Tanym

SOIQANǦA QARSY ŞYQQAN SUJİKOV

photo01

Bügın elımızdıŋ erkındık jaǧdaiynda keşegı keŋestık kezeŋnıŋ zobalaŋdary turaly az jazylyp jatqan joq. Basqany bylai qoiǧanda, Semei iadrolyq synaq poligonynyŋ özı ne tūrady?

Mūhamedǧali Älenūly Sujikov…1958 jyldyŋ qaŋtaryndaǧy sary aiazda Aqtöbe, Qyzylorda oblystarynda bırınşı hatşy, Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ hatşysy bolǧan Mūhamedǧali Älenūly Sujikov Semei oblystyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşylyǧyna auysqanda ejelgı qazaq jerı, ūlylar mekenı, qazaq älemıne Abai, Şäkärım men Mūhtardy bergen qasiettı öŋırdegı qasıretten eş habary joq edı. Al künderdıŋ künınde özınıŋ joǧary partiialyq qyzmetten ketuıne negızgı sebep osy Semeidıŋ synaq poligony bolatyny üş ūiyqtasa da tüsıne kıre qoimaǧan edı.

Bılım de, täjıribe de jetetın Mūhaŋ jaŋa jūmysqa erekşe jıgermen kırıstı. Oblysqa kelısımen öŋırdıŋ negızgı käsıp-maşyǧynyŋ bırı – mal şaruaşylyǧyna erekşe köŋıl böledı. Mal tūqymyn asyldandyruǧa, süt öndırıp, mal bordaqylau keşenderıne airyqşa nazar audarady. Oblys 1958 jyldary memleketke 70 mln pūt astyq tapsyrsa, būl oblystyŋ būrynǧy jetı jylda tapsyrǧan astyǧynyŋ kölemıne teŋ edı. Et, jün önımderı ötken üş jyldaǧy körsetkışterdı qosqanmen bırdei bolatyn. Soŋǧy ekı jylda ırı qara 50 myŋ basqa össe, qoi 555 myŋ, jylqy 15600 basqa köbeidı, t.b.

Alaida, osylai qysqa merzımde oblysta kelelı ısterdıŋ iesı bolǧan, būryn da jalpy Qazaqstannyŋ mädenietı men ekonomikasynyŋ damuyna ülken üles qosqan, Eŋbek Qyzyl Tu, ekı ret «Qūrmet Belgısı» ordenderı men köptegen medaldardyŋ iegerı, respublikamyzda özındık bedel men kūrmetke ie bolǧan, barlyq qyzmette ūiymdastyruşylyq talanty jarqyrai körıngen Sujikov Mūhamedǧali Älenūly oblysta bas-aiaǧy ekı jarym jyl ǧana qyzmet ettı. Joǧary bilık onyŋ maŋaiynda aiqai-şu ūiymdastyryp, ornynan aldy.

Jaǧdai bylai bolǧan edı. Ol kezde Semeidegı synaq poligonynyŋ zardaptary jönınde material öŋırdegınıŋ barlyǧyn aşsa alaqanynda, jūmsa jūdyryǧynda ūstap otyrǧan oblystyq partiia komitetınde de joq bolatyn. Bärı jasyryn, bärı qūpiiada ūstap, tiıstı mekemeler qataŋ qadaǧalaityn. Sol sebeptı äuelı kezde Sujikov ta eşteŋe bıle qoiǧan joq. Bıraq hatşy köp ūzamai būryn-soŋdy kezdespegen oqiǧaǧa tap bolady. Keide tün ortasyna deiın jūmysta otyryp, erteŋgısın kelgende obkom üiı terezesınıŋ sau tamtyǧy qalmaǧanyn köredı. Jer şaiqalǧanda jylu qazandyqtaryndaǧy peşterden şoq tögılıp, sodan ört şyqqan kezder de bolǧan. Sonan soŋ jūmys barysynda audandardy aralaǧanda adamdardyŋ densaulyǧymen tanysady, baiqaidy. Öz betınşe aqparat jinaidy. Bıraq, bırden tıkelei äreketke bara qoimaidy. Qolda naqty mälımetter joq edı.

Aituly radiolog maman, keiın akademik bolǧan Saiym Balmūhanov özınıŋ «Atomnyi poligon moimi glazami» degen maqalasynda Semei oblystyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy M.Ä.Sujikovtyŋ kabinetınde bırınşı kezdeskende Poligon ökılı būryn daiyndalǧan mälımetterın aityp, sol kezdegı baiqalǧan simptomdar men sindromdardyŋ negızgı sebebın vitaminderdıŋ jetıspeuşılıgımen, tūrǧyn halyqtyŋ brusellez, tuberkulez, t.b. syrqattarǧa beiımdıgımen tüsındırıp, synaqtyŋ tıkelei zardabyna şaŋ jūqtyrmaǧanyŋ jazady. Qarsy jaqtyŋ būǧan ol kezderı dälelderı bola qoimaidy. Öitkenı, qolda tūrǧyndardyŋ tamaqtaryndaǧy vitaminderdıŋ jeter-jetımsızdıgı turaly eşqandai mälımet joq edı. Arnaiy qūrylǧan, keiın joǧarǧy jaqtyŋ qysymymen taratylǧan ekspedisiianyŋ arqasynda Qaraǧandy oblysynyŋ Şūbartau jäne Aqtoǧaimen salystyra otyryp, Sarjal, Qainar, Qarauyl eldı mekenderındegı syrtqy dalanyŋ, tamaq önımderındegı radioaktivtılıktı zerttegende, onyŋ mölşerı, äsırese, qoi etterınde, süt önımderınde erekşe joǧary ekendıgı baiqalady. Osylardy jäne basqa mälımetterdı respublikanyŋ jetekşı mamany S.Balmūhanovtan bılgen M.Ä.Sujikov zorǧa dep obkomnyŋ biuro müşelerınıŋ kelısımın alyp, Semei poligonyndaǧy atom jäne termoiadrolyq qarudy synaudyŋ zardaptary turaly 1959 jyly KPSS Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy N.S.Hruşev pen Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy N.İ. Beliaevke qūpiia aşyq hat joldaǧan bolatyn. Mūhaŋnyŋ özı aitqandai, «halyq ölıp jatqanda ündemei, ünsız kelısıp, äreket etpei otyra almaǧan». Öitkenı, Mūhamedǧali Älenūlynyŋ ar-ojdanyn ärkez halyq qamy, sonyŋ müddesı basqaratyn.

Alaida, hatqa eş jauap kelgen joq, tek KSRO Ministrler Keŋesı Semeidıŋ jergılıktı halqyna az da bolsa materialdyq jäne medisinalyq kömek körsetu jönınde qūpiia qauly qabyldaidy. Būl synaq bastalǧannan 10 jyl ötkennen keiın qabyldanǧan bırınşı şara bolatyn.

Hat Mäskeu men Almatynyŋ bırınşı hatşy jönındegı közqarasyn kürt özgertedı. Ony mynadan baiqauǧa bolady. 1959 jyly Semei oblysy memleketke et jäne basqa auyl şaruaşylyǧy önımderın öndıru men ötkızude joǧary körsetkışterge jetıp, sosialistık mındettemesın oryndap şyqqanda Mūhamedǧali Älenūly «Eŋbektegı erlıgı üşın» («Za tudovuiu doblest») medalıne ǧana ie bolady. Ol kezde mūndai jetıstıkter üşın oblystyq partiia komitetterınıŋ bırınşı hatşylary eŋ kemı Eŋbek Qyzyl Tu ordenımen marapattalatyn.

Bızder osy hatty asa qūpiia bolsa da, jazylǧanynan berı köp uaqyt öttı ǧoi, «bälkım, tabylyp qalar» degen ümıtpen köp ızdedık. Semeide, Almaty mūraǧattarynda boldyq. Resei memlekettık äleumettık-saiasi tarihy jäne Resei memlekettık jaŋaşa tarih mūraǧattarynyŋ direktorlarynyŋ attaryna sūrau saldyq. Bıraq olardan mūndai qūjattyŋ joqtyǧy turaly jauaptar aldyq. 2009 jyly Mäskeude bolǧanda Resei memlekettık jaŋaşa tarih mūraǧatynyŋ bölım meŋgeruşısı maǧan «būl qūjattar Prezidenttıŋ mūraǧatynda qūpiia saqtaluy mümkın. Ol bızdıŋ qolda joq» dedı. Sonymen hatty tabu ümıtı aqtalmady. Bıraq, onyŋ jazylǧany turaly M.Ä.Sujikov 1991 jylǧy şıldenıŋ 20-sy künı şyqqan «Kazahstanskaia pravda» gazetınıŋ saiasi şoluşysy L.Vaidmanǧa bergen «Üşınşı dünie jüzılık soǧysqa arnalǧan bomba» atty sūhbaty men 2001 jylǧy 23 tamyzda «Ana tılı» gazetınde basylǧan «Hruşevke hat jazǧan sebebım» degen maqalada aitqan edı. Osy hattyŋ tarihy turaly äŋgımenı akademik Saiym Balmūhanov aǧamyzdan da estıdık.

Semei synaq poligony turaly jazylǧan hat Mūhaŋnyŋ taǧdyryn şeşken edı. Bıraq, qūpiia mäselemen qaisar hatşyny ornynan bosata saludyŋ ol kezde retı kelmedı. Sondyqtan ekı Ortalyq M.Ä. Sujikovten qūtyludyŋ amalyn ızdestırumen bolady. Onyŋ «Qazaqstan Magnitkasy» atalǧan Temırtaudaǧy qūrylysta bolǧan atyşuly oqiǧamen oraiy keldı.

Temırtau tragediiasy 1960 jyly Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ arnaiy jabyq plenumynda «Qaraǧandy metallurgiia zauyty qūrylysyndaǧy ıstıŋ jaǧdaiy turaly» degen kün tärtıbımen qaralady. Plenumda söz söilegen M.Ä. Sujikov Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ biurosyn prinsiptı mäselede partiialyq paiymdylyq tanytpaǧany üşın qatty synaidy. Ol biuronyŋ basty kınäsı, eŋ aldymen, oblystyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysyn sätsız taŋdauynda bolǧanyn, onyŋ tıpten şikı ekenın atai otyryp, Qazaqstannyŋ asa ırı aimaǧynyŋ basşylyǧyna tiıstı mektepten ötpegen, bırınşı basşylyq qyzmetten täjıribesı joq, basqa ūiymnan şaqyrylǧan, respublikanyŋ erekşelıkterın bılmeitın, taza funksionerdıŋ basşylyqqa qalai kelgenın jäne kımnıŋ yqpalymen kelgenın tüsındıru kerek edı deidı. Osy bırınşı hatşysynyŋ kınäsınen biuro müşelerınıŋ arasynda alauyzdyq pen jıkşıldık paida bolyp, oblys partiia ūiymynda terıs jaǧdai qalyptasqanda da Ortalyq Komitettıŋ biurosy tiıstı şeşım jasai almaǧanyn atap körsetedı.

Keŋes kezınde Qazaqstanǧa kelgen orys tektı basşylar qazaqtyŋ tarihyn, saltyn, ädet-ǧūrpyn, onyŋ ädebietı men mädenietın bıluge tyryspaityn, bılgılerı de kelmeitın. Oǧan qajettılık bolmady. Būl siiaqtylardyŋ aŋsary Mäskeuge auatyn da tūratyn. Būlar joǧary lauazymnan bosai sala, Mäskeuge tartatyn. İsaev ta sondai kadr bolatyn.

Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ plenumyndaǧy «Semei obkomy hatşysynyŋ ūltşyldyq sipattaǧy sözı» jaiyndaǧy habar Mäskeuge jedel jetedı. Apta ötkende tiıstı nūsqaular alǧan, KPSS Ortalyq Komitetınıŋ nūsqauşysy Mäskeuden asyǧys ūşyp kelıp, «ūltşyldy» qyryna alady. Onyŋ būrynǧy qyzmet ıstegen oblystarynyŋ bärınde bolady. Üş aiǧa sozylǧan tekserısten Sujikovty aiyptauǧa, jūmystan bosatuǧa negız bolatyndai qomaqty eşnärse qolǧa tüse qoimaidy. Sodan mäskeulıkter men almatylyqtar qaita-qaita jinalyp, qaita-qaita aqyldasyp, däl osy kezdegı oblystaǧy mal şaruaşylyǧy salasyndaǧy sosialistık mındettemelerdıŋ oryndalu barysyn negızgı nysana etıp aludan basqa amal taba almaidy.

Rasynda da, 1959 jyldyŋ jazy men 1960 jylǧa qaraǧan qysy jalpy auyl şaruaşylyǧy üşın öte qolaisyz bolǧan edı. Jauyn-şaşynnyŋ az boluyna bailanysty quaŋşylyqtan köp audan, şaruaşylyqtar malǧa şöp daiyndai almaidy. Qystyŋ asa qatal boluynan mal qyryldy. Ol tıpten köp boluy da, būl jyly Semei oblysynyŋ auyl şaruaşylyǧynan sosialistık mındettemesın oryndai almauy da mümkın edı. Alaida, M. Sujikov qystyŋ zardaptaryna qarsy jan-jaqty ūiymdastyruşylyq şaralardy jüzege asyrady. Tynbaidy, malşylar auylyn tügel derlık aralap, mamandarmen kezdesıp, küş berıp, oblystyŋ mümkındıgın tolyq paidalanady.

Ärine, mūndai qystan şyqqan maldyŋ önımdılıgı de däl tekserıs kezınde jospardaǧydan tömen bolady. Onyŋ üstıne, mausym-şılde-tamyz ailarynda mal da toiynyp, tiıstı önım bere almaityny belgılı. Bıraq, «Tabiǧattan rahym kütıp otyra almaityn, ony tartyp alu mındetıne ainalǧan» keŋes ökımetınıŋ keibır basşylary özınıŋ maqsatyn jüzege asyru üşın mūndai aua raiynyŋ qolaisyzdyǧymen sanas­paityn. Sujikovty ornynan aludyŋ būdan basqa syltauy joq edı. Sondyqtan, tekserıstıŋ qorytyndysyn dereu KPSS Ortalyq Komitetınıŋ organy «Pravda» gazetınde «Sözı ısıne säikes emes» degen maqala etıp şyǧaryp, kün ılgerı ükım şyǧaryp qoiady. Onda şyqqan maqalany eşkım terıs dep aita almaityn. «Pravdaǧa» şyqsaŋ boldy, «Bastyq bolsaŋ, oryntaǧyndy bosata ber, auru bolsaŋ, körge tüser kiımıŋdı daiynda, basqa jol joq» degen qataŋ prinsiptıŋ bet qaratpai tūrǧan kezı edı. Aty «Pravda» bolǧanymen, jazǧanynyŋ barlyǧy şyndyq emes edı. Sodan 1960 jylǧy 27 tamyzda ötken Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ biurosy «Semei oblystyq partiia komitetınıŋ auyl şaruaşylyǧy önımderın öndırudı köbeitu jönındegı jäne oblys kolhozdary men sovhozdarynyŋ 1960 jylǧa qabyldaǧan sosialistık mındettemelerın oryndaudaǧy qanaǧattanǧysyz jūmysy turaly» jäne osy mäsele jönındegı KPSS Ortalyq Komitetı apparaty qyzmetkerlerınıŋ hattaryn qarap, oblystyq partiia komitetınıŋ auyl şaruaşylyǧyn basqarudaǧy eleulı kemşılıkterı men qatelıkterı üşın M. Sujikovty obkomnyŋ bırınşı hatşysy jäne biuro müşesı mındetınen bosatady. Biuro osy şeşım men «Pravda» gazetındegı «Sözı ısıne säikes emes» atty maqala oblystyq partiia komitetınıŋ plenumynda talqylansyn degen qauly qabyldaidy. Būl ıle-şala qyrküiektıŋ 3-ınde Semei oblystyq partiia komitetınıŋ plenumynda qaralyp, biuroda qabyldanǧan şeşım küşıne enedı. Alaida, Mūhamedǧali Älenūly jūmystan bosaǧannan üş aidan keiın respublikalyq, oblystyq gazetter Semei oblysy sosialistık mındettemelerın merzımınen būryn oryndaǧany jönınde raportty jariia­lap jatty.

Söitıp, keŋestık ideologiianyŋ tüsınıgı boiynşa «ūltşyl» atalǧan, bızdıŋ ūǧymymyzşa – öz ūltyn süigen, halqy üşın eşteŋeden taiynbaǧan qaisar qairatker Mūhamedǧali Älenūly Sujikov küş-jıgerınıŋ tolyp, aqyl-oiynyŋ kemeldengen kezınde, erdıŋ jasy eluge toluyna on şaqty kün qalǧanda Semei oblysy partiia komitetınıŋ bırınşı hatşylyǧynan osylai bosaǧan edı.

Äbdıjälel BÄKIR,
saiasi ǧylymdar doktory,
professor

Taǧyda

admin

«Astana aqşamy» gazetı

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button