Basty aqparat

SEN BE, ÄLDE MEN BE?

Kelesı aidyŋ 6 jūldyzyna älemdegı eŋ taza ärı aşyq delınetın sailau ötedı. AQŞ-ta. Bäske tıgılgen prezident oryntaǧyna jantalas örşıp tūr. Endı şe: älemnıŋ eŋ quatty memleketınıŋ basşysy beiformal türde älem bileuşısı de bolmaq. Eldıŋ ışıne de, syrtyna da maŋyzdy bop tūrǧan sailau. El ışındegı bailar men baişykeşter Obama ūtpasa eken deidı; äleumettık sala ökılderı bolsa, kerısınşe, armandaidy. El syrtyndaǧylar Romni ūtpasa eken deidı: respublikaşyldar syrtqy saiasatta qaşan da küş tūrǧysynan äreket etken. Al bızge, Qazaqstanǧa qaisysy kerek?

«Demokrattardy dauǧa qoi»

Köppartiialy jüienı küitteitın AQŞ qūqyqtanuşylary ädette, özderınde nege tek ekı partiia bar degen sūraqqa jauap beruden qaşqaqtaidy. Jauap bermesıne qoimai, alqymynan alǧandai etseŋ ǧana: «tarihi solai qalyptasyp qalyppyz, qoldan keler qairan joq» deidı de qoiady. Endeşe, sailauǧa jıberılgen partiialar tızımınde özgerıs joq: taǧy da baiaǧy demokrattar men respublikaşyldar bet jyrtyspaq.

Atalmyş ekı partiia degenmen AQŞ-tyŋ saiasi beinesın aiqyn körsetedı. Demokrattar älımsaqtan berı äleumetşıl keledı. AQŞ maqtana alatyn medisina men bılım beru, ǧylym men äleumettık qorǧau baǧdarlamalarynyŋ köbı derlık demokrat-prezidentterdıŋ jetıstıgı. Aitalyq, Bill Klinton tūsyndaǧy reformalar onyŋ ekınşı prezidenttık merzımınde-aq jemısın berıp, eldı 1,1 trln dollar profisitpen tastap kettı. AQŞ siiaqty alyp elde biudjette basy artyq aqşa qaluy – öte-möte sirek qūbylys.

Demokrattar kez kelgen mäselenı äbden qauzauǧa daiyn. Sondyqtan ba, olardyŋ ūsynystary Kongreste ūzaq talqylanady. Osylaişa, demokrattar öz zaŋdaryn qoǧamnyŋ barlyq tabynyŋ süzgısınen ötkızıp aluǧa tyrysady. Būl jaǧdaida ärine, «soǧys» taqyryby onşa qoldau tappaidy. Sondyqtan ba, demokrattar köbıne eldıŋ ışkı ahualymen ainalysady, syrtqy älemdı onşa mazalai bermeidı. Özderı «ünemı respublikaşylar qiratyp ketken qatynastardy tüzeuge mäjbür partiiamyz» dep qaljyŋdaidy. Mysaly, Djordj Buş-äke (respublikaşyl) bastaǧan «Daladaǧy dauyl» operasiiasynyŋ saldarymen demokrat Bill Klintonnyŋ küresuıne tura keldı. Odan keiın kelgen Djordj Buş-ūl İrakqqa qaita kilıgıp, endı mıne, Obamanyŋ tūsynda äskerlerdı elge qaitaru jönınde qandai da bır tüsınıktıleu nobaiy bar baǧdarlama düniege kelıp otyr. Älemdı jaipap kete jazdaǧan ipotekalyq daǧdarystyŋ da «artyn tazartqan» demokrattar. Aitpaqşy, 10 aidan berı jūmyssyzdyq körsetkışı tek kemıp kele jatyr. Būdan qor birjalarynyŋ köŋılı köterılıp, ekonomikalyq «densaulyqtyŋ» körsetkışterı – birjalyq indekster boljauǧa keletın şekte ǧana auytqyp jür.

«Respublikaşyldardy jauǧa qoi»

«Demokrattardy Potomak özenıne aǧyzyp jıberudı armandaityn» respublikaşyldardyŋ bet-beinesı bolsa, tūnǧan qarama-qaişylyq. Amerikalyq üşın maŋyzdy qūndylyqtardy eskere otyryp, «keide amalsyzdan» şekteulerge baruy mümkın. Süienetın äleumettık qory: bailar men baişykeşter (sovet kezeŋınde «burjua» degen bolar edık), äskeriler, mūnaişylar, qorǧanys salasynyŋ kompaniialary, qoişy äiteuır – aǧyl-tegıl bailyqqa qatysy barlardyŋ barlyǧy respublikaşyldardy qoldaidy. Syrtqy saiasatta qatal ūstanymdarymen belgılı. Köbıne sätsız, ainalyp kelgende – bilıkten mūrttai ūşyratyn halyqaralyq soǧystardyŋ avtorlary. KSRO keiın Resei,Qytai men İran, Korei şyǧanaǧy – respublikaşyldar qūbyjyqtyŋ suretın salǧanda paidalanatyn geosaiasi boiaular.

Sailaualdy daiyndyqtar kezınde-aq respublikaşylardyŋ äleumettık taby el ışınde bedelı qūldyrai bastady desek bolady. Halyq äldeqaşan megakorporasiialardy, alpauyt bankterdı, onsyz da däl zeŋbırektı däldei tüsetın, bıreuler şitı zymyran keşenımen atyp alatyn «körınbeitın» ūşaq jasap, ol üşın salyqty sora beretın äskerilerdı jek körıp ketken.

Degenmen, ıskerler men äskerilerdıŋ partiiasy säikesınşe qarjy jaǧynan myqty. Onyŋ üstıne – Kaliforniia, Tehas siiaqty sailaudyŋ beinesın anyqtaityn ırı ştattar respublikaşyldardyŋ qūzyrynda. «Bailarǧa salyq salam degenı üşın ǧana Obamaǧa qarsy dauys beremın!» deidı käsıpkerler. «Ūrlyqpen emes, ögız qara küşımızben baiydyq qoi» deidı olar.

Al endı respublikaşylardyŋ syrtqy saiasaty da üreilı. Olardyŋ serkesı Romnidıŋ mälımdemelerı älem üşın jaisyzdau. Mysaly, Siriia mäselesınde Reseimen salǧylasyp otyrmai, üsteldı bır qoiyp şeşken bolar edım deidı ol. Būdan bızge de zalal boluy ǧajap emes. Sebebı AQŞ-ta tek qana metallurgiia şikızaty salasyndaǧy antidempingtık zaŋdar qaita jandanǧannyŋ özınde ekonomikamyz bıraz abdyrap qaluy kädık.

Būǧan qosa, Parsy şyǧanaǧy qaita örtke oranuy mümkın. Romni tap qazır-aq qolyna myltyq alyp, İran mäselesın mäŋgıge şeşıp tastauǧa attanyp ketuge daiyn tūrǧandai äser qaldyrady. Al şyǧanqtaǧy būl el baiaǧydai emes, orta qaşyqtyqtaǧy zymyrandary bar. Boljaldy bolsa da baǧytynan auytqu mümkındıgı alaŋdatpai qoimaidy.

Qaiym aitys nätijesı

Tap keşe ǧana Romni men Obamanyŋ sailaualdy debatynyŋ kezektı kezeŋı aiaqtaldy. Ömırge türlı «qanatty sözder» men epitetter, teŋeuler men metaforalar keldı. Erterekte Bill Klinton Djordj Buşty «saiasatty menıŋ itım ǧūrly tüsınbeid» degen bolatyn. Sonyŋ qarymyn qaitaryp jür me, Romni şymşyma sözderden aianyp jürgen joq. Bıraq sonysy özıne bäle bop ta jür. Keşegı debatta: «gubernator kezımde menımen jūmys ıstegısı keletın äielderdıŋ ötınışterı qorabymen jatatyn» degenı az uaqytta-aq kerı äserın berıp, statistika boiynşa endı Obama az ǧana aiyrmaşylyqpen bolsa da ozyp tūr. Bıraq AQŞ-ta mūndai «säl-päl aiyrmaşylyq» qoǧamnyŋ köŋıl-küiın bıldıre almaidy. Būrynyraqtaǧy prezident sailauyndaǧy Albert Gor men kışı Djordj Buştyŋ arasyndaǧy bolmaşy aiyrmaşylyq biulletenderdı aqyry aptalap sanatyp, tıptı azamattyq soǧys iısı şyǧa bastan kezde, Gordyŋ öz erkımen bas tartuynan soŋ ǧana qoǧam tereŋ bır tynystaǧan edı.

Ne deimız, ış tartyp kütemız. «45-ınşı prezident kım?» degen sūraqqa 3 aptadan soŋ jauabyn alamyz. Qaisysy jeŋse de, älemdı dürlıktıretın şaralarǧa barmasa bolǧany. Äitpese, beibıtşılıktıŋ tını däl bügıngıdei eşqaşan jūqa bolmaǧan siiaqty.

Erlan Ospan

Taǧyda

admin

«Astana aqşamy» gazetı

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button