Mädeniet

SARY QYMYZ SAPYRǦAN

Kymyz

Jylqy – erttep mınseŋ – kölık, sıŋımdı etı – tıl üiırer taǧam, baldai qymyzy – şipaly susyn jäne dertke şipa. Qymyzdyŋ qūramyna kıretın türlı zattardyŋ bärı de adamnyŋ boiyna jaqsy sıŋedı. Qazaq taǧamtanu akademiiasynyŋ prezidentı, akademik Töregeldı Şarmanovtyŋ aituynşa, bie sütı – saumal aquyz, mai, kömırsu sekıldı negızgı üş qorektık zattan tūrady. Ony emşektegı säbilerge ana sütın almastyruşy nemese balalar taǧamy retınde qoldanuǧa bolady. Saumaldyŋ qūramyndaǧy laktoza siyr sütındegı qantqa qaraǧanda jeŋıl ydyraidy. Būl bie sütınıŋ sıŋımdılıgın arttyryp, ūiqy bezıne salmaq tüsırmeidı.

Qazaq halqynyŋ bır ǧasyrlyq tarihyn basynan keşırgen Jambyl Jabaev atamyz:  .

..Üiırılgen sary altyndai

                                                sary qymyz,

 Auruǧa – em, sauǧa – quat,

                                               därı qymyz.

Elımnıŋ baiaǧydai süigen asy,

Şyǧarşy taǧy neŋ bar

                                             kärı qymyz,

dep jyrlaǧan eken. Būnyŋ özı qymyzdyŋ qasietımen bırge onyŋ türlerınıŋ köp ekenın aŋǧartady.

Jalpy, jylqy maly tört ai sauylady. Sondyqtan, qymyzdy qazaqtar jyl mezgılıne qarai atai beredı. Al, onyŋ negızgı türlerı mynalar: uyz qymyz – būl bie sütınıŋ uyz dämı taralǧan kezde aşytylǧan qoiu qymyz; sary qymyz – jaz ortasyndaǧy, şöp äbden pısıp, buy­ny qatqan kezdegı qymyz; tünemel qymyz – mol qordyŋ üstıne süt qosa otyryp, arnauly torsyqta saqtalyp, ekı täulık sapyrylǧan, pısuı jetken qymyz; qūnan qymyz – üş täulık boiy aşytylady; bal qymyz – bal, qant sekıldı tättı qosyp juasytqan qymyz; dönen qymyz – tört täulık aşytylady; bestı qymyz – bes täulık aşytqan qymyz; asau qymyz – bestı qymyzdan da küştı qymyz; juas qymyz – baiau aşyǧan nemese saumal qosylǧan qymyz; qorabaly qymyz – mol qordyŋ üstıne kün saiyn süt qūia otyryp, bırneşe kün jinalǧan qymyz; sırgejiiar qymyz – küzdı künı bie aǧytardaǧy soŋǧy qymyz bırneşe kün jinalady.

Künmen bırge jadyrap...

Samarqannyŋ jıbıgende kök tasy,

Äz-Nauryzdy küder ärbır otbasy.

Ua, halaiyq, osy künı meiırmen

Ärbır üige mazdaq bolar şoq tasy.

 

Söitıp elım sılkınsınşı ǧajaiyp,

Ökpe degen ketsın nūrmen azaiyp.

Törlet, nauryz, künmen bırge jadyrap,

Jazǧytūry toiyn jarqyn jazaiyq!

Baqytjan TOBAIаQOV

Bereke jäne Aqjar auyldarynda ötken balalyq şaǧym esımde. Sonda anam Amantai qaitqan soŋǧy künıne deiın bır-ekı sauyndy bie ūstady. Sol kezdegı qymyzdyŋ iısı mūrnymnan, dämı taŋdaiymnan ketpeidı. Kübını pısu täsılderı men ony aldyn ala qaiyŋnyŋ tütınımen äzırleudı anam öte jaqsy meŋgergen edı. Sondyqtan, bızdıŋ üidıŋ qymyzyn köpşılık maqtaityn. Qazır atalǧan auyldar da joq, qymyz da joq boldy…

Kezınde jaqsy qymyzdy Nūrlan men Zäkiia degen naǧaşylarym ūstauşy edı. Olar jasy jetpısten aspai tūrǧanda jaz boiy sov­hozdyŋ 15-20 şaqty sauyndy bielerın saua­tyn. Qazır qymyz öŋdeu jūmysyn Küläş degen qyzdary Nikolaevka auylynda jalǧastyrdy. Bügınderı keibır auyldarda sauyndy bie ūstaityndar bar ekenın estıgenmın. Mysaly, Jıbek joly auylynda – Bolat Qapanovtyŋ otbasy, Qoigeldıde – Äzımhan Nūrjanov, Ramazan Älımbaev, Būlaqsaida – Baqyt Qabyldinova men Quat Jūmanov, Saryoba stansasynda – Amantai Mūqanov t.b. Bıraq, būl Astana maŋyndaǧy auyldar üşın öte az.

Auyldyq jerde tūratyndardyŋ köbı qazır bie ūstamaidy. Qymyz öŋdeu şaruaşylyǧy bylai tūrsyn, öz otbasyna taǧam retınde daiyndau degen joǧalyp barady. Audan äkımderınen: «Qaramaǧyndaǧy qai auylyŋda neşe jylqy bar, onda neşe sauyndy bie ūstaityn otbasy bar eken?» degen sūraqtar qoisaŋyz, jauabyn bere ala ma?..

 

Erekbolat QABYLDA

 

Taǧyda

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button