Elımızdıŋ jetekşı aqparat qūraldarynda jemıstı eŋbek etken, öresı biık,
özındık aitary bar, täuelsızdıktıŋ eleŋ-alaŋynan bastap eldık ideologiiasynyŋ ornyǧuyna üles qosqan Sauytbek ABDRAHMANOV – qazaq mädeni ömırınıŋ, jurnalistikasynyŋ asa körnektı tūlǧasy, qara nary. Eŋbek jolyn redaksiiadaǧy qatardaǧy tılşılıkten bastap, ministrlık lauazym, deputattyq mınberge deiın köterılgen jan-jaqty qalamgerdıŋ jürıp ötken joly – qalam ūstaǧan qauymǧa ülgı-önege. Ädebiettanu men audarmada, syn men publisistikada, tūlǧatanuda, ūstazdyq qyzmette, teledidar men basylymda özındık örnek pen qoltaŋba qalyptastyrǧan körnektı qairatker bügınde mereilı
70 jastyŋ jotasyna şyǧyp otyr.
– Qūrmettı Sauytbek Abdrahmanūly! Sızdıŋ jürıp ötken ömır ötkelderıŋız ben belesıŋız – bügıngı jas jurnalisterge ülgı. Jurnalistık qyzmetıŋızdı qatardaǧy tılşılıkten bastap, ministrlık biıkke, el gazetı «Egemennıŋ» prezidenttıgıne, deputattyq tūǧyrǧa köterıldıŋız. Biyl Mäjılıske qaitadan sailandyŋyz. Parlamentte jürgende de gazetterge jiı jariialanasyz, teledidarda jüielı türde pıkır bıldırıp tūrasyz, şäkırtterge därıs oqisyz, iaǧni qazır de sızdı jurnalistikanyŋ qan bazarynda jür dep sanaimyz. Solai bolǧandyqtan da äuelgı sūraǧymdy «qazaq jurnalistikasynyŋ qazırgı jaǧdaiyna qandai baǧa beresız?» dep qoimaqşymyn.
– Yqylasty köŋılıŋızge raqmet! Äŋgımenıŋ aşyǧyna köşeiın, menen sūhbat aluǧa türtkı bolǧan jaǧdai jaqynda 70 jasqa toluym ekenın şamalaimyn. Sondyqtan özımnıŋ mereitoiymnyŋ aldynda qazaq jurnalistikasynyŋ qazırgı jaǧdaiyna baǧa berıp, bır qūbylystardy jaqtap, bır qūbylystardy dattap, jasyma jaraspaityn, äsırese, mınez bolmysyma janaspaityn jailarǧa aralasqym kelmeidı. Degenmen sūraq qoiylǧan soŋ jūqalatsam da aituǧa mäjbürmın.
Qoǧam qandai bolsa, jurnalistika da sondai bolady. Ol – aqiqat. Mysaly, jaqynda Tokioda Qazaqstan qūramasy būrynǧy qai Olimpiadamen salystyrǧanda da syn kötermeitındei deŋgei körsettı. Komandalyq esepte 83-orynnan bır-aq şyqty. Onyŋ sebepterın mamandar aitty da. Janküierler jabyla jazdy da. Aitylmai, jazylmai qalǧan bır sebep bar siiaqty. Ol – sporttyŋ qoǧamdaǧy köŋıl küi barometrınıŋ bır ölşemı ekendıgı. 1996 jylǧy Atlanta, 2000 jylǧy Sidnei, 2004 jylǧy Afina Olimpiadalarynda jıgıtterımız ben qyzdarymyz jarystyŋ san türınen jasyndai jarqyldap, jalauymyzdy jelbıretıp qaitqan. Sol jyldarda sportqa qazırgıden köp köŋıl bölındı, köp qarjy qūiyldy dei alamyz ba? Dei almaimyz. Sol jyldarda sport infraqūrylymynyŋ jaǧdaiy qazırgıden jaqsy edı dei alamyz ba? Dei almaimyz. Ol kezde qazırgı sport ǧimarattarynyŋ köbı salynbaǧan da, tıptı qūrylysy qolǧa alynbaǧan da edı. Auyldyq jerlerde sport keşenderı joqqa juyq bolatyn. Onyŋ esesıne täuelsızdıkten keiıngı joq-jıtık jyldarda patriottyq ruh joǧary bolatyn. Sportşylardyŋ otanşyldyq quat-jıgerı küştı edı. Bız osydan aiyrylyp bara jatyrmyz. Ülken sporttaǧy negızgı motivasiia medal üşın berıletın qomaqty aqşalai syilyqtar, kelgen soŋ tartu etıletın päterler, qymbat kölıkter boluǧa ainaldy. Sol siiaqty jaǧdai jurnalistikada da baiqalady. Mūnda da patriotizm ruhy tömendep barady. Maqtai berse jaǧdai jaqsara tüsedı deu qandai aŋǧaldyq bolsa, synai berse kemşılık kemi beredı deu de sondai aŋǧaldyq. Öitkenı jaǧymdy siujetter körermenge tartymsyz, jaqsylyq jaiynda jazylatyn maqalalar qyzyqsyz degen ūǧym ornyǧyp barady. Tartymsyz etıp tüsırse ne närsenıŋ de tartymsyz bolyp şyǧatyny talassyz. Bıraq bärıbır pozitiv pen negativtıŋ arasynda kökeige qonymdylyq saqtalǧany jaqsy. Qazaq aitady «Toqsan toǧyz bäle bar, jüz jaqsylyq jäne bar» dep. Myna ömırde ker ketken kemşılık te köp, örken jaiǧan özgerıs te az emes. Arna reitingı üşın, jurnalist tanymaldyǧy üşın küngei men köleŋkenıŋ balansyn būzyp körsetuge bolmaidy. Bärı de salystyra qaraǧanda aiqyndalady. Bır ǧana faktını aitaiyn. Orystyŋ «fakty – upriamaia veş» degen naqyly bar ǧoi. Mūny jazǧanmyn da. 19 million adamdyq halqy bar Qazaqstannyŋ ışkı jalpy önımınıŋ kölemı halyqtyŋ jiyntyq sany 50 millionnan asatyn tört eldıŋ – Özbekstannyŋ, Qyrǧyzstannyŋ, Türıkmenstannyŋ, Täjıkstannyŋ ışkı jalpy önımderınıŋ kölemın qosqandaǧydan artyq. Būǧan tüsınıkteme berıp jatu qajetsız. Täubeşıldıkten, şükırşıldıkten aryltyp almaudy oilauymyz kerek. Jurnalistikadaǧy otanşyldyqty eldegı jaǧdaidy jappai maqtai beru dep jalaŋaş ūǧudyŋ jönı joq. Sonymen bırge jurnalisterdıŋ jamandaudyŋ jarysynda jantalasa beruınıŋ taǧy jönı joq.
Azamattyq jurnalistikanyŋ düniege keluı, qalyptasuy da käsıbi jurnalisterdıŋ jūmysyna jaŋa qiyndyqtar tuǧyzuda. Qandai oqiǧany da telejurnalist qanşa janyqqanmen, arna kestesındegı jaŋalyqtar saǧatyna deiın efirge şyǧara almaidy. Al blogerler bolsyn, jai internet qoldanuşylar bolsyn, älgı oqiǧany on minutta, ärı ketse jarty saǧatta äleumettık jelıge jaiady da salady, jer-jahanǧa taratyp ülgeredı, tıptı beineqataryn bırge ornalastyra qoiady. Jazǧany taŋerteŋge deiın jaryq köre almaityn gazet tılşılerı jaiynda aitarǧa söz joq. Endıgı jerde, ärine, habarlamalyq janrlardy böle aitsaq, käsıbi jurnalistikanyŋ qadır-qasietın jaŋalyqty jetkızudegı jarys emes, sol jaŋalyqty taldap tüsındırudegı jarys qana, osy joldaǧy jeŋıs qana saqtap qalatyn siiaqty. Onyŋ üstıne halyqtyŋ negızgı bölıgınıŋ aqparatty da, bılımdı de internetten ızdeuge auysqanyna bailanysty dästürlı aqparat qūraldarynyŋ önımderıne sūranys azaiyp barady. Al ūsynystyŋ deŋgeiı sūranystyŋ deŋgeiıne bailanysty bolady. Äsırese, naryq jaǧdaiynda. Naryq pen paryq bırge jüretınıne köz jettı.
Jurnalistikanyŋ mūraty da, missiiasy da eŋ aldymen äleumettık optimizmdı ornyqtyru. Keleşekke, bolaşaqqa senım joǧalmasa, bırte-bırte bärı bolady, bolmai qoimaidy. Senım bolsa, serpılıs te bolady.
Jurnalist – baqytty mamandyq
– Bırneşe jyldan berı ūstazdyqqa bet būrdyŋyz. Filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor retınde jurnalistika fakultetındegı talai jastyŋ armanyna qanat bıtırıp, tälım men täjıribege bai därıs oqyp jürsız. Degenmen jurfakty armandap keletın jastyŋ köbı (80-90 paiyzy) oqu bıtırgen soŋ basqa salaǧa ketıp jatady. Al otandyq BAQ sapaly mamanǧa tapşy. Ne ıstemek kerek?
– Jurfak bıtıretınderdıŋ 80-90 paiyzy basqa salaǧa ketıp jatady degen aqparatty şyndyqqa säikespeitın aqparat dep şamalaimyn. Däl ondai emes, ärine. BAQ sapaly mamanǧa tapşy degen pıkırmen kelısuge bolady. Jurnalist kadrlaryn daiarlauda da tūjyrymdamalyq tūrǧydan qaita qaraityn tūstar tabylady. Azamattyq jurnalistika ūǧymy barǧan saiyn beleŋ ala beretın, kez kelgen adam kez kelgen mäsele jönınde jurnalistpen jarysa jazatyn, kez kelgen adam balkonda qaltafonyn qolǧa ūstap otyryp-aq käsıbi operatordyŋ qoly jetpei qalatyn sätterdı tüsıre alatyn uaqyt kelgen soŋ, endı jurnalist jügı būrynǧydan da auyrlai beretın bolady. Blogerlık jurnalistikany da oqytu talabyn tek qūptau kerek. Basqa amal joq.
Osydan bıraz būryn käsıbi merekemız tūsynda «Egemen Qazaqstan» är jyldarda Aqparat ministrı qyzmetın atqarǧan adamdardan jurnalistika jönındegı pıkırlerın jazyp berudı sūraǧan edı. Ekı-aq bettık sol maqalany men «Baqytty mamandyq» dep ataǧanmyn. Mıne, bas jaǧyn qalta telefonynan oqyp ta beruıme bolady. Bylai degenmın: «Osydan däl 45 jyl būryn, 1976 jyldyŋ jazynda Mäskeude jas jurnalisterdıŋ bükılodaqtyq seminar-keŋesı öttı. İdeologiiaǧa qatty köŋıl bölınetın kez. Jiyrma bes pen otyzdyŋ arasyndaǧy qylqandai jastar aldynda keŋes jurnalistikasynyŋ kıleŋ bır yǧaiy men syǧaiy söz söiledı, bai täjıribesın bölıstı. Solardyŋ bırı – ataǧy jer jarǧan publisist Genrih Boroviktıŋ jurnalist jūmysynyŋ qadırı jaiynda aitqany esımde qalyp qoidy. «Myna düniede özınıŋ bır ömırınde jüzdegen jandardyŋ ömırın sürıp körgendei küi keşetın, ondaǧan käsıp ielerınıŋ tynys-tırşılıgın sezınetın ekı mamandyq bar. Olardyŋ qandai mamandyqtar ekenın bılesızder me?» degen edı Genrih Aviezerovich. Qol kötergen jıgıt: «Bıreuı – akter mamandyǧy. Akter patşa da bolady, baqtaşy da bolady, soldat ta bolady…» degen tūrǧyda aitty da, toqtap qaldy. Basqa eşkım suyrylyp şyǧyp, onyŋ sözın tolyqtyra qoimady. Kütıp tūrmyz. «Ekınşı mamandyq – jurnalist» dedı metr. Bärımız serpılıp sala berdık. Söittı de, sözın bylai jalǧady: «Jurnalist bır aptada därıgerdıŋ, kelesı aptada mūǧalımnıŋ, odan keiıngı aptada sportşynyŋ ışkı düniesıne enıp, solardyŋ keipıne kırıp jatady, sol mamandyqtardyŋ bärınıŋ de jai-japsaryn jalpylama bolsa da jan-tänımen sezıne alady. Sondyqtan da sızder adamǧa bır-aq ret berıletın myna ömırde tırşılıktıŋ barynşa köp qyryn köruge mümkındık jasaityn eŋ jaqsy mamandyqty taŋdaǧan baqytty adamsyzdar». Osy sözdı ūmytqan emespın. Jurnalistık joldy taŋdaǧan jastar bıle jürsın dep eske salyp jatyrmyn».
«Jurnalist mamandyǧy – baqytty mamandyq» degen pıkırımnen taimaimyn. Ömırtanu, adamtanu mektebı retınde de, el köru, jer körudıŋ tetıgı retınde de būl käsıp köp mümkındık beredı. Tırşılıktıŋ bar salasynan habardar jüresıŋ, boiyŋdy däiım jinaqy ūstaisyŋ, oiyŋdy baiytyp otyrudy qamdaisyŋ. Baǧana aitqanymdai, bır şaruany ekı ret jasamaudyŋ özı senıŋ ömırıŋdı qyzyqty etıp tūrady. Mamandyǧymnyŋ arqasynda (ras, būl ıste köp jyl gazet basqarǧanymnyŋ da özındık orny bar) qazaqtyŋ elın de, jerın de bır adamdai tanyp-bıle aldym. Älemdı de körudei kördım. Dünie didaryndaǧy talai eldı köre jürıp, jer betındegı tabiǧat beldeulerınıŋ bärın bır boiyna syidyrǧan, asqaqtaǧan tauy da, qūldilaǧan oipaty da, şalqar kölı de, qūm suyrǧan şölı de, syŋsyǧan ormany da, jaiylǧan dalasy da bar, jyldyŋ tört mezgılı jolymen, jönımen kelıp, aŋyzaq aptapty da, azynaǧan aiazdy da, ajarly köktemdı de, altyn küzdı de köretın, qysqasy, bükıl älemnıŋ jiyntyq beinesındei osy bızdıŋ Qazaqstanymyzǧa jeter jer joǧyna äbden közım jettı. Qalasynan da, dalasynan da san türlı näsıl ökılderı tabylatyndyǧy jaǧynan da bızdıŋ elımız dünienıŋ özınşe bır modelı siiaqty.
Gazet – eŋ aldymen halyq ünı
– Sız «Egemen Qazaqstan» gazetıne basşylyq etken jyldary talai auqymdy jūmys atqaryldy. Elımızdegı aimaqtyq gazetter «Egemenge» qarap eŋsesın tıkteitın. Bas gazet atyna zaty sai ülgılık qasietke qalai qol jetkızgen edı?
– Būl – tym auqymdy äŋgımenıŋ taqyryby. Bır ǧana qyryn qozǧaiyn. Avtorlar mäselesı. Gazetke barǧan soŋ alǧaşqy aptalarda jasaǧan jūmysym soŋǧy bır jyldaǧy nömırlerge kontent-taldau jürgızu boldy. Qarasam, maqalalardyŋ basym bölıgın redaksiia jurnalisterı jazady eken. Şamamen alpys paiyzdaiy. Kei nömırlerde jetpıs paiyzǧa jetıp qalady. Köp ūzamai lezdemede osy qiǧaştyqty tüzetu kerektıgın aittym. Redaksiia qyzmetkerlerınıŋ öz dünielerı nömır materialdarynyŋ qyryq paiyzynan aspaǧany jön dep şeşıldı. Nege deseŋız, gazet eŋ aldymen halyq ünı boluy kerek, bärınen būryn qalyŋ eldıŋ sözın jetkızuı kerek. Eldık mınberı boluǧa tiıs. «Jurnalister bärın bıledı, bıraq dälın bılmeidı» degen Mark Tven äzılınıŋ jany bar. Bärın bılgende de, tıptı dälın bılgende de, dänın bıle qoiu, bılgende de ıle qoiu oŋai emes. Ömırdıŋ aluan-aluan qūbylysyn bärınen būryn sol salada jürgen, ystyǧyna küiıp, suyǧyna toŋyp jürgen adamdardyŋ özderı, mamandardyŋ özderı taldaǧany jaqsy. Jurnalister olarǧa kömektesuı kerek. Aldymen ailyqty aqtau kerek. Qalamaqy – qosymşa tabys. Taqyryptyq, toqsandyq josparlar jasalǧannan keiın-aq jūmys jüiege tüse bastady. Är tılşı qai taqyrypqa kım söileitının, şamamen qai kezde söileitının, sol avtordyŋ maqalasy nemese sūhbaty üşın tıkelei özı jauapty ekenın, taiaudaǧy ailarda özınıŋ (gazet jūmysyn tügel josparlai almaisyz, ol – jandy aǧza, aǧymdaǧy şarualar künbe-kün, jönımen atqaryla beredı) qai mäselenı zertteitının bılıp otyratyn, mūnyŋ özı olardyŋ jauapkerşılıgın arttyratyn, problemalyq materialdardyŋ sapaly daiyndaluyna mümkındık jasaityn. Söitıp, būryn «Egemenge» şyǧu qiyn degen oiǧa tırelıp, redaksiiamen habaryn üzıp ketken qanşama qalamger, jazudyŋ qyr-syryn jetık bılmegendıkten bas gazetke maqala beruge daualamaityn, bıraq oiy bar, aitary bar, eŋ bastysy sözıne jūrt ilanatyn abyroi-ataǧy bar qanşama adam basylym betıne şyǧuǧa qūlşyna bastady. Avtorlyq materialdar tapşylyǧy degen mäsele ainalasy jarty jyldyŋ ışınde özınen-özı şeşıldı de qaldy. Jurnalisterdıŋ qyzmetıne tek öz maqalasyn qalai jazatyndyǧyna ǧana emes, avtorlyq materialdardyŋ daiyndaluyna qalai atsalysatynyna (ony «maqala qorytu» deidı), avtordyŋ tılın, stilın qalai ūştaitynyna, oiyn qalai baiytatynyna qarap ta baǧa berıletın boldy. Qazır, ökınışke qarai, jaǧdai basqaşalau. Jūrt qaǧaz basylymdardan betın ärı būra bastady. Ony aitasyz, talai adam qazır tıptı teledidardy da az köretın bolyp barady. Aqparattyŋ barlyǧyn derlık qaltafonnan alatyn halaiyqtyŋ qatary jyldan-jylǧa qalyŋdap tūr. Aqşanyŋ qūnsyzdanuyna bailanysty jalaqysynyŋ deŋgeiı ösken siiaqty körıngenmen, naqty satyp alu qabıletı tömendegen jurnalisterge maqaladan tüsetın qalamaqynyŋ esebınen kömektespese taǧy bolmaidy.
Äbıştı keşendı türde zertteu kerek
– Ötken jyly «Abyz Äbış» degen kıtabyŋyz üşın Abai atyndaǧy Memlekettık syilyqtyŋ laureaty atandyŋyz. Jalpy bız Äbış älemınıŋ tereŋıne boilai aldyq pa?
– Sol kıtaptyŋ bır jerınde Äbıştei fenomen qūbylystyŋ qatpar-qyrtystary az uaqyttyŋ aiasynda qoparyla qaluy qiyn degen oi aitylatyn. Äsırese, zamandastarynyŋ mūndai tūlǧalardy tolyq tanyp-bılıp ülgeruı oŋaiǧa tüspeitını talassyz. Äbıştı keşendı türde zertteu kerek. Onyŋ bır boiynda jazuşynyŋ, aqynnyŋ, dramaturgtıŋ, audarmaşynyŋ, memlekettık qairatkerdıŋ, saiasattanuşynyŋ, filosoftyŋ, mädeniettanuşynyŋ, önertanuşynyŋ, äleumettanuşynyŋ, publisistıŋ, jurnalistıŋ, şeşennıŋ talanty tamaşa toǧysqan.
Ne aitary bar, taŋdantarlyq tūlǧa edı. Bır joly nömırge saldyratyn maqala sūradyq ta, ol kısı jazyp bolǧan kezde men üiıne jürgızuşımdı jıberıp, aldyrttym. Maida ärıptermen jazatyn. Asyqqanda tıptı maidalatyp jıberetın. Üş-tört söz aiqyn oqylmady da, telefondap sūrauǧa tura keldı. Ol kısı älgı sözdıŋ aldy-artyndaǧy sözderdı sūraidy, sodan keiın älgı söilemdı tūtastai aita jöneledı. Tüsınıksız sözderdıŋ basyn aşyp alǧannan keiın naqpa-naq körınıp tūrǧan, kümän tumaityn taǧy bır sözderdı ädeiı sūrai bastadym. Olardy da söilem-söilemımen aita beredı. Ǧajap! Tap bır Sauytbek qazır menı teksermek bolsa, ony taŋdandyraiyn dep älgı jazǧanyn redaksiiaǧa jıbererde kserokstan ötkızıp, qolynda ūstap otyrǧan adam siiaqty… Jady sondai keremet bolatyn. Äŋgımenı soza bermei, jalpy Kekılbaevtyŋ myqtylyǧy onyŋ bıtımı bölek jurnalizmıne de bailanysty ekenın aitumen toqtalaiyn.
– Sauytbek aǧa, būl sözıŋız arqyly da özıŋızdıŋ süiıktı käsıbıŋızdıŋ mereiın arttyryp tūrsyz dep oilaimyn. Ädebiettanuşy, önertanuşy retınde de tanymalsyz. Äitse de, sızdı bügıngı biıkke alyp kelgen eŋ aldymen jurnalistika dep bılemız. Osy mamandyqtyŋ qadır-qasietın aişyqtap körsete bılgen eŋbegıŋızge alǧysymyzdy aitamyz. Jetpıs jastyq toiyŋyzben qūttyqtaimyz. Ömır jasyŋyz ūzaq bolsyn! El üşın eŋbek ete berıŋız!
– Raqmet!
