SAMBONYŊ SAŊLAǦY

Közınde oty bar qyz

Säule Ǧabdullina. Būl esım sportsüier qauymǧa jaqsy tanys. Ötken ǧasyrdyŋ soŋynda, iaǧni, 90-şy jyldardyŋ basynda qara būltty qaq jaryp şyqqan kün nūryndai jarqyraǧan būl qaryndasymyz qazaq sportyna öşpestei qoltaŋbasyn qaldyryp ülgerdı. Naqtyraq aitsaq, Säulenıŋ peşenesıne bas­qa­syn aitpaǧanda, sambo küresınen qazaq qyz­da­ry arasynan tūŋǧyş älem chempiony bolu ja­zylǧan. Būl baq ekınıŋ bırınıŋ basyna qona bermeidı. Öitkenı, Säule küres kürtkesın ki­gen­ jyl­da­ry «juan jıŋışkergen, jıŋışke üzı­lei­ın dep tūrǧan» köközek zaman bolatyn.

Būrynǧy Keŋes Odaǧy deitın şoi balǧasy men temır oraǧy aiqasqan alyp imperiia oida joqta töŋkerılıp qap, temır jıppen bailanǧan ekonomikalyq tor byrt-byrt üzılıp, tūrymtai tūsyna, qūrqyltai qūtyna qaşyp jatqanda, bızdıŋ Säule ainalaiyn sportty tastap ket­pe­dı.­ Basqalar siiaqty dorba arqalap, sauda quyp ket­ken­de ǧoi, qazaqqa qaidaǧy altyn medal?..

Hoş, sonymen… äŋgımenı äuelden bastaiyq. Säule Jaŋbyrbaiqyzynyŋ tuǧan jerı – bū­ryn­ǧy­ Torǧai oblysy Amankeldı audanynyŋ Büi­rek­tal auyly. Äkesı qarapaiym şaruanyŋ adamy, anasy jetı qūrsaq kötergen: ekeuı – ūl, beseuı – qyz. Būl otbasy 1977 jyly Arqalyq qalasyna qonys audarady. Däl sol jyly Säule mektep tabaldyryǧyn attaidy. Qalada qaidaǧy qazaqşa oqu, mektep te joq. Qysqasy, amalsyz orysşa oquǧa mäjbür.

Bır qyzyǧy, tūlymşaǧy jelbırep, qara közı möldırep, jarlauda ösken jas taldyŋ boz şy­­by­­ǧyn­dai­ bü­r jaryp, ekpındei ösıp kele jatqan būl qyzdyŋ bozalaŋ şaǧynda «ba­lu­an­ bolsam» degen oi üş ūiyqtasa, tüsıne kır­me­gen.­ Sondyqtan bolar, äbden buyny bekıp, qa­byr­ǧa­sy­ qataiǧanda, iaki 16 jasynda küres kılemıne kı­rıp­ kör­gen. Onyŋ özınde dziudo üiırmesıne.

Jattyqtyruşy Hamza Erjanov deitın aǧai. Mamandyǧy därıger. Söite tūra balalardy ba­lu­an­dyqqa baulidy. Aqşa tabu üşın emes, jü­rek­ qa­lauy­ boiynşa. Säulege kürestıŋ äl­ıp­pe­sın­ üiretken osy adam. Bıraq bızdıŋ qyzda al­ǧaş­qy jyldary küreske degen ynta häm yqylas bola qoimaǧan. Tiıp-qaşyp keledı, ketedı.

Bıraq Säulenıŋ boiyndaǧy erekşe talant­ty­ aŋ­ǧar­ǧan­ Ham­za­ qyz­dy qolynan jetek­tep,­ kü­res­tıŋ­ käsıbi mamany, tanymal jattyqtyruşy Beisen Äubäkırovke alyp keledı. «Beiseke, my­na­ qyz jaqsy baluan bolady». Beisekeŋ töŋ­ke­rı­lıp­ ūzaq qarady. Aitqany: «Közınde oty bar ek­en».­ «Jasyŋ neşede?». «On alty­da­myn…» Bei­se­keŋ­ ba­syn şaiqady: «Tym keş­ em­es­ pe!».­ Osy­men­ söz­ tä­mäm. Aŋtarylyp tūrǧan qyz­ǧa­ «Ki­ ki­mo­noŋ­dy!» degen būiryq tüsırdı.

Jeŋıske bastaǧan jol

Jalpy Torǧai – jaqsy baluandar köp­ şyq­­qan­ ölke. Tek qana sambo küre­sı­nıŋ­ saŋlaqtaryn sa­na­saq,­ äl­em­ bı­rın­şı­lı­gı­nıŋ jül­degerı Qar­ly­ǧaş­ Äjı­­mo­va, studentter arasynda älem chem­pi­ony Jūldyz Aimaǧambetova, sambodan stu­dent­ter arasynda ötken älem bı­rın­­şı­lı­gı­nıŋ kümıs jüldegerı, qazaqşa küresten elı­mız­dıŋ­ bır­ne­şe dürkın «Tüie baluany» Mū­rat­ Kintonov, Aziianyŋ ekı dürkın chempiony Aidar­ Nyǧ­me­tov dep kete beredı. Būl sapqa Säu­le­ Jaŋ­byr­bai­qy­zyn qosyp qoiyŋyz. Būlardyŋ barlyǧyn ūştaǧan, küres önerıne baulyǧan jo­ǧa­ry­da­ǧy­ Bei­se­keŋ, iaki Beisen bapker.

Säulenıŋ alǧaşqy jarysy – 1989 jy­ly­­ dziu­­do­­dan Oral qalasynda ötken el bırın­şı­lı­gı. Salmaǧy – 52 kelı. Jüielı jattyǧu bas­ta­­­ǧa­­ny­­na­ ary ketse bes-aq ai. Bıraq kılemge jū­­ty­­nyp şyqty. Qarsylasy – ataqty Aisara Kerımbekova. Soqyr jerebe solai tüsken. Ai­sa­ra­nyŋ ataǧy däuırlep tūrǧan şaq. Ūtyldy. Bı­raq ökıngen joq. Jyǧylsaŋ, tüieden jyǧyl!

Jarystan soŋ bapkerler aqyldasa otyryp:­ «Aisaramen bır salmaqta jūlqysyp jürgenşe, «bailauly būqadan oŋaşa būzau artyq» Säu­le­ samboǧa auyssyn» dep şeşedı. Rasyn­da­, sam­­bo­dan Säulenıŋ baǧy jandy. Şu de­gen­de­ öz­ sal­ma­ǧyn­da (56 kelı) Qazaqstandy baǧyndyrdy. Būl 1990 jyl bolatyn. Osy jyly Perm ölkesınıŋ ortalyǧy Krasnokamsk qalasynda 1971-1973 jyly tuǧandar arasynda «Eŋbek rezervterı» erıktı sport qoǧamynyŋ bırınşılıgı jalauyn köterdı. Qazaqstan atynan jarysqa Säule baryp qatysty.

Nätije jaman emes, el qorjy­ny­na qola medal tüsırdı.

Säule kelesı 1991 jyly taǧy da el bırın­şı­lı­gın­­de top jardy. Osy ekpınmen atoilaǧan bızdıŋ qyz 1997 jylǧa deiın 56 kelıde Qazaqstanda jalǧyz özı «patşalyq» qūrdy. Aldyna jan balasyn tüsırmedı. Baluan qyzǧa älemdık ja­rys­tar­ǧa qatysatyn daŋǧyl jol aşyldy. 1991 jyly sambodan Minsk qalasynda ötken älem bırınşılıgınde ukrain häm belarus qyzdaryn ūtyp, reseilıkten ūtylyp, qola medal aldy. Būl jetıstıgın 1993 jyly taǧy qaitalady. Älem chempionaty Omby qalasynda ötken edı. Qola üşın şaiqasta tegı ombylyq qazaq qyzy Alla Eseiovamen joly tüiıstı.

Bızdıŋ Säule kürestı bastaǧanyna tört jyl tolmai jatyp älem chempionatynyŋ ekı dürkın qola jüldesın qanjyǧalap tastady. 1994 jyly otau qūrdy. Keşıkpei ūldy boldy. Kürestı jyl jarymdai doǧardy. 1995 jyly dauyldatyp­ qai­ta­ or­al­dy.­ Kel­se,­ Taş­kent qalasynda sam­­­bo­­­dan­ Aziia chem­pio­na­ty ötedı dep qūrama dür­­lı­­gıp jatyr. Bas bapker Bauyrjan Jana­lin­­ chem­­­pio­­­­nat­­qa­ qa­ty­sa­tyn baluandardy älde­qa­şan­ sū­­ryp­­tap, tapsyrys berıp qoiǧan. Säulege or­yn joq. Endı ne ısteu kerek? Şauyp Qyrǧyz aǧ­aiyn­dar­ǧa bardy: «Sızderge altyn medal ke­rek pe?» Qyrǧyzdar: «Oibai, sol üşın ölei­ık­ dep­ ja­tyr­myz». Säule: «Ölmei-aq qoi­­yŋ­­dar,­ tek­ me­nı­ tı­zım­de­rıŋe qosyp jıbere sa­­lyŋ­­dar!» Ala qalpaqty aǧaiyndar qoldaryn qu­sy­ryp, «Qūp taqsyr!» dedı.

Osylai Säule Jaŋbyrbaiqyzy 1995 jy­ly­ Aziia chempionatyna qyrǧyzdardyŋ atynan­ kürestı. Finalda Qazaqstan chempiony Maǧ­ri­pa Äbışovamen jolyqty. Säulege altyn kerek. Qyzǧyzdarǧa uäde berıp qoiǧan. Amal joq, ūtuǧa tura keldı. Säule sambodan Aziia chem­pio­ny! Osy ekpınmen älem bırınşılıgıne bar­dy. Odan üşınşı ret qola medal aldy. 1996 jyly Aziia bırınşılıgın taǧy ūtyp, ekı dürkın Aziia chempiony atandy.

Älem chempiony

Şırkın, endı bır yrǧysa älemdı ba­ǧyn­dy­ryp qalar. Üş ret esık aldynan qaitty emes pe. Öt­ken­ jyly (1995) sambodan Qazaqstan bır­ın­şı­lı­gı ötıp, osy jarys üstınde Aisara Ke­rım­­be­­ko­­va­ sal­­ta­­nat­­ty türde sporttyq jo­ly­na nükte qoiǧan-tyn. Onymen qoimai Ai­sa­ra apasy küllı körermennıŋ aldyna sıŋlısı Säu­le­nı şaqyryp: «Qymbatty sıŋlım, menıŋ däu­re­nım tämäm. Endıgı qazaqtyŋ ümıt artar qy­zy­ sen,­ sondyqtan özım köp jyl küreske kigen kür­te­şem­dı­ saǧan syilaimyn, jolyŋ bolsyn» de­ge­nı bar…

Apasynyŋ aq jarma tılegı «qabyl bolǧai» dep Säule kürteşenı kiıp aldy. 1996 jyly küzde sambodan älem bırınşılıgı Japoniiada ötetın boldy. Oǧan salyp ūryp Säule bardy. «Iа, Alla» dep kılemge şyqty. Ä degende jer­gı­lık­tı jerdıŋ baluany japon qyzyn ai­qyn­ ba­sym­dyq­pen jeŋdı. Ekınşı ainalymda reseilık baluan qyzǧa tap keldı. Osyny jeŋse, joly aşy­la­ryn­ jaq­sy bıletın Säule aianbai aiqasty. Baryn saldy. Soŋǧy sätke deiın ekeuı teŋ şapty. Uaqyttyŋ bıtuıne 30 sekund qalǧanda Säule orys qyzdyŋ şyŋǧyrtyp qolyn qaiyrdy. Oǧan da jan kerek eken, şyryldap qoia berdı. Töreşı Säulenıŋ qolyn köterdı.

Negızgı qarsylasyn şaŋ qaptyrǧan bızdıŋ qyz­ finalǧa jettı. Şeşuşı synda ony ukraina­ ümı­tı İ.Matievskaia kütıp tūrdy. Taǧy bır sū­ra­pyl­ şai­qas bastaldy. Qazaqtyŋ qaisar qy­zy­ na­mys­ty qoldan bermedı. Qarsylasyn oŋ­taiy­ kel­gen­de­ ty­pyr­latyp basyp qaldy. Za­ry­na­ kır­gen bürkıttıŋ qūrsauyna ılıkken tül­kı­dei­ uk­rain­ qyzy tūmsyǧy jer iıskep jatty da qaldy. Säule – älem chempiony! Qazaq qyzdarynan şyq­qan tūŋǧyş älem chempiony. Ärı osy bı­rın­şı­lıkten Qazaqstan qūramasy jalǧyz altyn aldy. Ol da Säulenıŋ enşısınde. Qalai desek te, būl qyz qazaqtyŋ sport tarihynda öşpestei ız qaldyrdy.

****

Chempion qyzdy torǧailyq jerlesterı toi jasap qarsy aldy. Arqalyq qalasynan päter berdı, jeŋıl avtokölık mıngızdı. Bıraq quanyş ūzaqqa barmady. Kelesı jyly Torǧai tarady. Airandai ūiyp otyrǧan el tarydai şaşyrady. Torǧai tarap jatqanda Säule sambodaǧy jetıstıgın tämämdap, dziudoǧa auysty. Känıgı baluan bırden dziudodan Qazaqstan chempiony atandy. Būl 1997 jyl bolatyn. Alda Şyǧys Aziia oiydary. Oǧan tyŋǧylyqty daiyndaldy. Bıraq bara almady.­ Sebebı, ükımette aqşa joq.

2000 jyly Astana qalasyna qonys audardy. Kelgen bette jasöspırımderge arnalǧan «Astana batyr» sport mektebıne jattyqtyruşy bolyp ornalasty. Būdan bylai sporttyq jolyn doǧaryp, bapkerlıkpen ainalysty. Qazır Säule tärbielegen şäkırtterdıŋ aldy älemdık jarystardan olja salyp jür. Būlardyŋ ışınde jastar arasynda sambodan älemnıŋ ekı dürkın jeŋımpazy Dinara Ysqaqova bar.
Bızdıŋ keiıpkerımız qazır sambo küresınen Qazaqstan qūramasynyŋ aǧa jattyqtyruşysy qyzmetın laiyqty atqaryp jür. Sondai-aq elımızdıŋ sport basşylary eŋbegın eskerıp «Qazaqstan sportyna eŋbegı sıŋgen qairatker» (2004) ataǧyn berdı. Qūdaiǧa şükır, bas qalaǧa bauyr basyp, el qatarly tırlık etıp jatyr.

Beken QAIRATŪLY