Ekı jyl būrynǧy ındet esırtkınıŋ qoǧamǧa keŋ taraluyna jol aşyp berdı. Jauynnan keiıngı saŋyrauqūlaqtardai qaptaǧan internet-dükender ülkendermen qatar jastardy, 13-14 jasar balalardy da öz oşaǧyna magnitşe «tartty». Esırtkı satuşylar jahantordyŋ «jailauyn» jalpaǧynan basyp, saudasynyŋ körıgın qyzdyrdy. Bıraq olar «internettegı käsıbımızdı eşkım baiqamaidy» degenımen qatelesıptı. Mysaly, bır jyl ışınde Astanada sintetikalyq esırtkını daiyndau, saqtau, taratu, satuǧa qatysty 769 qylmystyq ıs qozǧalǧan. İä, qazır älemdık naryqta dästürlı esırtkını sintetikalyq esırtkı auystyryp, bırınşı orynǧa şyqty. Būl – bızdı ǧana emes, jahan jūrtyn alaŋdatqan eŋ özektı, eŋ bırınşı mäsele.
Jastardy qalai qyzyqtyrady?
Narkolog-därıgerler men poliseiler sintetikalyq esırtkınıŋ baǧasy arzan, kez kelgen uaqytta qoljetımdı, tūtynuǧa öte qolaily bolǧandyqtan qoǧamda keŋ taralyp jatqanyn aityp, dabyl qaǧuda. Şynynda da, būryn būl esırtkı elımızge daiyn önım retınde tasymaldanatyn. Al qazır esırtkı jasauşylar ony özderı şyǧarady. «Samodelnye laboratorii» degen atau kündelıktı söz qoldanysymyzǧa enıp kettı. Özge esırtkı emes, osy «sintetika» qazır jasöspırımderdıŋ arasynda «tanymal» bolyp otyrǧany ras.
Būl esırtkı jastardy qalai qyzyqtyryp otyr? Sebebı būryn bız esırtkıqūmar degende qolynda inesı bar, özıne därı egetın adamdy köz aldymyzǧa elestetetınbız. Odan keiın surette, beinejazbada qūlap jatqan adamdy, janynda şaşylyp jatqan därılerdı köruşı edık. Al qazırgı esırtkıqūmardyŋ beinesı müldem özgerdı. Mäselen, köşede saǧyz şainap kele jatqan adamdy narkoman dep eşkım oilamaidy. Iаǧni «sintetikany» saǧyz siiaqty şainauǧa, temekı sekıldı tartuǧa, iıskeuge bolady. Bärı oŋai. Sol sebepten esırtkı satuşylardyŋ toryna köbınese kämelet jasyna tolmaǧandar tüsıp qalady.
«Köp aqşa töleimın» degen uädege senıp qalǧan jasöspırımder esırtkı jasauşylar men taratuşy deldaldardyŋ qūryǧyna ılınedı. Alaida köp aqşaǧa, ötırık sözge sengen jandar elımızde 14 jastan bastap qylmystyq jauapkerşılıkke tartylatynyn bılmeidı. Sebebı esırtkımen bailanysty qūqyq būzuşylyq ıs-qimyldar auyr jäne asa auyr qylmystarmen teŋestırılgen. Tıptı mūndai qylmysy üşın ömır boiy abaqtyǧa qamalu jazasy da bar.
«Qylmystyŋ būl türı auyr jäne asa auyr qylmysqa jatady. Sebebı esırtkı adamdy qinap öltırumen bırdei. Eger qaibır bala nemese jasöspırım esırtkı taratqany, tūtynǧany üşın jazalanbaimyn dese qatty qatelesedı. Tıptı bır körgende qylmys bolyp sanalmaityn qabyrǧaǧa belgılı bır saittyŋ suretın salu, bannerdı japsyru da auyr qylmysqa jatady, ol üşın 3-ten 6 jylǧa deiın türmege qamalady. «Men esırtkını qolymmen ūstaǧan joqpyn», «men eşqandai zaŋdy būzǧan joqpyn» degen aqtalu sözge qūlaq aspaimyz» dep tüsındıredı mäselenıŋ mänısın Astana qalasy Polisiia departamentı esırtkı qylmysyna qarsy küres jönındegı basqarmasynyŋ bölım basşysy Sergei İlinyh. Ol 2020 jyldyŋ qaŋtarynan bastap QK-tıŋ 299-babynyŋ 1-tarmaǧy («Esırtkı zattaryn nasihattau jäne zaŋsyz jarnamalau») zaŋnamyzǧa engızılgenın aitady. Osy bap boiynşa qylmysy däleldengen adam dünie-mülkı tärkılenıp, 3 jylǧa bas bostandyǧynan aiyrylady.
2022 jyly Astanadaǧy därıhanalarda esırtkıge paidalanatyn därılerdı reseptısız satuǧa
qatysty 14 faktı tırkelgen
Psihobelsendı därıler samsap tūr
Qazır kım ne şegemın dese, bärın tabady. Zamanaui tehnologiia qatty jetıldı. Ǧalamtor-dükender de köp. Naryqta sūranys bolǧandyqtan, tauar da jeterlık. Naşaqorlyqqa qarsy memlekettık deŋgeide auqymdy küres jürgızılude. Mūndaida esırtkıge täueldı adam basqa jol ızdeidı. Soǧan äserı ūqsaityn därını satyp alady. Qazır, esırtkımen qatar, äsırese jastar arasynda psihikaǧa belsendı äser etetın zatty, stimuliator, ūiyqtatatyn jäne sedativtık zatty, holinolittık äserı bar keibır därı-därmektı, galliusinogendık äserı bar zatty qoldanu keŋınen oryn aluda. Därıhanalarda zaŋ jüzınde därıgerdıŋ reseptımen satylatyn keibır psihobelsendı zattar reseptısız satyluda. Aqşaǧa qūnyqqan aşköz satuşy sol därını reseptısız, baǧany ösırıp, öz betımen satyp, biznes közıne ainaldyrǧan. Satyp aluşy arasynda jasöspırım bala da kezdesedı. Menıŋşe, osy därını satqan adamdy qylmysker retınde jauapqa tartu kerek.
Mäselen, 2022 jyly Astanadaǧy därıhanalarda esırtkıge paidalanatyn därılerdı reseptısız satuǧa qatysty 14 faktı tırkelgen. Būl belgılı bolǧany ǧana, al belgısızı qanşama. Şaǧyn jäne orta biznestı tekseruge moratorii jariialanǧanmen, poliseilerge esırtkınıŋ zaŋsyz ainalymyna qatysty aqparat tüsken jaǧdaida kez kelgen meiramhana, dämhana, bar nemese därıhanany tekseruge mümkındıgı bar.
«Mūndai jaǧdaida bız qataŋ şara qoldanamyz. Sottyŋ şeşımımen aiyppūl salamyz, tıptı zaŋdy būzǧan ūiymnyŋ qyzmetın jarty jylǧa deiın toqtatamyz. Eger būdan qorytyndy şyqpasa, käsıpkerlıkpen ainalysuǧa rūqsat beretın lisenziiasynan aiyramyz» deidı S.İlinyh.
Zardaby qandai?
Därıgerler sintetikalyq esırtkı tabiǧi esırtkıge qaraǧanda adam aǧzasyna 100 ese ziian ekenın aitady. Sebebı tabiǧi ösımdıkterden emes, himiialyq zattardan jasalatyn, ūzaq uaqyt būzylmai saqtalatyn esırtkınıŋ adam aǧzasyna bırneşe zor qaupı bar.
«Bırınşı, jürek-qan tamyrlarynyŋ jūmysy būzylyp, 70-80 paiyz jaǧdaida adam ömırıne qauıp töndıredı. Ekınşı, denenı tyrystyryp, epilepsiialyq talma dertın tudyrady. Üşınşı, tynys alu joldaryna kerı äser etıp, ökpe qabynyp, adam aua jetıspeuşılıkten jürıp ketuı mümkın. Törtınşı, psihikalyq qyzmettıŋ auytquşylyǧyn, iaǧni psihoz tudyrady. Mūndai dertke şaldyqqan adamnyŋ qūlaǧyna ärtürlı dybys estılıp, közıne eles körınıp, boiyn qorqynyş bileidı nemese aiaq-qoly qarysyp, nevrologiialyq jaǧdai tuyndaidy. Bızge köbınese osy törtınşı jaǧdaiǧa tap bolǧan naşaqorlar kömekke jügınedı. Sintetikalyq esırtkını 3-4 ret qana qoldanudyŋ özı jasyryn türdegı şizofreniianyŋ, epilepsiianyŋ affekt būzylystar belgılerı paida boluyna yqpal etedı. Onyŋ qanşalyqty ziian ekenın osydan-aq tüsınuge bolady. Eŋ jamany, naşaqorlyqtan emdelıp bolǧan adam küizelıske ūşyraǧan kezde psihikalyq auytquy qaitalanuy mümkın» deidı Astana medisinalyq universitetı psihiatriia jäne narkologiia kafedrasynıŋ assistentı Toqtar Qoişybekov.
