Serık OSPANOV: Söz arasy böten sözben bylǧanbasyn

Talǧamy biık änşı, repertuary kıleŋ estı änderden tūratyn Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı Serık Ospanov keiıngı kezde öner zertteuşılıgımen de tanylyp jür. Ilgerırekte «Säken Seifullinnıŋ muzykalyq mūrasy» kıtaby men «Syr sandyq» atty Säken änderınıŋ SD üntaspasyn şyǧaryp, halqymyzdyŋ arda azamatynyŋ mūrasyn bır jüiege keltırdı. Aqyndyq, änşılık, kompozitorlyq önerdı bır boiyna toǧystyrǧan Segız serınıŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna arnap eŋbek jazyp bıtırdı. Ūltymyzdyŋ dästürlı än önerı jaily aitary bar önerpazben bız qazaq änderınıŋ taǧdyr-talaiy, olardy nasihattau men zertteu töŋıregınde sūhbattastyq.

DÄSTÜRLI ÄN ÖNERI EŞQAŞAN ÖŞPEIDI

– Serık aǧa, qazırgı zamanda än önerınde neşe türlı aǧymdar paida boldy. Soǧan sai tyŋdarmannyŋ talǧamy da özgerdı. Qazır jūrt Abai atamyz aitpaqşy, estı änderden görı eser änderdı köp tyŋdaidy. Äsırese, jas-tar jaǧy qazaqtyŋ naǧyz özındei änderdı tyŋdaudan qalyp bara jatqanyn baiqaimyz. Sızdıŋ bozba­lalyq şaǧyŋyzda da osyǧan ūqsas jaǧdai oryn alǧan siiaqty. Ötken ǧasyrdyŋ alpysynşy-jetpısınşı jyldary estrada qazaqtyŋ törıne ūmtyla bastady. Būl kezeŋde «Dos-Mūqasan», «Qaragöz» syndy an­sambl­derdıŋ ataǧy dür­kıredı. Bıraq sız sol zaman köşıne erıp ketpedıŋız. Estradany emes, ūlttyq än önerın janyŋyzǧa ja­qyn tūtyp, osy jolǧa tüs­tıŋız. Sodan jaman bolmai, bırşama biıkterdı baǧyndyrdyŋyz. Sonyŋ syryn aityp bere alasyz ba?
– Adam jas bolǧan soŋ elıktemei tūrmaidy. Bız de öz zamanymyzda bar qazaqqa äigılı «Dos-Mūqasanǧa», özımızdıŋ Jezqazǧan öŋırındegı «Qaragözge», Qaraǧandydaǧy «Gäkku» ansamblıne elık­tedık, ärine. Solardyŋ repertua­ryndaǧy änderdı alyp, alaqan­dai auylymyzda ansambl qūrǧanymyz da bar. Bıraq, tüptıŋ tübıne kelgen kezde estrada önerı mäŋgılık emesın baiqadyq. Qazır jylt etken keremet degen önerpazdar arada tört-bes jyl ötkende kömeskılenıp jatady. Al atadan balaǧa miras bolyp kele jatqan dästürlı än önerı eşqaşan öşpeidı. Menıŋ dästürlı önerge bet būruyma bırden-bır sebep sol boldy.
Ekınşıden, kışkentaiymda qūima qūlaq bolyp östım dep topşylaimyn. Äjemnıŋ balasy boldym da, onyŋ äldiın estıdım. Anamyz aitqan besık jyry da qūlaqqa sıŋgen boluy kerek. Äjemızdıŋ ertegısı de bolaşaǧymyzǧa äser ettı dep oilaimyn. Ol kısı ertegı aityp jatqanda, teledidar joq zamanda bız köz aldymyzǧa sondaǧy keiıpkerlerdı elestetıp otyratynbyz. Ertöstık turaly estısek, özımızdı sol batyrdai sezınetınbız. Sol zamanda qazırgı ǧylymi-tehnikalyq progres-pen miymyzdy auyrlatqan joqpyz. Saf taza atmosferada östık. Sondyqtan, qazırgı qaptaǧan adamǧa qajetı joq aqparattan ada boldyq.
Jürsın Qosbūlaqov degen naǧaşym da änşı bolatyn. Auyldaǧy üide tūratyn bır qūlaqty kışkentai radiodan taŋerteŋnen keşke deiın «Şalqar» arnasy söilep, änderdı berıp jatatyn. Menıŋ änşı boluyma da osy arna men naǧaşymnyŋ tigızgen äserı mol. Jalpy, Qazaq radiosyna aitar alǧysym köp. Bırden-bır tärbienıŋ közı bolyp, ūltymyzdyŋ tuyn kökte jelbıretıp tūrǧan – osy radio. Sol kezde «Şalqarda» bır ädemı ürdıs boldy. Şämşı Qaldaiaqov, Kenjebek Kümısbekov, Erkeǧali Rahmadiev, Äbılahat Espaev syndy kompozitorlardyŋ jaŋadan şyqqan änderın radiodan beretın. Diktor äuelı mätının oqyp, bır auyzyn änşı oryndaityn. Solai qaiyrmasy da oqylyp, oryndalatyn. Söitıp, üş auyz än bolsa, ony üş ret aitqan kezde tyŋdauşy jattap alatyn. Men de jattaitynmyn.
Keşke naǧaşym üige kelgende menen «emtihan» qabyldaidy. Sonda radiodan qandai än üirengenımdı sūraityn. Sydyq Mūhamedjanovtyŋ «Terbeledı tyŋ dala» änıne bailanysty bır qyzyqty jaitty aityp bereiın. Ony radiodan tyŋdap alyp, naǧaşym sūraǧanda «Ekı ǧaşyq qol ūstasyp kele jatyr oŋaşa» degen sözderdegı «ekı ǧaşyq» tırkesın «ekı qasyq» dep aityp bergen ekenmın. Onda tört jasar balamyn. Sol jastaǧy bala «ǧaşyq» sözınıŋ maǧynasyn qaidan bılsın, oǧan qasyq jaqyndau ǧoi. Osylai naǧaşymnyŋ ışegın qatyryp, küldırgenmın. Bıraq, kışkentaiymda estıgen, jattaǧan änder sanama saqtalyp qaldy. Bırınşı synypta oqyp jürgenımde repertuarymda jiyrma şaqty än bolatyn. Söitıp, keiınnen alǧan mamandyǧym injener-qūrylysşy bolsa da, öner auylynan tabyldym.

ASTANAǦA QONYS AUDARUYMA ELBASYNYŊ SÖZI QAMŞY BOLDY

– Aǧa, önerıŋızben örge jüzdıŋız. Basqa-basqa Elbasymyz da salǧan änıŋızdı estıp, ūnatqan eken. Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı ataǧyn aluyŋyzǧa da, Astanaǧa qo­nys audaruyŋyzǧa da sol kısı sebep bolypty. Osynyŋ ­ öz auzyŋyzdan estısek.
– Jezqazǧandaǧy Taijan Qalmaǧambetov atyndaǧy filarmoniiada qyzmette jürgen kezım. Elbasynyŋ Ūlytau öŋırıne kelgen saparynda konserttık baǧdarlamamen aldynan şyǧatynbyz. Änımdı sonda estıp, ūnatqan boluy kerek. Prezidenttıŋ şyǧar­maşylyǧyma da tigızgen äserı bar. İmanjüsıptıŋ änınıŋ tört-bes şumaǧyn ǧana bıletınmın. Än şyrqaǧan kezde anau-mynau änşıden kem aitpaityn Elbasynyŋ auzynan osy än­nıŋ tolyq nūsqasyn estıp, üire­nıp aldym. Jezqazǧan obly­syn basqarǧan Qajymūrat Naǧmanovtan mende ataq joq­tyǧyn estıgen Nūrsūltan Äbış­ūly ūsynys daiyndatyp, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı atandym. Astanaǧa qonys audaruyma da sol kısınıŋ sözı qamşy boldy.
Elbasy Jezqazǧanǧa bır kelgende «Serık, orystanyp ketken Astanany qazaqylandyraiyq, köştıŋ basyn elordaǧa qarai būrǧanyŋ jön. Jylyna bır ret bas qalada än-termelerıŋmen konsertıŋdı berıp tūrsaŋ, ana tılımızdı örkendetuge, ūlttyq dästürımızdı jaŋǧyrtuǧa bırden-bır sebep tudyrasyŋ» degen soŋ 2002 jyly Astanaǧa köşıp keldım.
– Astanada kezınde jū­mys ıstegen Halyq şyǧar­maşylyǧy ortalyǧyna je­tekşılık etken ekensız. Qazır Almas Almatov syndy ūlttyq önerımızde aty bar tūlǧalar elordada dästürlı muzyka teatryn aşu kerek degen ūsynys aityp jür. Bajailap qarasaq, Halyq şyǧarmaşylyǧy ortalyǧy sonyŋ mındetın atqarǧan siiaqty. Ortalyqtyŋ jaby­luynyŋ sebebın aita alasyz ba?
– Ökınışke qarai, sol kezdegı zaman aǧymyna, mädeniet salasyn basqarǧan adamdardyŋ tüsınıspeuşılıgıne bailanysty ortalyq jabyldy. Bızde sanada qalyptasqan bır jaǧymsyz tüsınık bar. Europada bılım alǧan mädeni qyzmetkerlerımız töl önerımızdı qajet etpeidı. Änşı kerek bolsa, Filipp Kirkorov, Alla Pugachevany şaqyryp alamyz degendı sanalaryna ūialatyp alǧan. Būl – mädenietımızge jat sana. Sol ındet tärızdı jaiylyp, qazır ışımızdı jegı qūrttai jep jatyr. Onyŋ soŋǧy nüktesı Astanadaǧy Halyq şyǧarmaşylyǧy ortalyǧynyŋ tarauyna baryp tıreldı. Ortalyq jūmys ıstegen jyldary änşı, termeşılerdıŋ, küişılerdıŋ konkursyn jiı ötkızıp tūratynbyz. On ekı jasqa deiıngı balalardyŋ «Boztorǧai» atty än baiqauyn ūiymdastyryp jürdık. Ortalyq jabylǧan soŋ, sonyŋ bärı toqtady.

BIZDIŊ KÖP ÄNDERIMIZ SOTTALǦAN

– Qazır änşıler arasynda halyq änderın nemese halyq kompozitorlarynyŋ änderın estradaǧa salyp oryndauşylar köbeiıp tūr. Osy ürdıske közqarasyŋyz qandai?
– Aqannyŋ, Bırjannyŋ, Ükılı Ybyraidyŋ änderın qazır estradalyq nūsqada jastardyŋ oryndauynda estıp jürmız. Alaida jas änşılerdıŋ sauatsyzdyǧyna qarnymyz aşady. Solardy tyŋdap, Gauhar Qaspaqova syndy Äsettıŋ «Qysmet» änın tamaşa oryndasa eken deisıŋ. Mäselen, «Jıgıtter» toby «Balqadişa» änıne äuelgıde joq sözderdı qosyp, ännıŋ berekesın ketırdı. Gazetke «Jıgıtterge» qor bolǧan «Balqadişa» taqyrybyn qoiyp, maqala da bereiın degenmın. Bıraq, änşılerdıŋ saǧyn syndyrmaiyn dep toqtadym. Jalpy, qazaq änderınıŋ taǧdyry auyr bolyp keledı. Ötken ǧasyrdyŋ otyzynşy-qyrqynşy jyldary bızdıŋ köp änderımız sottalǧan. Ony köp jastarymyz bılmeidı. Änderımızdıŋ köbısı «Alla», «Qūdai» dep bastalǧan. Mäselen, Ybyrai Altynsarinnıŋ «Kel, balalar, oqylyq» öleŋınıŋ älqissasy «Bır Allaǧa syiynyp» dep keledı. Keŋes zamanynda osy sözder alynyp tastaldy. Jaiau Mūsanyŋ «Sapar» atty änı de
«Äptiek basy Iаsyn-dy,
Qaiǧyǧa qaiǧy qosyldy.
Artynda qalǧan qos botaŋ
«Apalap» kımge asyldy? – dep keledı.
Estaidyŋ «Qorlan» änı de «Bır qyz bar Maraldyda Qorlyǧaiyn, Qūdaiym bergen eken kün men aiyn» dep aitylu kerek. Mūndaǧy «Qūdaiym» degen sözdı «Tabiǧat» sözı­ne özgertıp jıberdık. «Balqa­dişadaǧy»: «Küieuıŋ seksen beste – şal Qadişa» degen joldar da keiınnen qosylǧan. «İmanjüsıptıŋ änındegı» «Şö­bım bolǧan zakuska, suym – syra» degen söz de tüpnūsqada joq. İmanjüsıp ömırınde tatyp almaǧan adam.
Jalpy, jastardyŋ halyq än­derın, halyq kompozitorlardyŋ änderın estradaǧa salyp aitqanǧa qarsylyǧym joq. Mäsele, än oryndaudaǧy sapada bolyp tūr. Änşıler halyqtyŋ mūrasy bolyp sanalatyn än sözderın, äuenın būzbasa eken degen tılegım bar. Būl änderdı eşkım menşıktep alǧan joq. Tek Abai aitpaqşy, «söz arasy böten sözben bylǧan­basyn».

REP – QAZAQTYŊ TERMESI

– Köpşılık tyŋdarmandy Mahambettıŋ öleŋderın änge ainaldyrǧan «Alaşūly» toby, «Tūran» degen etnotop süisındırıp jür. Olar­dyŋ önerıne beretın baǧaŋyz qandai?
– Menıŋ rep stilınde aitylyp jürgen qazaq tılındegı änderge qarnym aşady. Mūny şetelde anglo-amerikandyqtar şyǧardy. Bızdıŋ ūǧymymyzǧa salsaq, būl qazaqtyŋ termesı ǧoi. Önerımızde būrynnan bar dünie. Al, şeteldıkter reptı termemızden jasap alǧan. Rep aitatyndar­men bır telebaǧdarlamaǧa qatysqan edım. Solardyŋ bırıne Ükılı Yby­rai­dyŋ «Qaldyrǧan» änınıŋ:
«Jasymda boldym baldyrǧan,
Talaidy sözden qandyrǧan.
Būl baldyrǧan şaǧymda
Ǧaşyq bolyp jandyrǧan.
Ainalaiyn halqymnan
Maŋdaiǧa şyraq jandyrǧan
Önerıŋdı bır körset dep
Halqym bır qalap aldyrǧan» degen sözderın keltırıp, «Rep degen osy emes pe?» dep edım, ol: «Joq, mūndai rep bolmaidy, onyŋ sözın özım jazuym kerek» deidı. Söitıp, rep aitatyndar şatyp-būtyp talǧamdy būzyp boldy.
– Önerde kezdesıp otyrǧan keleŋsızdıkterdı aityp jatyrsyz. Bızdıŋşe, qazır qazaq önerın zertteu jaǧy kemşın bolyp tūr. Aitylǧan olqylyqtar sodan tuyndauda. Osyǧan sızdıŋ alyp-qosaryŋyz bar ma?
– Bızde Erlan Töleutai siiaqty jaqsy öner zertteuşıler bar. Bıraq olar syŋarezuletıp, köbınese mäselenı bır jaqty zertteidı. «Qojabergen jyrau düniede bolmaǧan, Segız serını de bıreuler oilap tapty» degen jaŋsaq pıkırler sodan tuyp otyr. Är adam taqyryptyŋ tübıne jetıp baryp qorytyndy şyǧaru kerek. Tüsınemın, jaŋylmaityn jaq, sürınbeitın tūiaq bolmaidy. Bıraq är närsenıŋ aqiqatyn aitu – paryz.
Iliia Jaqanov syndy bılımdar zertteuşıler şalǧaida jürıp qalǧanyn paidalanyp, qazır kım körıngen öner jönınde pıkır aitatyn bop jür. Solardyŋ köbısınıŋ mūrnyna önerdıŋ iısı barmaidy.

MÄDENİET MENEDJERLERI KEREK

– Aǧa, qazırgı jastardy dästürlı önerge oraltu üşın ne ısteuge bolady?
– Jastar dästürlı önerden müldem maqūrym qaldy, ūlttyq önerımız öşıp bara jatyr dep qazır aituǧa bolmaidy. Önerge baulityn Qazaq ūlttyq öner universitetı siiaqty ırgelı bılım beru oşaqtary bar. Aimaqtardy aitsaq, Qaraǧandyda Tättımbet atyndaǧy kolledj, Jezqazǧanda da saz kolledjı jūmys ıstep tūr. Solarda jūmys ısteitın oqytuşylarmen söilesıp otyramyn. Olar «konkurs jaman emes, bır orynǧa on adamdan keldı» dep quanyp otyrady. Än bäigelerıne de qazır avtokölık tıgetın jaǧdaiǧa kep qaldyq. Qomaqty qarjylai jüldeler taǧaiyndalyp otyr. Änşılerge ataq alyp beru mäselesı jolǧa qoiyluda.
– Jastardy önerge baulityn oqu oryndary jaily aityp jatyrsyz. Menıŋşe, oqu ornyn bıtırgen belgılı bır önerpazdyŋ jūmysqa tūryp, ömır süruge jetetındei, otbasyn asyraityndai näpaqa tabuy qiyn. Osyǧan sız ne deisız?
– Men Ūlytauǧa jiı baryp tūramyn. Ol alystau audan ǧoi, sonda maman jetıspei tūrǧanyn köremın. Auyldaǧy mädeniet üiınde körkemdık jetekşı, orkestrdıŋ jetekşısı, dombyraşy, baianşy joq. Memleket «Diplommen auylǧa» degen jaqsy baǧdarlama şyǧardy ǧoi, önerpaz jastar sol baǧdarlamaǧa ılıgıp, auylǧa barsa eken deisıŋ. Būl baǧdarlama arqyly ortalyq jylu jüiesıne qosylǧan, suy kelıp tūrǧan jaqsy jer üi alady. Ol üidıŋ aulasynda baqşa egetın jerı bar, mal qorasyna deiın salynǧan. Ondai jerge özımızdı jıberse, quana-quana barar edık. Bıraq, jasymyz ötıp ketıp tūr. Qazır artta qalyp otyrǧan eşteŋe joq, üiıne internet qosqyzyp alsaŋ, aǧaiyn-tuysymen künde bai­lanysqa şyǧyp otyruǧa bolady.
Bır aitatyn jait, bızde qazır mädeniet menedjerlerı, dūrys dybys operatorlary, jaryq tüsıruşıler joq. Osy mamandyqtarǧa oqytuymyz kerek. Mädeniet üiınıŋ direktory, körkemdık jetekşısı siiaqty ısker ūiymdastyruşylardy şyǧaruymyz qajet.
– Aǧa, bızde «Mädeniet turaly» zaŋ bar ǧoi. Oǧan köŋılıŋız tola ma?
– Zaŋdy qaita qarap, aitylǧan tüitkılder tüiının tarqatyp, jüielendırse degen tılegım bar. Äsırese, retke keltırıp, memleket qorǧauyna alatyn tarihi-mädeni eskertkışter jetkılıktı. Äitpese, Abylaihan «Segız biım, segız bidıŋ ışınde semız biım» dep maqtaǧan Baidaly bidıŋ basynda nege eskertkış joq? Ataqty küişı Saidaly Sary Toqanyŋ basynda nege belgı körınbeidı? Qyryq jyl bolys bolǧan, jaqsylardyŋ soŋy Telǧozynyŋ Şoŋynyŋ ziraty nege qūlap jatyr? Osy aitylǧandardyŋ bärın memlekettıŋ tarihi-mädeni mūralar qataryna engızu kerek. Elımızde turizm damymaǧan deimız. Tūlǧalar jatqan jerlerdı körkeitsek, el sol jerlerge qarai aǧylmai ma? «Aqqu», «Gäkku» syndy kümändı toptarǧa ärtürlı jeleumen aqşa taptyrǧanşa, memleket ıstı qolǧa almai ma?

ÄR KOMPOZİTORDYŊ BIR ARMANY BAR

– Erlan Töleutai dästürlı än önerı turaly jeke zaŋ kerek degen pıkırdı aitty. Sız oǧan qosylasyz ba?
– Bır bıletınım, «Qazaqtyŋ dästürlı än önerın qorlauǧa bolmaidy» degendı zaŋmen bekıtu kerek. Būl bekıtılse, estrada änşılerı halyq änderı men halyq kompozitorlardyŋ änderın oryndaudan aiaq tartuşy edı. Äitpese, «Tap-tamaşa än edı, pūşyq kelıp qor qoldy» degen sözdegıdei bop tūr qazır.
– Iliia Jaqanovtyŋ «Qazaq­tyŋ klassikalyq änı endı tumaidy» dep aitqany bar. Būl jönınen sız ne aitasyz?
– Būǧan qosyla qoimaimyn. Būl mümkın emes. Är kompo­zitordyŋ bır armany bar. Mäselen, Şämşı Qaldaiaqov közı tırısınde «Estaidyŋ «Qorlany» sekıldı bır än jaza almadym» degen armanyn aitqan. Sol siiaqty är sazger osylai armandaidy. Menıŋşe, ändı zaman tudyrady. Jaqsy-jaqsy änder tuatyn zaman da keler.
– Qazırgı qazaq kompozi­tor­la­rynyŋ önerıne qalai qaraisyz?
– Altynbek Qorazbaevtan bastasaq, būl aǧamyz – jan-jaqty jaqsy kompozitor. Bıraq üş-tört änınen keiın änderın tyŋdaǧyŋ kelmeidı. Änderınıŋ bärı bır saryndas bolyp ketedı. Keiıngı kompozitorlardyŋ köbısı sondai. Marat Omarovtyŋ änderı de bır-bırıne ūqsaidy. Qazırgı sazgerler jūmyrtqa basatyn tauyq tärızdı änderınıŋ sanyna qaraidy. Jüz-jüz elu än şyǧardym dep maqtanady. Mäsele, ol änderdıŋ sanynda emes, sapasynda ǧoi. Ekı-üş-aq änımen tarihta qaluǧa bolady. Özı «köp şyqqan düniede sapa» bolmaidy. Būl – būrynnan belgılı qaǧida. Şynyn aitu kerek, oqyǧan kompozitorlardan görı oqymaǧan kompozitorlardyŋ önerı basym. Ol da dästürlı önerımızdıŋ mäŋgılık ekenın aiǧaqtaidy. Mysaly, ūlttyŋ uyzyna jaryǧan Mūrathan Egınbaevtıŋ, Käkımbek Salyqovtyŋ, Aituǧan Salyqovtyŋ, Jaǧypar Älım­ha­novtyŋ, Tūrsynǧazy Rahymov­tyŋ, Qonysbai Äbılevtıŋ änderı qandai! Jezqazǧanda ömır sürıp, dünieden erte ozyp ketken, «Ana turaly ballada», «Jezkiık», «Nege solai» syndy ǧajap änderdı jazǧan Jaqsygeldı Seiılov­tıŋ osy änderı älemdı şarlap kettı. Solardyŋ nasihaty kemşın soǧyp jatyr. Solardy nasihattai bıluımız kerek.
– Tūrsyn Şapaidyŋ änderıne közqarasyŋyz qandai?
– Tūrsynjan basynda tamaşa mändı, maǧynaly änderdı jazdy. «Dariǧa-däuren» siiaqty üş-tört änı myqty edı, keiıngı änderı bırın-bırı qaitalap kettı.
– Özıŋız kezınde Aqmola qala­­sy­nyŋ atynan «Jıger» än baiqauyna qa­ty­syp, jül­de­ger atan­ǧansyz. Sol tättı es­te­lıgıŋızdı jaŋǧyrtyp ötse­ŋız.
– Seksenınşı jyldary osyn­daǧy Qūrylys institutyn bıtıruıme şamaly uaqyt qalyp, diplom qorǧauǧa tört ai uaqyt berıldı. Diplomdy ekı aida jazyp bıtırdım de, auylǧa qaitam dep otyrǧanda «Leninşıl jas» gazetıne «Jıger» fes­tivalı turaly aqparat şyqty. Qolym bos bolǧan soŋ oǧan baryp qatystym. Aqmola oblysynan segız adam bardyq. Eşqaisysy orynǧa ılıkken joq, men ǧana lau­reat atandym. Negızı, maǧan oblys atynan joldama berılmegen edı. Äiteuır, jolym boldy. Sonda «Leninşıl jasqa» «Joldamasyz kelıp, jülde aldy» degen maqala da şyqty men turaly.
– Mazmūndy äŋgımeŋızge rahmet, aǧa! Şyǧarmaşylyq tabystarǧa kenele berıŋız.

Sūhbattasqan:
Amanǧali QALJANOV