Basty aqparatRuhaniiat

Şäkärımnıŋ qazasy: Derekter men däiekter

Elımızdıŋ basyna kün tuǧan zobalaŋ zamanynda elım, jerım degen azamattarymyzdyŋ taǧdyry bügıngı ūrpaq üşın tarih bolyp ­qalsa, sol kezeŋde ziialylar üşın qasıret bolǧany anyq. Bıraq ūrpaq retındegı bızdıŋ boryşymyz – sol ziialylardyŋ qadırın bılmei ketken qatal zaman men olardyŋ qaldyrǧan taǧylymyn oqyp, aq pen qarany ajyratu.

1928-1933 jj. aralyǧyndaǧy Qazaqstanda küştep ūjymdastyru qozǧalysyna qarsy narazylyq küşeie tüstı. Sonyŋ nätijesınde 1929 jyly köterılısşılerdıŋ 31 toby äreket etıp, olarǧa 351 adam qatyssa, 1930 jyly būl körsetkış 85 top, 3192 adamǧa jettı. Iаǧni osy merzım ışınde köterılısşılerdıŋ 196 toby bas köterıp, olarǧa 5468 adam qatysqan bolyp şyǧady.

Küştep ūjymdastyru, bailardy tap retınde joiu baǧyty Arqa öŋırındegı audandar da atqa qonyp, narazylyq bıldıruge mäjbür ettı. Onyŋ üstıne negızınen taza mal şaruaşylyǧymen ǧana ainalysatyn būl öŋırlerde et daiyndau nauqandarynda maldy halyqtan zorlap tartyp alu el arasynda jappai aşyǧuǧa duşar ettı. «Būl bas köteruler – bailardyŋ, ūltşyldardyŋ Qazaqstanda ömır sürgen kontrrevoliusiialyq astyrtyn ūiymynyŋ müşelerı bolyp tabylatyn bailardyŋ jäne qazaqtyŋ müşelerı ūltşyl intelligentterı ökılderınıŋ kontrrevoliusiialyq äreketınıŋ nätijelerı…». Mıne, OGPU organdarynyŋ joǧaryda aitylǧan köterılısterge bailanysty jürgızılgen tergeu jūmystarynan jasaǧan qorytyndylarynyŋ bırı osyndai. Ökımet qarsylyq bıldıruşılerge basşy bolady-au degen qūrmettı, bedeldı adamdardyŋ közın joiuǧa tyrysty.

Joǧaryda aitylyp ötken mälımet boiynşa oi qorytsaq, qazaqtyŋ bırtuma azamattarynyŋ qataŋ jaza men qaterlı şeşımnıŋ qūrbany bolyp ketkenın osydan köremız. Qazaq tarihynyŋ ötkenın saralap, bügını men bolaşaǧyn bütındep bergen Şäkärım syndy danyşpan tūlǧa da osy qyŋyr saiasattyŋ qūrbany bolyp kettı. Aqynnyŋ jazasyz oqqa ūşuyn baian etuden būryn ömır jolyn qysqaşa şolyp ötsek.

Şäkärım 1858 jyly, eskışe 11 şıldede düniege kelgen. Äkesı Qūdaiberdı 1868 jyly 37 jasynda dünieden ötedı. Jetım qaldy degen aty bolmasa, Şäkärım jetımdıktı körmegen dese de bolady. Qūnanbaidyŋ erke nemeresı bolyp ösken. Abaidyŋ tärbiesınde ösken.

Qūnanbaidyŋ Küŋke deitın bäibışesınen tuǧan jalǧyz ūly – Qūdaiberdı, Qūdaiberdınıŋ Dämetken (Tölebike) deitın bäibışesınen tört ūly bolǧan: Omar, Mūrtaza, Şahmardan (Şäke), kenjesı – Şahkärım (Şäkärım).

Qūnanbaidyŋ ekınşı äielı Ūljannan tuǧan balalarynyŋ bırı – Abai. Söitıp Qūdaiberdı Abaidyŋ aǧasy bolady. Qūdaiberdınıŋ balasy Şäkärım – Abaidyŋ nemere balasy.

Abai syndy tūlǧany tärbielegen Qūnanbai bidıŋ aqylymen susyndap ösken Şäkärım qazaqtyŋ erteŋgı atar taŋy üşın jaryq jūldyz bolyp jarqyrap şyǧa keldı, san myŋdaǧan ǧasyr boiy küşpen jeŋe almaǧan qazaqty qūrtudyŋ jaŋa jolyn oilap tapqan jaulary el ışındegı saiasi sauaty bar, jaudy jelkesınen qarap tanyp otyrǧan közı aşyq, kökıregı oiau azamattardy joiudan bastady. OGPU-dıŋ Qazaqstan boiynşa ökılı Kaşirinnıŋ bergen mälımdemesı osyǧan aiǧaq.

Şäkärımnıŋ ölımı turaly eşbır oqulyqta naqty derek berılmegen. Didahmet Äşımhan basşylyǧymen qūrastyrylǧan «Bes arys» jinaǧynda ǧana aitylyp ötken. Al merzımdı basylym betterınde aqyn ölımı turaly bırşama maqalalar jaryq körgen. «Aqynnyŋ aqyrǧy küzı», «Dos bolyp, qas bolǧannan saqta, Qūdai!», «Aqsiyrdyŋ köterılısı jäne Şäkärım ölımı turaly» jäne t. b. gazet betterındegı maqalalarǧa jügınsek, Şäkärımnıŋ ölımıne Abzal Qarasartovtyŋ tıkelei qatysy bar ekenı aitylady. Barlyq basylym betterınde A.Qarasartov Şäkärım Qūdaiberdıūlymen ötırık dos bolyp, ony revoliusionerlerge qarsy qoiuǧa paidalanbaqşy bolǧandyǧy jaiynda (operativnikterdıŋ tılınde «jalǧan ışke tartu» dep atalatyn jymysqy äreket), ol amaly ıske aspaǧannan keiın, onyŋ (Şäkärımnıŋ) közın qūrtudyŋ jolyn qarastyrǧany jönınde de mälımetter bar.

Jūrtşylyqqa belgılı 1931 jyly qyrküiek aiynda būrynǧy Şyŋǧystau, Abyraly, Şūbartau audandarynda «Aqsiyrdyŋ köterılısı» degen ūjymdastyruǧa qarsy basköteruler boldy. Abyraly audanyndaǧy köterılıske Qambar-Qaraysqaq, Şyŋǧys­taudaǧy köterılıske Äzımbaidyŋ Berdeşı, ataqty Orazbai nemerelerı Mauqūl, Säniiaz, Qūlyq Tastambettıŋ Jylqaidary, Şūbartauda Taŋşolpan, taǧy basqalar ūiytqy boldy. Sol atqamınerlerdıŋ qaisybıreulerı Şäkärımge ötınış aityp, köterılıstı basqaru jönınde qolqa salyp kördı. Būl kezde Şäkärım alasapyran dünie ısınen ırgesın aulaq salyp, öz qystauynda japadan-jalǧyz ömır keşıp jatqan edı. Halyqqa «Mūtylǧan» degen laqap atpen tanylǧan ol mūndai ūsynysty qabyldamaidy. Ömırtai Smaǧūlovtyŋ estelıgındegı Şäkärımnıŋ Eltai Ernazarovqa: «El qyrylyp jalǧyz men qalǧanda kımge opa bolamyn» dep aitqan sözı osy jauabyn rastaidy. Endı qazaq tarihyndaǧy altyn betterınde jarqyrap tūrǧan jaryq jūldyz, temırqazyq bolyp qadalǧan Şäkärım babamyzdyŋ ölımıne toqtalsaq.

1931 jyldyŋ tamyzynda Şyŋǧystau audanyna GPU bölımşesı bastyǧynyŋ qyzmetıne chekist Abzal Qarasartov jıberılgen bolatyn. Ol, şamasy, batyl da ısker qyzmetker bolǧan boluy kerek. Öitkenı onyŋ organdaǧy qyzmet stajy bar bolǧany toǧyz ai kölemınde ǧana edı. Ärine, chekister Şäkärımnıŋ atyn, bedelın, abyroiyn öz müddesı üşın paidalanǧysy keldı: halyqty ökımetke qarsy şyqpauǧa, köterılısşılerdıŋ qarularyn tas­tap, GPU organdaryna berıluıne ügıtteitın, sözın ötkıze alatyn Şäkärım chekisterge kerek edı. Mäselen, Aitmyrza Tüŋlıkbaev degen OGPU būrynǧy qyzmetkerı 1958 jyly 10 qaŋtarda bergen jauabynda: «…Būdan būryn men atap ötken kezdesulerde Qarasartov Şäkärımge onyŋ qazaqtar arasyndaǧy öz abyroi-bedelın paidalana otyryp, tūrǧyndarǧa bandylar köterılısın basu jönınde ügıt jūmysyn jürgızuı keregın qaita-qaita aityp jürdı. Şäkärım būl turasynda köterılısşılerge aitqanyn, alaida olardyŋ mūnyŋ sözın tyŋdamaitynyn däleldep baqty. Şäkärımnıŋ «Öz ūlym Ziiatqa da sözım ötetın emes…» dep aitqany älı esımde» degen edı. Söitıp, kün artynan kün ötken saiyn halyq arasynda köterılıstıŋ basşysy Şäkärım degen qaueset tarai bastaidy (būl qauesettı köterılısşıler taratsa kerek). Mıne, naq osy tūsta Şäkärım öte qauıptı adam sanaldy. Būl äsırese köterılıstıŋ şyn mänındegı basşylaryna, şyǧar jol tappai, tyǧyryqqa tırelgen adamdarǧa da tiımdı edı. Qalai bolǧanda da, osy kezde Qarasartov Şäkärımdı öltıru turaly şeşım qabyldaidy jäne de jai ǧana közın joiu emes, «Şäkärım qolyna qaru alyp, keŋes ökımetıne qarsy kürestı» degen aiqyn, köp dälelı bar jaǧdaida ǧana öz şeşımın jüzege asyruǧa niet ettı. Tıkelei oqiǧa jelısıne kelsek, 1931 jyly qazanda audan boiynşa köterılısşılerdı joiu üşın 70-80 adamnan tūratyn IIM qyzmetkerlerınen qūralǧan otriadtar toby şyqqan bolatyn. Osy otriadtyŋ A.Qarasartov basqarǧan 10-15 adamy Şyŋ­ǧystau aimaǧyna bölıngen edı. Qarasartov otriady Keregetas (Qaraqoitas) deitın jerge keledı. Taŋ ata būlyŋǧyr tūman edı, sırkıregen jauyn jauyp tūrdy. Osy kezde qarsy betten bır top atty adamnyŋ qarasy körındı. Sol toptyŋ arasynan bır attyly bölınıp şyǧyp Qarasartov otriadyna taiaǧanda, Halitov (ūlty başqūrt ne tatar, Qarasartovtyŋ orynbasary) besatarymen atyp jıberdı. Bırınşı oqtan jaralanǧan Şäkärım ekınşı oqtan qaza tabady.

Qarasartov otriadynyŋ aldynan şyqqan bır top attynyŋ arasynda Şäkärım atamyz ne ıstep jür degen saual kez kelgen adamda bolatyny sözsız. Endı osy jaiynda aityp körsek. Soǧys ardagerı Qabden Esenǧaliev­tıŋ estelıgı boiynşa Mäsken (Mäskennıŋ äkesı Yǧylymbai – Şäkärımnıŋ janaşyr dosy) Keregetasqa ne üşın jäne qalai barǧanyn bylai baiandaidy:

«…1931 jyly 1 qazan künı Şäkärımnıŋ Şaqpaqtaǧy qorasynan tört adam Keregetasqa bettep şyǧady. Olar: Şäkärım, onyŋ kenje balasy Ziiat, Yǧylymbai jäne İdaiat. Şäkärım osy saparǧa jürer aldynda dostaryna mynany aitady: «Men köp oilandym, barar jer, basar tau qalmapty, tıptı öler saǧatymnyŋ taianǧanyn da baiqamai kelıppın. Endıgı aqyrǧy oiym Äzımbaidyŋ Berdeşı, Kerei, Taŋşolpan, Jabaǧytailarǧa erıp Qytaiǧa ötpekşı körınedı. Solarǧa Ziiat­ty aparyp qosamyn. Ondaǧy oiym – menıŋ ölımımdı ol, onyŋ ölımın men körmeiın degenım. Al, Yǧylymbai, İdaiat, menıŋ aruaǧym senderge riza, qoş bolyŋdar. Tuystarǧa, bauyrlastarǧa menen sälem aityŋdar» deidı. Būl Şäkärımnıŋ Şaqpaqtaǧy qorasynan Keregetasqa attanar aldyndaǧy sözı eken». Al Keregetasta olardy Äzımbaidyŋ Berdeşı kütıp otyrǧan edı. Keşkısın Keregetasta jatqan Berdeştıŋ qaşqyndaryna kelıp qosylady. As ışıp, bärı ūiqyǧa ketedı. Endı osy oqiǧa jelısındegı derekterge kezek bersek. Berdeş: «…Taŋ mezgılı. Kün būlyŋǧyr bolatyn. Şäkärım aǧa būl joly özınıŋ Abai syilaǧan mauzerımen şyqqan-dy. Bır jazyqta attyly tüielı adamdardyŋ şoǧyry mūnartyp körındı. Solai qarai bettei bergenımızde, neşe märte atylǧan oqtan sekem aldyq ta, ırkılıp qaldyq. Şäkeŋ: «Tegınde būlar äneugı bandyny quyp jürgen otriad şyǧar, men solarǧa jolyǧyp jönımızdı bılgızeiın, sender osy arada aialdai tūryŋdar» dedı de, jürıp kettı. Barǧan betınde ekı dürkın myltyq atyldy. Bülınşılıktıŋ barlyq pälesın bızdıŋ tūqymǧa telıgısı keledı degendı de estuşı edık. Şäkeŋdı atyp öltırgenın bırden sezdık. Būlar kım bolǧanda da ony öltırgen soŋ, bızdı, sırä da, aiamas dedık te, sol betımızben Qytai ötıp kettık». Qarasartov otriadynda bolǧan Tüŋlıkbaev estelıgı boiynşa oqiǧa bylai örbıgen: «Küzdıŋ bır būlyŋǧyr künı edı. Jerdı qyrbyq qyrau basqan boqyrau şaǧy. Küzette tūrǧan başqūrt Halitov anadaidan mūnartyp körıngen bır top attylardyŋ bızge qarai bettegenın körgen. Osy habar qūlaǧyna tiısımen olardy bandy dep oilaǧan Qarasartov bızge bırden-aq «atyŋdar!» dep būiyr­dy. Odan-būdan myltyq atyla bastaǧan soŋ, analar ırkılıp qaldy. Sol kezde ırkılgen toptan bıreu üzılıp şyǧyp, atynyŋ jorǧasyn tögıldıre bızge qarai bettedı jäne de qaita-qaita qolyn köterıp, zalalsyz adambyz degendei belgı berdı. Jaqyndaǧanda, Şäkärım ekenın bärımız tanydyq. Bıraq «Atysty toqtatyŋdar!» degen būiryq bolmaǧan soŋ, başqūrt Halitov ony bır emes, ekı dürkın atty. Şäkärım atynyŋ jalyn qūşa berıp jerge qūlap tüstı. Aty da oŋbai jaraqattandy. Şäkeŋ bızge de bırdeŋe deuge şamasy kelmedı. At, tüie mıngen qalpymyz bız ony qorşap bıraz uaqyt ünsız tūrdyq. Būl kezde Şäkärımnıŋ serıkterı zym-ziia joq bolyp kettı. …Sol uaqyt ışınde özınıŋ qorqytyp jaz­dyrǧan bärıne «Şäkärım bandyny ūiymdas­tyruşy boldy» degızıp ülgergen. Gauptvahtadan şyqqannan keiın men de sol sarynda jazuǧa mäjbür boldym. Al Halitovty basqa jaqqa şyǧaryp jıberdı». Qarasartov barynşa būl oqiǧada Şäkärımdı kınälı etıp körsetkısı kelgen. Belgılengen jerge chekis­ter Şäkärımnıŋ köpke belgılı vinches­ter vintovkasyn tastaidy, atyp öltırılgen Şäkärımnıŋ astyndaǧy jyǧylǧan qoŋyr töbel atyn osynyŋ aldynda ǧana ­köterı­lısşılerdıŋ qolynan qaza tapqan Jūmysşy-şarua inspeksiiasy tekseru komissiiasynyŋ töraǧasy Şalabaev Oljabaidyŋ tory atyna almas­tyrady. Osy oqiǧaǧa tıkelei qatysty ­Z.Ospanov «…Bailardyŋ arasynda şoqtyǧy biık Şäkärım köterılısşılerdıŋ Qarauylǧa qarai baruyna ­batasyn berıptı degen söz tarady… Osyǧan bailanysty bız Şäkärımdı ızdestıre bastadyq… vinchester vintovkasyn kördım. Vintovka közıme tüskende, men sonşalyqty taŋǧaldym. Öitkenı men Abyraly audanyndaǧy Tailaq auylyna oblystyq GPU basqarmasynyŋ bastyǧy Bak joldasqa paket aparǧan edım. Bak sol jerde ıssaparda jürgen bolatyn… Sonda OGPU qyzmetkerı Iýrev osy vintovkany bergen edı… Issapardan kelısımen men vintovkany GPU-dıŋ Şyŋǧystau bölımşesıne tapsyrdym». Mıne, vintovka jaiy osylai bolsa, Berdeştıŋ estelıgı boiynşa «Şäkärımnıŋ astynda özınıŋ qoŋyr töbel aty bolatyn» (jaralanǧan Şäkärımnıŋ janynan Oljabai Şalabaevtyŋ tory jorǧasynyŋ ölıgı tabylǧan edı).

Jau qolynan qapyda qaza tauyp, jer qoinyna qasıretpen ketken Şäkärım qaldyrǧan asyl mūralar qanşa ǧasyr ötse de öz qūndylyǧyn joǧaltqan joq. Ǧūlamanyŋ «Ajalsyz äsker» atty syr sözınde aitylǧandai, onyŋ öleŋderı men sözderı – mäŋgılık ömırınıŋ kepılı. Tek dananyŋ sözderın oqyp-üirenıp, ǧibratyn ǧūmyrymyzǧa serık etu arqyly Şäkärım men ol qaldyrǧan ar ılımınıŋ jolyn jalǧastyra beretınımız aqiqat.

Dias BİSENǦALİEV, tarihşy, ölketanuşy

Taǧyda

admin

«Astana aqşamy» gazetı

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button