Şymkent qalasynyŋ mereilı merekesıne orai ūiymdastyrylǧan press-tur aiasynda respublikalyq BAQ-tyŋ bır top ökılı qaraşanyŋ basynda şyraily şymqalaǧa attandyq.
Är töbesınıŋ, är tasynyŋ tarihi maŋyzy bar şejırelı qaladaǧy közben körıp, köŋılge tüigenderımızdı qoiyn däpterımızge tüsırıp qaittyq…
* * *
Şymkenttıkterdıŋ auzynda jiı aitylatyn qanatty söz bar: «Adamǧa ömır bır-aq ret berıledı, ony janǧa jaily Şymkentte ötkızu kerek» degen. Būl sözdıŋ şyǧu tarihyn ärkım ärtürlı aityp jür. Bırı oŋtüstıkke jasaǧan sapary kezınde Elbasynyŋ öz auzynan estıdım dese, endı bırı, oblysty täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda basqarǧan Mars Ürkımbaev, Zauytbek Tūrysbekovter aitqan desedı. Endı bıreuler būl sözdıŋ avtory Qazaqstan Ükımetınıŋ alǧaşqy basşysy, eŋbek jolyn osy öŋırden bastaǧan Sergei Tereşenko ekenıne şübä keltırmeidı. Kım aitsa da, tegın aitpaǧan bolar.
El auzynda, Oŋtüstık — tügın tartsaŋ maiy şyǧatyn, qoinauy qazynaǧa toly, joqtan bar jasaityn eŋbekqor halqy, bai tarihy bar, ūlttyŋ ruhani altyn besıgı sanalatyn kielı meken atalady.
Qaşan kelseŋ qazany būrqyrap, samauryny qainap tūratyn qala būl joly da qonaqjai qalpynan jazǧan joq. Astana men Almatydan kelgen jurnalisterdı äuejaidan aiaǧyn jerge tigızbei kütıp aldy. Üş künge sozylǧan saparymyzda basşysy da, qosşysy da janymyzdan tabyldy.
Bäidıbek bidıŋ basynda
Arnaiy daiyndalǧan baǧdarlama boiynşa alǧaş aialdaǧan jerımız Bäidıbek bidıŋ eskertkışı boldy. «Iýjnyi Kazahstan» oblystyq qoǧamdyq-saiasi gazetı redaktorynyŋ orynbasary Keŋes İsmailov aǧamyz jol bastap keledı. Özı käsıbi gidten kem emes eken. «Jergılıktı tarihty Keŋes aǧadan artyq bıletın adam az» deidı jergılıktı bilık ökılderı. Äŋgımeşıl kısı. Tyŋdap otyryp, tırı ensiklopediianyŋ özı me dersıŋ.
Taiauda ǧana tūǧyryna qondyrylǧan Bäidıbek bidıŋ müsını elımız boiynşa eŋ biık nüktede ornatylǧan eskertkış sanalady. Şyǧys zertteuşılerınıŋ jazbalarynda ony Qazaq handyǧynyŋ qūryluynda erekşe orny bar ejelgı Üisın bırlestıgıne kıretın Alban, Suan, Dulat, Saryüisın, Şapyraşty, Ysty, Oşaqty ru taipalarynyŋ tüp atasy dep körsetedı. Öz zamanynda köşpelı eldıŋ basyn bırıktırıp, eldı, jerdı syrtqy jaudan qorǧaǧan qolbasşy, aqylman retınde közge tüsken asa ırı tarihi tūlǧa dep jazylady.
Eskertkıştıŋ tūǧyry 9 metr, müsınnıŋ biıktıgı 10 metrdei, ornatylǧan nüktesı qaladan 200 metr joǧaryda jatyr. Eskertkıştıŋ janyna köterılgen janǧa bükıl şahar alaqandaǧydai körınedı eken.
– Endı üş jyldan keiın kelseŋızder, qala künı merekesın myna tūsta boi köteretın jaŋa äkımşılık ortalyǧynda dürıldetın toilaityn bolamyz, – dedı, Keŋes aǧamyz erekşe maqtanyşpen qalanyŋ soltüstıgın nūsqap.
Astana daŋǧylynyŋ aişyqtary
Qalanyŋ biyl bekıtılgen bas jospary boiynşa Astanamen attas daŋǧyldyŋ boiynda qalanyŋ jaŋa ıskerlık ortalyǧynyŋ negızı qalanyp jatyr eken. Atalǧan aumaqta kıtaphana, teatr, körme keşenı, kino-konsert zaly, oblystyq äkımdıktıŋ ǧimaraty, 5 myŋ adam siiatyn meşıt, 9-10 qabatty tūrǧyn üiler, biznes ortalyqtary, mektep, balabaqşa, özge de säulettı nysandar boi kötermekşı. Aldaǧy 3-5 jylda jaŋa äkımşılık ortalyq qalanyŋ eŋ körıktı oryndarynyŋ bırıne ainalmaq.
Batys Qytai-Batys Europa tranzittık dälızı qalanyŋ osy bölıgınen ötedı. Bolaşaqta jaŋa äkımşılık aumaqta «Şymkent-2» temırjol vokzaly boi köteredı degen jospar da bar.
Qala äkımı Qairat Moldaseiıtovtyŋ aituynşa, Bas josparǧa säikes qalaǧa ırgeles jatqan üş audannyŋ bırqatar eldı mekenderı qosylyp, qazırgı 40 myŋ gektar aumaǧy 117 gektarǧa ūlǧaimaqşy.
Kezınde qalanyŋ qazırgı bölıgı 600 myŋdai tūrǧynǧa şaqtap salynǧan eken. Alaida, resmi derek boiynşa, biyldyŋ özınde halyq sany 650 myŋǧa jetıptı. Al, beiresmi derekter mūnda millionnan astam adam tūratynyn körsetıp otyr. Demografiialyq jaǧynan bır de bır oblys ılese almaityn Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ halyq sany kün sanap köbeiude.
Elımızdegı ärbır üşınşı bala oŋtüstıkte düniege keledı. Byltyr tek Şymkent qalasynyŋ özınde 67 myŋ bala dünie esıgın aşypty. Qala äkımınıŋ orynbasary Bahadür Narymbetov şahardaǧy bır jylǧy tuu körsetkışınıŋ oblys aumaǧyndaǧy bır audannyŋ halqymen para-par ekenın aitady. Demek, jyl saiyn qalaǧa kem degende bır audannyŋ halqy qosylyp otyrady degen söz, būl. Biyl 8 myŋ oquşy mektep bıtırıp, jaŋa oqu jylynda 14 myŋnan astam bala mektep tabaldyryǧynan attaǧan.
Tarihqa taǧzym
Soŋǧy jyldary Şymkentte Biznestıŋ äleumettık jauapkerşılıgı aiasynda qaladaǧy 20-dan astam käsıporynnyŋ qarjysy esebınen bırneşe tarihi oryndar jaŋartylyp, jaŋadan nysandar boi kötergen.
Sondai nysannyŋ bırı «Qasıret» memorialy dep atalady. Künı keşege deiın memorial ornalasqan sai el auzynda «Albastysai», «Qaitpas» dep atalyp kelıptı. Jergılıktı köneköz qariialardyŋ aituynşa, quǧyn-sürgın jyldary NKVD-nyŋ jendetterı osy saiǧa aidap äketkenderdıŋ bırde-bıreuı kerı qaitpaityn körınedı. Kün ūiasyna batysymen saidan şyǧatyn tarsyldaǧan myltyq dausy bükıl qalany jaŋǧyrtyp tūrady eken. Zūlmat jyldary Oŋtüstık Qazaqstan oblysynan 7 myŋ adam tūtqyndalyp, olardyŋ üş myŋǧa juyǧy oqqa ūşady. Täuelsızdık alǧannan keiıngı jyldary mūnda memorial ornatylady. Işı kiız üidı, syrtqy körınısı aspannan tüsken naizaǧaidy beineleitın saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ mūrajaiy aşylady.
Qaladaǧy taǧy bır tarihi nysan – «Daŋq» memorialy.Ūly Jeŋıstıŋ 65 jyldyǧy qarsaŋynda salynypty. Keşennıŋ ortasyna «Jūldyz» eskertkışı ornatylyp, ainalasyndaǧy granit qabyrǧaǧa oblystan şyqqan Keŋes Odaǧynyŋ 51 Batyry men Daŋq ordenınıŋ 8 iegerınıŋ esımı jazylǧan. Odan ärırektegı taqtaişalarda oŋtüstıkten soǧysqa attanǧan 140 myŋǧa juyq maidangerdıŋ aty-jönı tasqa qaşalypty. Memorialǧa jaqyn maŋda Auǧanstan soǧysynda opat bolǧan jauyngerlerdıŋ qūrmetıne arnalǧan äskeri tehnikalardyŋ aşyq aspan astyndaǧy mūrajaiy ornalasqan.
El täuelsızdıgınıŋ 20 jyldyǧyna orai aşylǧan taǧy bır nysan – Töle, Qazybek jäne Äiteke bi köşelerınıŋ toǧysqan tūsyndaǧy «Täuelsızdık» saiabaǧy. 8,2 gektar aumaqta “El bırlıgı” monumentı, “Täuelsızdık şejıresı” alleiasy ornalasqan. Onda elımızdıŋ är jyldardaǧy tarihi oqiǧalary märmär tasqa oiyp jazylǧan. Saiabaq “Altyn köpır” arqyly elımızdıŋ kartasy beinelengen Memlekettık rämızder alaŋymen jalǧasyp jatyr. Myna qyzyqty qaraŋyz, jurnalister toby alaŋǧa kelgen sätte şaidai aşyq aspan törınde däl Qazaqstannyŋ kartasyn beineleitın şökımdei būlt paida boldy. Jol bastauşymyz būl orynnyŋ tegın jer emes ekenın aityp qaldy. Saiabaqtyŋ ornynda kezınde asa ırı sauda, äleumettık-ekonomikalyq jäne mädeni ortalyq sanalǧan ejelgı şym qala ornalasqan eken.
Jasyl jelegı jaiqalǧan jer
Şymkentte közı tırısınde aty aŋyzǧa ainalǧan tūlǧalar bar. Solardyŋ bırı – Körnektı memleket jäne qoǧam qairatkerı, Sosialistık Eŋbek Erı, kezınde oblystyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolǧan Asanbai Asqarov. Onyŋ Oŋtüstık Qazaqstan oblysyn örkendetudegı ızgı tırlıkterınıŋ ızı attap basqan saiyn sairap jatyr. Qaladaǧy Haiuanattar baǧy, jasandy «Tūlpar» kölı Asqarovtyŋ tūsynda halyq igılıgıne berıledı. 1979 jyly osy kısınıŋ tıkelei bastamasymen qala syrtyndaǧy kül-qoqysqa tolyp, şaŋy aspanǧa şyǧyp jatqan 117 gektar jer igerılıp, Dendrosaiabaq salynady.
Saiabaqqa Keŋes Odaǧynyŋ är tükpırınen äkelıngen aǧaş tūqymdary otyrǧyzylady. 1985 jyldary jazyqsyz jalanyŋ qūrbany bolyp, türmege jabylǧan kezde aptal azamat artynda qalǧandarǧa osy saiabaqtyŋ taǧdyryn erekşe amanattap tapsyrǧan desedı. Alaida 1990 jyldardyŋ basyndaǧy ekonomikalyq tūraqsyzdyq pen qūldyrau kezeŋınde saiabaqtyŋ küiı ketedı. Tek, byltyrǧy “Jol kartasy” baǧdarlamasy boiynşa biudjetten qarjy bölınıp, saiabaqty qalpyna keltıru jūmystary jürgızılıp, öŋı kırdı.
Dendrosaiabaqta 600-ge juyq aǧaş türı bar eken. Balqaraǧai, samyrsyn, magnoliia, tıptı atauyn būryn estıp bılmegen aǧaştyŋ tür-türın kezdestıresız. Bırazyn tanymal tūlǧalar otyrǧyzypty. Myŋnan astam aǧaşy bar sol saiabaqtyŋ qaq törındegı Qonaevtyŋ qolymen otyrǧyzylǧan alyp bäiterek erekşe közge tüsedı eken. Ekı adamnyŋ qūşaǧy äzer jetetın aǧaş qazaqtyŋ bırtuar ūlynyŋ alyp tūlǧasyn elestetkendei.
Önerkäsıbı örlep tūr
Şymkent – önerkäsıpke beiım qala.
Qaladaǧy eŋ köne käsıporyn – «Himfarm» zauyty sonau HVIII ǧasyrdyŋ soŋynda seh bolyp aşylady. Sehta dermeneden ışek qūrtyn emdeitın därıler jasalyp, sol kezdıŋ özınde Europaǧa eksporttalǧan desedı. Keiınnen Leninnıŋ būiryǧymen seh «Himfarm» zauyty bolyp qūrylady. Qalada būdan özge terı öŋdeitın sehtar, diırmender de köp bolypty.
Keŋes zamanynda Şymkentte ırı-ırı üş öndırıs orny jūmys ısteidı. Olar – fosfor, şina jasau jäne qorǧasyn zauyty bolatyn. Bügınde fosfor men şina zauytynyŋ aumaǧynda industriialdy aimaq qūrylǧan. Al qorǧasyn zauytynyŋ jūmysy kün saiyn jandanyp keledı. Naryqta zauyttyŋ öndırgen qorǧasynyna sūranys öte joǧary. 30-şy jyldary KSRO-daǧy öndırılgen qorǧasynnyŋ 70 paiyzy, soǧys jyldarynda jauǧa atylǧan 10 oqtyŋ 7-euı Şymkent qorǧasyn zauytynda öndırılgenın bıreu bılse, bıreu bılmes.
Qazaqstandaǧy motor maiyn şyǧaratyn alǧaşqy zauyt ta jaqynda Şymkentte ıske qosyldy. Üdemelı industriialyq-innovasiialyq damu baǧdarlamasy aiasynda salynǧan «Hill» korporasiiasynyŋ jaŋa käsıporny motor mailaryn öndırude älemdegı qazırgı zaman talabyna sai zauyttar qataryna qosyldy. Mūnda jylyna 70 myŋ tonna önım şyǧarylady.
Otandyq kölıkter oiqastap jür
Memleket basşysynyŋ şeteldık qymbat kölıkke qūmar şeneunıkterdı qatty synaǧany bar. Olardyŋ būl ısın mädenietsızdıkke, sauatsyzdyqqa, elıktegıştıkke balaǧan bolatyn. Otandyq maşinalardy satyp alu üşın Ükımetke arnaiy tapsyrma da bergen. Bıraq, būl aitylǧandardyŋ şymkenttık şeneunıkterge qatysy joq. Qala äkımı Qairat Moldaseiıtov bas bolyp özımızdıŋ Öskemende qūrastyrylǧan «Kia Kadenza» kölıgın tızgındeptı. Būl ürdısten soŋǧy kezde özge de şymkenttık şeneunıkter ülgı alyp jür.
Şynar DOSAN
