeteldegı qazaqtarmen bailanys jasau jūmysy jaiyna qalyp, sauda sipatyndyq jūmystarǧa köştı. Atap aitqanda, Qauymdastyq atynan Astanaǧa jaqyn jerden jer alyp, memleketten jeŋıldetılgen nesie alyp, üi sala bastady.

– Qauymdastyq pen «Otandastar» qory nege bırıgıp jūmys ıstemeidı? «Otandastar» qoryn da soŋǧy kezderı bırese anaǧan iterıp, bırese bylai tartyp, kökpardai kergılep kettı me qalai?

– 2017 jyly Astanada aşylǧan Düniejüzı qazaqtarynyŋ V qūryltaiynda Germaniiadan kelgen Ömırhan Altyn degen azamat qūryltai soŋynda mınbege şyǧyp, «soŋǧy uaqyttarda Qazaqstannyŋ şeteldegı qazaqtarmen bolǧan bailanysy azaidy. Sonyŋ saldarynan Qazaqstan şeteldegı qazaqtardyŋ jaǧdaiy ne bolyp jatqanynan beihabar qaldy, Mäselen, Qytaidaǧy qandastarymyz qatty qysym körıp jatyr. Al Qazaqstan ünsız otyr» dedı. Sonymen Prezident Nūrsūltan ­Nazarbaev Syrtqy ıster ministrı Qairat Äbdırahmanovqa «būl jaǧdaidy naqtylap ūǧysyp, maǧan mälımet, ūsynys ber» dep tapsyrdy.

Osy tapsyrmadan keiın Qairat Äbdırahmanov menımen aqyldasyp ıske kırıstık. Ol kezde Qazaq qauymdastyǧynyŋ arnauly qarjysy joq, tek granttar ūtyp alumen qarjy mäselesın şeşıp jürgen kezı edı. Al qaltaly azamattar qauymdas­tyqqa aqşa bere qoimaidy. Qauymdastyq qaşanǧy elge qol jaiyp jüredı degen maqsatpen, olardy biudjetten qarjylandyru maqsatynda Syrt­qy ıster ministrı Q.Äbdırahmanov Ükımetke hat jazyp, biudjetke kırgızdık. Demek, osydan bastap Qauymdas­tyqtyŋ da, «Otandastar» qorynyŋ da eşkımge jaltaqtamai jūmys ısteuıne mümkındık tuǧan edı. Qordyŋ prezidentı bolyp ­Nūrtai Äbıqaev sailandy. Bıraq Nūrtai Äbıqaev ketkennen keiın, Z.Tūrysbekov «Otandastar» qorynyŋ aqşasyn Qauymdas­tyqqa bersın degen mäselenı köterdı. «Otandastar» qoryn QR Eŋbek jäne halyqty äleu­mettık qorǧau ministrlıgıne qosu kerek degen bastamanyŋ astarynda osyndai mäsele jatyr. Bıraq, «Otandastar» qoryn Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgıne qosuǧa mülde bolmaidy. Sebebı būl ministrlıktıŋ şetelde bır adamy joq, endeşe olar qalai jūmys ısteidı şeteldegı qazaqtarmen? Bır top ziialy qauym Prezident Qasym-­Jomart Toqaevqa hat jazyp jürıp, «Otandastar» qoryn Syrtqy ıster ministrlıgınıŋ qaramaǧynda qaldyrdyq.

Qazaqtyŋ sany köbeimei, qazaqtyŋ üles salystyrmasy artpai, bolaşaqta bızdıŋ myna memlekettı ūstap tūruymyz qiynǧa soǧady.

Qazaqstannyŋ täuel­sızdıgın baiandy etemız desek, memleket qūruşy tūlǧalyq ūlt qazaqtyŋ sanyn köbeitu basty nazarda tūruy kerek. Qazaqtardyŋ bolaşaǧy Qazaqstanda bolsa, Qazaqstannyŋ bolaşaǧy qazaqtyŋ sany men sanasyna qatysty

Şetelden kelgen qandas masyl ma?

– «Şetelden kelgen qazaq bızge masyl boldy» deitın közqaras ta joq emes siiaqty.

– Osydan onşaqty kün būryn Senatta syrtqy saiasat, qauıpsızdık taqyrybyna arnalǧan jinalys öttı, sonda men şeteldegı qazaq mäselesın köterdım. Bız qazır qazaq köşın toqtatuǧa ainaldyq. Būl – şeteldegı 6 millionǧa juyq qazaqtyŋ taǧdyryna ǧana emes, tūtas qazaq memleketınıŋ bolaşaǧyna da qatysty mäsele. Sovet däuırınde aşarşylyq, quǧyn-sürgın nätijesınde qazaqtar qyryldy, ūlan-ǧaiyr jerde bız azbyz.  Şyn mänınde bız mynau eldıŋ täuelsızdıgın baiandy, qauıpsız etu üşın şetelden kem degende taǧy bır-ekı million qazaq kelu kerek. Qazaqtyŋ sany köbeimei, elde qazaqtyŋ üles salmaǧy artpai, bolaşaqta bızdıŋ myna memlekettı ūstap tūruymyz qiynǧa soǧady. Bızge bır el aşyqtan aşyq basyp kırmegenımen, basqa täsıldermen egemendıgımızge qater töndıruı mümkın. Öitkenı qazaqtyŋ jerıne köz alartyp otyrǧan körşı el az emes. Sondyqtan Qazaqstannyŋ täuelsızdıgın baiandy etemız desek, memleket qūruşy tūlǧalyq ūlt – qazaqtyŋ sanyn köbeitu basty nazarda tūruy kerek. Qazaqtardyŋ bolaşaǧy Qazaqstanda bolsa, eldıŋ bolaşaǧy qazaqtyŋ sany men sanasyna qatysty.

Ökınıştısı sol, 30 jyldyŋ ışınde nebärı 1 million qazaq atajūrtqa oraldy, tıptı bır millionǧa da jetpeuı mümkın. Jerı alaqandai İzrail täuel­sızdık ala salyp, şetelden 1,2 million evreidı jinap alǧan joq pa? Nege? Olardyŋ köşıp kelgenderge beretın järdemaqylary bızden 15 ese köp. Ūlty evrei nemese qanynda evreidıŋ qany bolsa, bır künde azamattyq aluǧa mümkındık bar. Al bızde şe? Bız qandastarǧa bölıngen az aqşany köpsınemız, keibır adamdar  da «aqşany olarǧa bergenşe bızge de bersın» dep kerı tolǧaidy. Azamattyq aludaǧy kedergıler de az emes. Köşı-qon saiasatynyŋ özı 30 jylda 40 qūbyldy, bır-aq jyl merzımı bar «qandastar» degen qosymşa status oilap tauypty. Osyǧan qarap bızdıŋ eldıŋ ükımetınde qandastar köptep köşıp kelsın degen janarşylyqtan görı «kelmesın» degen piǧyl basym ba degen oiǧa qalasyŋ. Ana tılımızdıŋ küşeiuı­ne, salt-dästürımızdıŋ qaita jalǧasyn tabuyna olar ülken üles qosyp jatyr. Öner, mädeniet, sport jaǧynan da keremet eŋbekter sıŋırdı. Ruhymyzdy köterdı.

Şetelden keletın qandastardan aqşany aiamau kerek. «El ekonomikasy jaqsarsyn, sosyn kelsın» dep kütıp otyruǧa tıptı de bolmaidy. Sebebı kün ötken saiyn assimiliasiiaǧa ūşyraǧan qandastar bızden alystap barady, tıptı olardan aiyrylyp ta qaluymyz mümkın. Özbekstanda köp qazaq özbek bolyp jazylsa, Qytaida qazaq mektepterı bırjola jabyldy.

Qandastardyŋ tarihi Otanyna oraluy jäne olarǧa järdem beru elımızdıŋ strategiialyq, saiasi, äleumettık-ekonomikalyq damuynyŋ qūramdas bölıgı ekenın eskere otyryp, būl jūmystyŋ jüielı ärı tiımdı jüzege asyryluynyŋ negızı retınde «Şeteldegı qandastar men otandastardy repartasiialaudy memlekettık qoldau» jaŋa baǧdarlamasyn äzırlegen jön

Jete män bermei otyr

– Alǧaşqy qazaq qūryltaiy qalai aşylyp edı?

– Bız täuelsızdık alǧan jyldary Keŋes odaǧynan bölınıp şyqqan respublikalardyŋ köbı ūlttyq qūryltai aşyp, oŋ, solyna qarai bastady. Bırınşı qūryltaida Dünie­jüzı qazaqtary qauymdastyǧy qūryldy. Qūrmettı töraǧasy bop Nūrsūltan Nazarbev sailandy, Qaldarbek Naimanbaev onyŋ bırınşı orynbasary boldy. Şynyn aitaiyq, Qaldarbektıŋ tūsynda qazaq qauymdastyǧy qarqyndy jūmys ıstedı. Ükımet te düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧynyŋ jūmysyna jete köŋıl bölıp otyrdy.

Düniejüzı qazaqtary qauym­dastyǧy jarǧysy boiynşa 5 jylda bır qūryltai ötuı kerek edı. 2017 jyldan berı jūmys ıstemegen Zauytbek ony ūmytyp ketken siiaqty. Ötken jyly ötuge tiıs qūryltaidyŋ biyl da ötpeitın türı bar. Onyŋ üstıne, tūŋǧyş ­Prezident qazır demalysta, basqa jerdegı mansabyn tapsyr­ǧany siiaqty Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧynyŋ töraǧalyq ornyn da Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev aluy kerek edı. Men osy mäselenı köterıp, 19 Eŋbek erlerı, Memlekettık syilyq laureattary, ziialy qauym ökılderıne qolyn qoidyryp, Prezidenttıŋ özıne hat jazdym.

Düniejüzı qazaqtary qauym­dastyǧynyŋ jūmysynyŋ dūrys jürgızılmeuıne bailanysty soŋǧy kezderı şetelden keletın qandastar sany kürt azaidy. Qauymdastyqtyŋ basty maqsaty – qandastarymyzdyŋ öz tarihi Otanyna oraluyna jaǧdai jasau edı. Alaida Qauymdastyq ol mäselemen müldem şūǧyldanbady. Täuelsızdık jariialaǧannan keiın 1993 jyly Qazaqstan azamattyǧyn 105 896 adam aldy, 2012 jyly oralmandar sany 47 112-ge deiın tömendedı. Al 2021 jyly 2 420 adamǧa ǧana Qazaqstan Respublikasy azamattyǧy berıldı. Osylaişa, qandastarymyzǧa azamattyq beru jyldan jylǧa azaiuda. Onyŋ üstınde, şet elden kelgen qandastarǧa 5 jylǧa deiın Respublika azamattyǧyn bermeu turaly qitūrqy saiasat ta şyqty. Būl Memlekettık egemendık turaly Deklarasiia­ǧa, QR Konstitusiiasyna jäne halyqaralyq zaŋǧa qaişy keledı. Älemde repatrianttar tarihi Otanyna qaitu qūqyǧy belgılengen jäne olar qolma-qol azamattyq alady. Halyqaralyq täjıribede eldıŋ mädenietı, tarihy men tılı, bır sözben aitqanda, ruhani düniesın älem jūrtşylyǧyna tanytuda «jūmsaq küş» retınde sol memlekettıŋ syrtqy saiasatynyŋ qūramdas bölıgı retınde qyzmet atqaratyny belgılı. Būl rette Britandyq keŋes, Fransuz aliansy, Qytai Konfusiiasy, Germaniianyŋ Gete instituty, Rossotrudnichestvo, «Russkii mir», İzraildıŋ «SOHNUT» ūiymy älem evreiın jinaumen şūǧyldanady, Tel-Aviv Ben-Gurion äuejaiynda şet elden kelgen evreilerge bır kün ışınde azamattyq berıledı.

– Köştı qaita jandandyru üşın qandai jūmystar atqaryluy kerek dep oilaisyz?

– Qasym-Jomart Kemelūly Maŋǧystau oblysynda jūrtşylyqpen kezdesu barysynda: «Şeteldegı qandastarymyzdy elge qaitaru ısı eşqaşan nazardan tys qalǧan emes, qalmaidy da. Düniejüzındegı qandastarymyzdyŋ basyn tuǧan jerde bırıktıru – bızdıŋ qasiettı paryzymyz» dep öte jaqsy aitqan edı.

Qandastardyŋ tarihi Otanyna oraluy jäne olarǧa järdem beru elımızdıŋ strategiialyq, saiasi, äleumettık-ekonomikalyq damuynyŋ qūramdas bölıgı ekenın eskere otyryp, būl jūmystyŋ jüielı ärı tiımdı jüzege asyryluynyŋ negızı retınde «Şeteldegı qandastar men otandastardy repartasiialaudy memlekettık qoldau» jaŋa baǧdarlamasyn äzırlegen jön dep sanaimyn. Sebebı joǧaryda aitqanymyzdai, qazaq halqynyŋ bolaşaǧy, Qazaqstan Mäŋgılık el boludaǧy basty jol – būl şet eldegı 6 millionǧa juyq qandastarymyz­dyŋ bırazyn tarihi otanyna oraluyna bailanysty bolmaq.

– Şetelden qandastardy köşırıp äkelıp, Qazaqstandy qazaqqa toltyru mäselesıne bızdıŋ atqaruşy bilıktıŋ közqarasy dūrys dep sanaisyz ba?

– Memleket basşysy būl mäselege ünemı basa nazar audaryp keledı. Joldaularynda, maŋyzdy kezdesulerınde şeteldegı qandastar mäselesın ünemı aityp, tapsyrma berıp keledı. Bıraq peiılı qisyq ministrler men Ükımet ol tapsyrmalardy oryndau jaǧynda öte sylbyrlyq tanytady. Äsırese, el ışındegı auqymdy mäselelerdı oŋtaily şeşe almai jatqan Ükımettıŋ oǧan qaraityn mūrşasy da joq siiaq­ty. Olar Prezidentke jalǧan mälımet berıp, el taǧdyryna qatysty mäselege män bermei otyr. Jaŋaözendegı oqiǧany oralmandar jasady dep ötırık soǧyp, köştı toqtatuǧa da ūryndy kezınde.

Onyŋ üstıne qazır Qazaqstan azamattyǧyn alǧysy keletın azamattardan qazaq tılınen emtihan alatyn zaŋ şyqty. Jūrt şulap edı, Ükımet basşysy būl qandastarǧa qaratylmaǧan dep aqtaldy. Bıraq zaŋ jüzınde ondai dep jazylmaǧannan keiın, tübınde şetelden keletın qazaqqa sol emtihan tosqauyl boluy mümkın. Şetelde ömır sürgen qazaqtardy qoiyp, Qazaqstannyŋ qazaqtarynan ana tılınen emtihan alsa, bırazy ötpeidı. Endeşe nege bız «ala qoidy böle qyrqyp otyrmyz?». Şetelden kelgen qazaqtardy tezdetıp azamattyqqa qabyldau jaily aitsaŋ, «olardyŋ arasynda şpiondar bar boluy mümkın ǧoi» degen uäjdı de aitady. Bızdıŋ qauıpsızdık organdar ne ısteidı? Bır künde azamattyqqa qabyldaityn İzrail elın jansyzdar audaryp tastady ma? Demek, joq jerden syltau aityp, qandastar köşıne tosqauyl qoiudy toqtatu kerek. Aqşa joq dep qarap otyrmai, qaryz alsaq ta, qandastardy şaqyryp, olardy bos jatqan öŋırlerge ornalastyru kerek. Memlekettı aqşa ūstamaidy, qazaq halqy ūstaidy. Sondyqtan, Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧynyŋ jūmysyn qaita jandandyryp, jūmys ıstemeitın basşylaryn auystyryp, Prezidentımız  Qasym-Jomart Toqaev osy ūiymnyŋ töraǧalyǧyn öz qolyna alsa, jaqsy bolar edı. Sebebı Memleket basşysy özı tıkelei qadaǧalap otyrmasa, köş kölıktı bolmaidy.