Soǧys salǧan saldar

Ukrainada qaqtyǧys bolyp jatqanyna 15 aidan asty. Resei özı bastaǧan prosestı soŋyna şyǧara almai tityqtau­da. Halyqaralyq qauymdastyqtan barǧan saiyn alşaqtap, älemdegı eŋ köp sanksiia salynǧan elge ainaldy. Ekonomikasy älsırep, import-eksport, sauda ainalymy tömendedı. Aimaqtaǧy yqpaly da älsırep, kerısınşe, Qytaidyŋ yqpaly küşeie bastady.

Älemge qalai äser ettı?

Ukrainadaǧy jaǧdai öŋırlık qauıpsızdık ülken syn-qaterge döp kelıp, halyqaralyq jaǧdaidy şielenıstıre tüstı. Älemdı energiiamen, astyqpen qamtamsyz etu de kürdelı mäselege ainaldy. Öitkenı soǧysyp jatqan ekı tarap ta älemdı mūnai, gaz, astyqpen qamtamasyz etıp otyrǧan ırı elder sanalady. Eŋ aldymen būl soǧys Europa Odaǧy men Resei arasynda ekı tarapqa da auyr soqqy bolatyn «qarusyz maidan» aşty. Tabiǧi gazdyŋ eŋ ırı eksporttauşysy sanalatyn Reseidı ekonomikasy älem boiynşa üşınşı orynda tūrǧan Euroodaqqa qarsy qoidy. Sonymen Euroodaq Resei energiia­synan tä­ueldılıkten bırjolata qūtyludyŋ qamyna kırıstı. Tasymal joldary özgere bastady. Ūzaq jyldar boiy qalyptasqan Europa-Resei-Aziia tasymal joly būzylyp, Gruziia-Äzerbaijan-­Ortalyq Aziia jolynyŋ maŋyzyn arttyra tüstı.

Qytai, Özbekstan jäne Qyr­ǧyzstan Siandaǧy «Ortalyq Aziia-Qytai» sammitınde Reseidı ainalyp ötetın temır jol qūrylysy jobasynyŋ kelesı qadamdary turaly üşjaqty qūjatqa qol qoidy. Osylaişa būl elderde halyqaralyq sanksiiaǧa ūşyraǧan Reseidı ainalyp ötıp, Europaǧa aparatyn qysqa jol paida boluy mümkın. Būl da soǧystan ke­iıngı älemdık tasymaldaǧy eŋ ülken özgerıstıŋ bırı. Atalǧan temır jol boiynşa alǧaşqy kelısımge 2022 jyly 14 qyrküiekte Samarqanda ötken Şanhai yntymaqtastyq ūiy­mynyŋ sammitınde qol qoiylǧan. Eurasianet.org saitynyŋ jazuynşa, temır jol Qyrǧyzstandaǧy Torugart asuynan (mūnda Qytaidan keletın temır jol būrynnan bar) bastalyp, Arpa men Makmal siiaqty eldı mekender arqyly soltüstıkke qarai jalǧasyp, Jalalabatqa jetedı. Ol jaqtan Özbekstannyŋ temır jol torabyna qosylady. Osydan ärı İran, Türkiia arqyly Europa naryǧyna şyǧady. Būl joba Reseidı ǧana emes, Qazaqstandy da ainalyp ötıp, älemdegı jaŋa jetkızu jüiesın qalyptastyrdy.

Reseidıŋ Qytaiǧa täueldılıgı artty ma?

Janjaldan keiın Resei ekonomikasy ülken synaqqa döp keldı. «Suǧa ketken tal qarmaidy» degendei, şarasyz qalǧan Mäskeu öz önımderın (mūnai men gaz) Euroodaq pen AQŞ-qa dollarmen, euromen satudan bas tartyp, tabiǧi gazdy reseilık rublmen satu turaly şeşım qabyldady. Būl rubldıŋ zor därejede qūnsyzdanuynyŋ aldyn alǧanmen, Resei Euroodaq pen Batys elderınıŋ naryǧynan aiyrylyp, tabiǧi bailyǧyn öz aqşasyn älemdık valiutaǧa ainaldyruǧa talpynyp otyrǧan Qytaiǧa, joǧaryda aityp ötkenımızdei, öte arzan baǧamen satuǧa mäjbür boldy. Osylaişa būl «qaitsem dollardy yǧystyryp, iuandı halyqaralyq valiutaǧa ainaldyram» dep basy qatyp otyrǧan Qytaiǧa «mai tıleseŋ, mıne, qūiryq» boldy. Iаǧni būryn Qytaimen teŋ tūrǧyda tūratyn Reseidıŋ orny älsırep, Mäskeudıŋ Beijıŋge täueldılıgı artty. Alda Reseige nesie beretın de tek Qytai boluy mümkın. Täueldılık tıptı artady degen söz.

Nauryz aiynda Qytai töraǧasy Mäskeuge baryp qaitty. Osy kezdesude Qytai men Resei iuanmen esep aiyrysuǧa, sondai-aq iuanmen esep aiyrysatyn elderdıŋ qataryn köbeituge kelısken. Osy arqyly dollardy yǧystyryp, dollardan qūtylu aiaq alysyn tezdetpek. Qytaidyŋ būl bastamasyna İran da kelısken. Qytai endı öz qataryna Saud Arabiiasyn tartyp, mūnaidan būlaq aǧyzǧan eldı barlyq saudada iuanmen esep aiyrysuǧa, AQŞ dollaryn bırtındep yǧystyruǧa itermelep otyr.

2016 jyly Halyqaralyq valiuta qorymen bolǧan kelıssözderdıŋ arqasynda Qytai iuandı ärtürlı elderdıŋ valiuta rezervın qūraityn halyqaralyq valiutalardyŋ bırıne ainaldyrdy, osylaişa iuannıŋ odan ärı damuyna jol aşyp, älemdık valiuta jäne qarjy jüiesıne kıruıne, iuanmen esep aiyrysuǧa ülken mümkındık tapty. Iýan şeteldık rezervtık valiuta retınde paidalanu körsetkışı boiynşa AQŞ dollary, euro jäne japon ienınen keiıngı törtınşı orynda tūr. Qazırgı uaqytta İran, Bırıkken Arab Ämırlıkterı, Ündıstan, Singapur, Türkiia jäne İndoneziia siiaqty 30 el esep ­aiyrysuda nemese investisiialyq mämılelerde bırtındep iuandı qoldanuǧa köşe bastady. Bükıl Afrika qūrlyǧy da iuannıŋ yqpalynda. Aldaǧy uaqytta būl elderdıŋ qatary köbeimese, azaimaityn türı bar. Äsırese, Reseidıŋ de iuanmen esep aiyrysuǧa mäjbür boluy, sondai-aq, Saud Arabiiasy men Qytai qarym-qatynasynyŋ küşeiuı soŋǧy kezde tūtas älemnıŋ nazaryn audara bastady. Eger alda-jalda Saud Arabiiasy da syrtqy sauda men mūnai saudasynda iuanmen esep aiyrysuǧa köşetın bolsa, onda dollardyŋ orny, şynymen de, şaiqalaiyn dep tūr.

Onyŋ üstıne, AQŞ-qa defolt qaupı tönıp tūr. Kongrestegı ökılder palatasyn baqylap otyrǧan respub­likaşyldar ūlttyq qaryzdyŋ şektı mölşerın köteru üşın memlekettık şyǧyndardy 8 paiyzǧa azaitu kerek degen talap qoiyp otyr. Baiden bolsa olardyŋ ūsynysyn orynsyz dep esepteidı. Prezident alpauyt korporasiialar men farmasevtika önerkäsıbı üşın salyqty kötergısı keledı. Oǧan respublikalyq partiia qarsy. Demokrattar men respub­likaşylardyŋ kelısımge keluıne nebärı on kün qaldy. Qarjy ministrı qos tarap 1 mausymǧa deiın ūlttyq qaryzdyŋ şegın kötermese, el qazynasynda qarjy tausylyp, ekonomika defoltqa ūşyraitynyn eskertıp otyr. Limittı köteru turaly mämılenı kongrestıŋ ekı palatasy da maqūldauy kerek. Būl jaǧdai da iuannıŋ yryqty orynǧa şyǧuyna mümkındık beretın taǧy bır faktor bolyp tūr.

Ortalyq Aziia kımnıŋ yqpalynda?

Keŋes Odaǧy ydyraǧannan keiın Ortalyq Aziianyŋ Resei yqpalynda bolyp kelgenı köpke mälım. Alaida Keŋes Odaǧynyŋ şekpenınen şyqqan elderdı «uysymnan şyǧarmai, öz yqpalymda ūstap otyramyn» degen Resei endı ne ısteidı? Atap aitqanda, Ukrainadaǧy soǧys ­NATO-nyŋ şyǧysqa ırge keŋeituıne tosqauyl qoiǧany bylai tūrsyn, kerısınşe, NATO-ny Reseidıŋ ırgesıne tıptı jaqyndatty. Soǧystan keiın Finliandiia men Şvesiia ūiymǧa müşe boluǧa ötınış tapsyryp, Finliandiia NATO-nyŋ 31-müşe elıne ainaldy. Şvesiia da köp ūzamai qatarǧa qosylatyny anyq. Soǧys aiaqtalǧannan keiın Ukraina da NATO-ǧa müşe bolady. Demek, Resei älemdık saia­si jaǧdaiǧa yqpal etemın dep jürıp, öz yqpalyn älsıretıp aldy. Fransiia prezidentı Emmanuel Makronnyŋ L’Opinion basylymyna bergen sūhbatynda «Būl soǧysta Resei Qytaiǧa täueldılıkten basqa, Baltyq jaǧalauynan aiyrylyp, Şvesiia men Finliandiianyŋ NATO-ǧa kıruın jyldamdatty. Ekı jyl būryn būl mümkın emes edı. Osydan-aq Reseidıŋ ülken geosaiasi jeŋılıske ūşyraǧanyn baiqauǧa bolady» dep tüiındegenı – sonyŋ aiǧaǧy.

Reseidıŋ Ukrainaǧa soǧys qoz­ǧauy tūtas TMD elderınıŋ ekonomika, saiasi jaǧdaiyna äser etıp, Ortalyq Aziiada Resei yqpalyn kemıtu aiaqalysyn tezdettı.

«Ortalyq Aziia-Qytai» sammitı 18-19 mamyrda Qytaidyŋ Sian qalasynda öttı. 31 jyl ışınde Qytai men Ortalyq Aziia elderı basşylary alǧaş ret osyndai formatta jüzbe-jüz kezdesu ötkızdı. Kezdesude Si Szinpin men Ortalyq Aziia bes elınıŋ prezidentterı özara qoldau körsetu turaly Sian deklarasiiasyn qabyldady. Osy jinalysta Qytai basşysy «Qytai Ortalyq Aziia elderınıŋ qorǧanys qabıletın küşeituge kömektesuge daiyn. Älemge tūraqty, güldengen, üilesımdı ärı bailanysy nyǧaiǧan Ortalyq Aziia kerek» dep mälımdedı. Ol sonymen bırge alty memleket aimaqtaǧy elderdıŋ ışkı mäsele­le­rıne syrtqy küşterdıŋ aralasuyna qarsy şyǧuy tiıs dep būrynǧy sözın qaitalady.

Resei men Ukraina arasynda soǧys jürıp jatqanda, Qytai Ortalyq Aziia elderınıŋ qorǧanys mäselesın alǧaş ret aityp tūrǧan joq. Byltyr Qytai basşysy ŞYŪ sammitıne bara jatqan kezde Qazaq­stan Prezidentı Qasym-­Jomart Toqaevqa Qytai Qazaqstannyŋ tä­uelsızdıgın, egemendıgı men aumaqtyq tūtastyǧyn qorǧauǧa daiyn ekenın, eldıŋ ışkı mäselelerıne syrtqy küşterdıŋ aralasuǧa qarsy şyǧatynyn aitqan edı. Qytai töraǧasynyŋ būl sözın ekı tūrǧydan tüsınuge bolady. Bırınşıden, būl Ortalyq Aziiada Resei yqpalynyŋ älsırep, Qytaidyŋ äserı küşeigenın anyq aŋǧartsa, ekınşıden, Qytaidyŋ Resei öz basymen älek bolyp jatqan şaqta Ortalyq Aziianyŋ AQŞ yqpalyna enıp ketuınen, sondai-aq, öŋırde tūraqsyzdyq beleŋ alyp, onyŋ äserı Ortalyq Aziiamen şekaralas jatqan, onsyz da Qytaidyŋ bas auruyna ainalǧan Şyŋjaŋǧa tie me dep alaŋdaitynyn aŋǧartady. Qytai üşın de Ortalyq Aziianyŋ tūraqtylyǧy airyqşa maŋyzdy. Onyŋ üstıne, Qytai men Ortalyq Aziia arasyndaǧy sauda-sattyq ta jyl saiyn artyp keledı. Resmi aqparatqa qaraǧanda, keiıngı kezde Qazaqstan-Qytai sauda-sattyǧynyŋ kölemı 31 mlrd dollarǧa jetken. Endı taraptar osy kölemdı 40 mlrd dollarǧa jetkızuge kelısken. 18 mamyrda qūny 22 mlrd dollar bolatyn kelısımderge qol qoiylǧan.

Kreml Ortalyq Aziiany ünemı sözı jüretın strategiialyq aimaq retınde qarastyryp keldı. Bıraq keiıngı jyldary öŋırde Qytaidyŋ ekonomikalyq yqpaly artyp, Resei ekınşı orynǧa yǧysty. Öŋırde geosaiasi, ekonomikalyq şielenıs artyp, Qytaidyŋ rölı odan ärı küşeidı.

Qytai üşın ülken mümkındık

Biyl Qytai investisiialyq bas­tamasy – «Bır beldeu – bır jol» jobasy aiasyndaǧy üşınşı halyqaralyq forumyn ötkızedı. Osy arqyly Euraziialyq ekonomikalyq odaq arasynda bailanys tabuǧa tyrysyp jatyr. Būl forumda Oŋtüstık jäne Ortalyq Aziiaǧa erekşe köŋıl bölınıp otyr. Onyŋ üstıne, Qytai ondaǧan jyl boiy Ortalyq Aziiada ekonomikalyq küşke ie boldy. Aimaqtaǧy Täjıkstan men Qyrǧyzstan sekıldı elderdıŋ Pekinge milliardtaǧan dollar qaryzy bar. Keiıngı jyldary Pekin aimaqpen qauıpsızdık salasyndaǧy ärıptestıgın keŋeituge tyrysyp, Täjıkstandy üilestıruşı ortalyqqa ainaldyrdy. Täjıkstan resmi türde joqqa şyǧarǧanmen, täjık-auǧan şekarasynda Qytai qauıpsızdık küşterınıŋ äskeri bazasy bar. Al AQŞ bolsa Qytaidyŋ Ortalyq Aziiaǧa būryluyna mūrşa bermeu üşın Taivan men Qytaidyŋ oŋtüstık mäselesın de qaita-qaita qozǧap tūr.

Qysqasy, Mäskeu özımen-özı äure bop jatqanda, Qytaidyŋ Ortalyq Aziiadaǧy saiasi, ekonomikalyq jäne äskeri yqpalyn arttyruǧa jaqsy mümkındık bar. Ekınşı tūrǧydan alǧanda, Ukrainadaǧy soǧys Ortalyq Aziiaǧa köptegen elmen ärıp­testık ornatu mümkındıgın keŋeittı, bıraq Pekinnıŋ Ortalyq Aziia men Reseige qatysty oiyn özgertken joq. Iаǧni Qytai öŋırdegı yqpalyn keŋeitıp, Ortalyq Aziiany uysynda ūstauǧa 30 jyl boiy talpynys jasap keledı. Ukraina soǧysy sol prosestı barynşa tezdettı.