SEKSENNIŊ SERPINI ME, ÄLDE…
Teatrlardyŋ da jüirıgı men şabany bar. Bärı bırdei ömırdıŋ kürdelı aǧymyna qoian-qoltyq ılesıp, tırşılıktıŋ aluan türlı syrymen dombyranyŋ qos ışegındei qatar, ündesıp qana qoimai, qoǧamdaǧy öskeleŋ nyşandardy aldymen tanyp, el erteŋınıŋ jaŋa kelbetın jasap, adamdardyŋ oiyndaǧysyn, köŋılındegı nietın megzep, basqaşa aitsaq, qarapaiym körermennıŋ yŋǧaiyna jyǧyla bermei, kerısınşe, bırer bas alda jürıp, estetikalyq jaŋa talǧam, filosofiialyq sony paiym-tüsınık, psihologiialyq tūrǧydan özgergen qoǧamǧa sai qalyptasqan adamnyŋ mınez-qūlqyn sahnaǧa şyǧara alyp jür dep, ärine, aita almaimyz. Kezınde körermen yŋǧaiyna jyǧylmai, estetikalyq, filosofiialyq, psihologiialyq tūrǧydan olardan köş ılgerı jüru ülgısın ūly rejisser Äzırbaijan Mämbetov körsetıp ketken edı. Sondyqtan da osy käsıptıŋ «fenomenı» bop tarihta onyŋ öşpestei bop aty qaldy.Ärine, Qaraǧandy oblystyq Säken Seifullin atyndaǧy qazaq drama teatrynyŋ seksen jyldyq tarihyna üŋılsek, maqtanatyn jailary öte köp. Öz basym otyz jylǧa juyq osy teatrdyŋ tūraqty körermenı bolǧanymdy, onnan astam spektaklıne syn-maqala jazǧanymdy ärdaiym süisınıspen eske alamyn. Qazaqstannyŋ halyq artisı Jämila Şaşkinanyŋ oiynyn kördım, kielı sahna önerı turaly onymen talai märte syrlastym da, teatr tarlandary Änuar Şaimerdenovtıŋ, Torşa Jabaevtyŋ, Ömırzaq Asylbekovtıŋ, Qainyken Älımbaevanyŋ nebır tamaşa sahnalyq keiıpkerlerın tamaşaladym. Är kezeŋ, är jyldarda teatrǧa basşylyq etken Zeinolla Jaqypovtyŋ ūjym jetekşısı retındegı sūŋǧylalyǧyn tanydym, Jaqyp Omarov pen Ersaiyn Täpenov rejisserlyǧynyŋ qyr-syryna üŋıldım. Äsırese, E.Täpenov rejisser bolǧan uaqyt teatrdyŋ şyǧarmaşylyq tūrǧydan jaŋa örleu tūsy deuge äbden laiyq der edım. Ol antikalyq-älemdık dramaturgiia jauhary äigılı «Medeiany» sahnalady. Iаzondy Q.Sataev, Medeiany Ä.Ablaeva oinap, teatr süier qauymdy qatty bır dür sılkındırıp edı. Oiynnyŋ äserlı bolǧany sondai, qazaq arasynda da är jerde Medeia esımdı qyzdar düniege kele bastaǧan edı. Ädebiet zertteuşılerınıŋ özderı baiaǧyda ūmytyp ketken, tyiym salynǧandai bop jabylyp qalǧan ūly Mūhtar Äuezovtıŋ «Dos, Bedel dos» pesasyn sol kezde sahnada tırıltuı Ersaiynnyŋ şyǧarmaşylyq erlıgı desek te artyq emes. Ol sahnalaǧan S.Jünısovtıŋ «Ölıarasy» üşın teatrdyŋ bes bırdei önerpazy Memlekettık syilyqpen marapattaldy, sö itıp Ersaiyn Qaraǧandy teatrynyŋ şyǧarmaşylyq örleu jolyndaǧy kezektı biık belesın aiqyndap bergen bolatyn.
İä, osy teatr bügınderı seksen jasqa tolǧanyn atap ötıp jatyr. Maqtau sözderın estıp, syi-siiapattaryn alyp jatyr. Osyndaida qalyŋ körermenge seksenge kelgendegı kelbetın bır körsetıp aluy ūjym üşın ärı mındet, ärı syn. Teatr jolǧa şyqty, Pavlodarlatyp Astanaǧa at basyn tıredı, 9-11 qaraşa aralyǧynda, keiıngı jyldary özındık öner Mekkesıne ainala bastaǧan Q.Quanyşbaev atyndaǧy Memlekettık akademiialyq qazaq drama teatrynyŋ sahnasynda, şaǧyn gastrolmen oiyndaryn körsettı. Täuır degen üş düniesın ūsyndy. Bırınşısı – S.Asylbekovtıŋ «Jeltoqsan tünı», rejissery A.Qyryqbaev, ekınşısı – qyrǧyz A.Japarovtyŋ «Jeŋıltek äielı», rejissery S.Jūmaǧali, üşınşısı – Ş.Aitmatovtyŋ «Ǧasyrdan da ūzaq kün» atty ataqty romanynyŋ jelısı boiynşa qoiylǧan «Mäŋgü… mäŋgı…», rejissery B.Kiekbaev. Atalǧan rejisserlardyŋ qaisysy da bızge beitanystau körındı. Söitsek bärı de jaŋa käsıptı igersek dep talap etıp jürgen akterlar eken. S. Jūmaǧali bız tanyǧanda keŋ tynysty, şeber artist edı. Jaqynda ǧana Qyrǧyz Memlekettık öner institutynyŋ rejisserlyq kursyn tämamdapty. Ärine, mäsele kımnıŋ, nenı qoiǧanynda emes, qalai qoiǧanynda, spektakldı körermennıŋ qalai qabyldaǧanynda ǧoi. Osy oraida «Jeltoqsan tünı» sonau artta qalǧan 1986 jylǧy qandy oqiǧany, jazyqsyz japa şekken jastardyŋ qasıretın, qazaq ūltynyŋ qabyrǧasyn qaiystyrǧan auyr qaiǧysyn eske tüsırdı, egemendıgımızdıŋ qadyr-qasietın baǧalauǧa şaqyrdy. Osynau özektı oidy jetkızu üşın rejisser Q.Qyryqbaevtyŋ talmai ızdengenı, akterlardan bırtūtas ansambl qūra bılgenı baiqaldy. Körermen sahnadan köz almai tym-tyrys qarap, oiynnyŋ patriottyq sezımderdı qairaityn tūstarynda dürlıge de qyzyna qol soǧyp otyrdy.
Qyrǧyz dramaturgınıŋ pesasy boiynşa S.Jūmaǧali qoiǧan «Jeŋıltek äiel» spektaklınıŋ de äserlı tūstary az emes eken. Äiel taqyryby, ana taǧdyry qaşan da qoǧamdaǧy asa maŋyzdy kürdelı mäselege jatady ǧoi. Tırşılıktıŋ şeşılmei jatqan tūstary köp. Mūndaida köbıne näzık jandy äielder jiı sürınedı. Bıreu aldanady, bıreu jezökşelıkten qaǧynady.Zaŋ qatal, temır tor jıbermeidı. Spektaklden osyndai taǧdyry tälkekke ūşyraǧan bişara jandardyŋ aianyşty baianyn estimız, köremız. Köz aldymyzdaǧy körınıster eşkımdı de bei-jai qaldyrmaidy. Bıraq synşy retınde aitsaq, spektakldıŋ ätteŋ-ai degızetın olpy-solpy tūstary da barşylyq. Rejisserdyŋ basty qatelıgı, avtordy renjıtkısı kelmegen be, sonyŋ yŋǧaiynan şyǧa almai qalypty. Tym jaqsy küieuı, er jetıp qalǧan qyzy bar, otbasynyŋ saryqaryn anasy Şäiırgül kassir, bügıngınıŋ alpauyt bastyǧy Elşınıŋ arbauyna tüsıp, aqşasyn aldyrtyp, jazyqsyz jalamen sottalyp ketedı. Jön-aq deiık. Alaida körermendı eş būrmasyz ilandyra qoimaidy. Sebebı, tütını tüzu şyǧyp tūrǧan otbasynyŋ saryqaryn anasynyŋ, onyŋ üstıne ömırı ışkılık ışıp körmegen äieldıŋ bastyǧynyŋ «senıŋ kassir bop jūmys ıstegenıŋnıŋ jetı jyldyǧyn atap jıbereiık» degenıne azdap qylymsyp baryp, qūlai ketuı, aqyrynda sonyŋ aşynasy ǧana emes, araqqūmar bop şyǧa keluı – bügıngı naryq zamanynyŋ äielıne tän qylyq deuge kelmeidı. Ol az deseŋız, Şäiırgüldıŋ öz küieuı Jolşybekke (art.D.Moldabaev) qoiatyn kınäsı joq, demek, odan jerınetın de negız joq. Elşınıŋ (art.B.Ahmetov) kassirdıŋ qolyndaǧy tiyn-tebenge qyzyǧyp, qaramaǧyndaǧy saryqaryn äieldı arbaǧan ısın bügıngı alpauytqa laiyq edı deuge de auyz barmaidy. Kelesı qoiylymdarynda rejisser osy eskertpelerdı eskerer bolsa, tübı būl qoiylymnyŋ körermen ūnatar spektakldıŋ bırı bolary sözsız. Sondai-aq gastrolge kelgen artister men rejisserlardyŋ ūstazy, belgılı teatrtanuşy Äşırbek Syǧaidyŋ türme qabyrǧasynda otyrǧan bes qatynnyŋ äŋgımesı men janama baiandy qysqart, oiyndy tügel Şäiırgül taǧdyryna qūr, sonda spektakl şirai tüsedı, äserı artady degen uäjıne de qūlaq türgen jön bolar edı.
Afişaǧa qarap, Ş.Aitmatovtyŋ ataqty «Borandy beket» romany boiynşa jasalǧan «Ǧasyrdan da ūzaq kün» spektaklın körermız dep kelgenbız. Olai bolmady, rejisser B.Kiekbaev romandy jaŋaşa zerdeleptı, ışınen «mäŋgürt», «mäŋgürttık» mäselesın oiyp alypty. Şynynda sahnada tek mäŋgürtter jäne solardyŋ taǧdyryna nalyp, erteŋı ne bolady dep küiıngen Naiman Ana (art. G.Raşqalieva) ǧana. Mäŋgürttık jer betındegı jahandanu ekpınımen qūryp ketıp jatqan, qūryp ketuge ainalǧan şaǧyn ūlttar men ūlystardyŋ aşy taǧdyry turaly filosofiialyq tolǧau ǧoi. Joǧaryda döŋgelengen jer şary, tömende, sonyŋ bır quysynda, mäŋgürttengen adamdar. Naiman Ana qanşa qadalyp sūrasa da olar tegı tügılı öz attaryn da bılmeidı. Is-äreketterı plastikaǧa qūrylǧan, bır ızben jüredı, bırdei qimyldaidy jäne joǧarydan tüsetın būiryqpen. Odan basqa eşteŋenı bılmeidı de, tüsınbeidı de. Zombilar ǧoi. Ötken ǧasyrdyŋ alpysynşy-jetpısınşı jyldary qazaq mektepterı jappai jabylyp, jastar orysşa oqyp, ūlttyq salt-dästür, jön-joralǧylardan, nanym-senımderden alystai bastaǧanda qazaq jazuşysy Ä.Kekılbaev pen qyrǧyz jazuşysy Ş.Aitmatov aldymen aŋǧaryp, dabyl qaqqan qauıptı qūbylys edı. Joiylar türı joq. Äşırbek Syǧai aitqandai, egemendık jyldary qanşa küş jūmsalsa da älı de qazaqtyŋ qyryq paiyzy öz ana tılın bılmeidı, üireneiınşı degen niet joq, halyqtyŋ tılı, dını, dılı degenge selt etpeidı. Abaişa «Jegenge toq, külgenge mäz» robottanǧan jandar. Kei-keide muzykanyŋ Naiman Ana monologyn tūnşyqtyryp tastaityn tūstary men Ana sözındegı qaitalaulardy jäne nasihattyq qūrǧaq aqylǧa köşetın jerlerın retke keltırse, bas-aiaǧy jinaqy jäne tartymdy elu minuttyq monospektakl dep qabyldauǧa äbden bolady eken.
Astana balalaryna körsetılgen «Aqqular mekenı» atty qyzyqty ertegını aitpaǧanda, eresekter nazaryna osyndai üş spektakl ūsynyldy. Bız üşın maŋyzdysy künıne ekı retten qoiylǧan būl oiyndardy körermender jyly qabyldady, sahna şeberlerı somdaǧan aluan taǧdyrly keiıpkerlermen bırge tynystap, bırge oilanyp-tolǧandy, bırge süiındı. Ömırde kezdeisoq eşteŋe bolmaitynyna, ömır-küres degen qaǧidattyŋ qazyqtai qattylyǧyna közderın taǧy bır jetkızdı.Baiyrǧy Qaraǧandy teatry bolsa, seksenınde serpılmese de, şyǧarmaşylyq ülken ızdenıs üstınde ekenın tanytty bızge. Eŋ bastysy oblys äkımdıgı tarapynan olarǧa ülken qoldau bar eken. Teatr endı osydan Almatyǧa sapar şegedı, arjaǧynda Taldyqorǧanda da bır apta aialdamaq. Odan ärı Äzırbaijan astanasy Bakuge jol tüsıp tūr. Osynyŋ bärıne qyruar qarjy bölıngenı haq. Būl önerge körsetılgen qaltqysyz qamqorlyq, teatr ūjymyn qoldau jäne onyŋ jaŋa direktory Sansyzbai Bekbolatovqa körsetılgen senım ekenı dausyz.
Öten Ahmet, önertanuşy.