Qazaqstan Respublikasy ǧylymyna eŋbegı sıŋgen qairatker, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, akademik N.Oralbaiqyzy – sözderdıŋ analitikalyq formasy turaly teoriiany qazaq tıl bılımıne tūŋǧyş ret engızıp, osy salanyŋ ırgetasyn qalauşy. Onyŋ qazaq tılı grammatikasyndaǧy analitikalyq qūrylym mäselesıne arnalǧan monografiialyq eŋbekterı («Qazırgı qazaq tılındegı etıstıktıŋ analitikalyq formalary», 1975; «Qazırgı qazaq tılındegı analitikalyq formanttardyŋ qūrylysy men maǧynasy», 1979) türkologiia ǧylymynda keŋ tanymal bolyp, tıl bılımınıŋ teoriiasyna qosylǧan qomaqty üles retınde joǧary baǧalanuy – oǧan dälel.
Onyŋ 250-den astam ǧylymi eŋbegı grammatika men sözjasam, grafika, orfografiia, qazaq jazuy tarihy, tıldı oqytu ädıstemesınıŋ qily mäselelerıne arnalǧan.
Atalmyş eŋbekter qazaq tılınıŋ grammatikalyq qūrylysynyŋ sintetikalyq-analitikalyq sipatyn däleldegen ǧylymda müldem jaŋa baǧyt boldy. Ǧalym – qazaq tıl bılımınde tūŋǧyş ret qimyldyŋ ötu sipaty kategoriiasynyŋ nazariialyq negızın qalap, ony ǧylymi ainalymǧa tüsıruşı de. Nūrjamal Oralbaiqyzynyŋ zerdeleuınıŋ nätijesınde būl kategoriia joǧary oqu oryndaryna arnalǧan A.Ysqaqovtyŋ avtorlyǧymen şyqqan «Qazırgı qazaq tılı» (morfologiia) oqulyǧyna 1974 jyly engızılıp, keiıngı basylymdarda da nyq oryn aluda.
N.Oralbaiqyzy – qazaq tıl bılımınıŋ sözjasam salasynyŋ jeke sala retınde tanyluy men qalyptasuynyŋ alǧaş negızın qalauşy. 1989 jyly jaryq körgen «Qazırgı qazaq tılınıŋ sözjasam jüiesı» atty monografiiada ǧalym sözjasamnyŋ jalpy teoriialyq mäselelerın tūŋǧyş ret jazyp, osy salanyŋ ılımdık negızın belgıledı. Akademik N.Oralbaiqyzy atalǧan eŋbekte tuyndy söz jasaudyŋ analitikalyq täsılı, kürdelı etıstıkter mäselesın qozǧap, osy tıldık kategoriianyŋ jasaluy jönındegı ǧylymda qalyptasqan türlı qate tüiınder körsetıp, kürdelı etıstık mäselesın jaŋa baǧytta saralaǧan. Izdenımpaz-ǧalym sözjasam mäselesın zertteudı jalǧastyra kele, A.Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ 1997-1999 jyldardaǧy jospary boiynşa «Qazırgı qazaq tılınıŋ sözjasamy» atty bır tomdyq eŋbektıŋ jetekşısı ärı negızgı oryndauşylarynyŋ bırı boldy. Sondai-aq, ǧalym qazaq tılındegı san ataularynyŋ jasalu jolyn, ülgılerın arnaiy zerttep, ol turaly 1988 jyly alǧaş ret monografiia jariialady.
Akademik N.Oralbaiqyzy qazaq tıl bılımınıŋ grammatikalyq teoriialary boiynşa türlı zertteuler jürgıze kele, qazaq tılındegı grammatikalyq bırlıkterdı anyqtau, onyŋ jüielık sipatyn belgıleude ırı tabystarǧa qol jetkızdı. Būl baǧyttaǧy zerdeleu jūmystarynyŋ tūjyrymy retınde 1986 jyly «Qazırgı qazaq tılınıŋ morfemalar jüiesı» (A.Qalybaevamen avtorlyq bırlestıkte) atty monografiiany şyǧardy. Al, 1980 jyly baspa betın körgen «Qazaq tılındegı etıstıktıŋ kategoriialary» atty eŋbegı de – grammatika teoriiasyna qatysty zertteu. Onda söz qūramyndaǧy grammatikalyq körsetkışterdıŋ syiysu mäselesı körsetılgen.
Tanymal ǧalym N.Oralbaiqyzy tıl tarihy, grafika, orfografiia mäselelerı jönındegı älı künge dara eŋbekterdıŋ bıregeiı – «Qazaq grafikasy men orfografiiasy» (1968;) zertteuınıŋ töl iesı. Ǧalymnyŋ ǧylymi tyŋ tabystary, sony tūjyrymdary düniejüzılık türkologiialyq konferensiialarda (Almaty, 1976, Taşkent, 1980, Qazan, 1984; Ankara, 1993; Kipr, 1993;) baiandalyp, ǧylymi-lingvistikalyq maqalalary Ankarada, Novosibirskıde, Taşkentte, Bakude, Qazanda jaryq kördı. Älem türkologtaryna tanymal lingvist ǧalym Ankara universitetınıŋ şaqyruymen Türkiiada ekı jyl qyzmet etıp qaitty.
Memlekettık tıldıŋ öz qyzmetın tolyq atqaruy üşın Qazaqstanda mekendeitın halyqtardyŋ ony bıluı paryz desek, özge ūlttardyŋ qazaq tılın meŋgeruı üşın arnauly mamandar qazaq tılın şeber oqytu qajet. Būl mındettı abyroimen oryndau üşın, joǧary oqu oryndarynyŋ mamandary, oqulyqtary, oqu qūraldary, tehnikalyq qūraldary jetkılıktı boluy qajettıgıne asa män beretın akademik N.Oralbaiqyzy osy baǧyttaǧy oi-tüiınderın aityp qana qoimai, özge avtorlarmen bırlese oqu baǧdarlamalaryn jasap, «Qazaq tılın üirenemız», «Praktikalyq qazaq tılı» oqulyqtaryn şyǧardy.
N.Oralbaiqyzy – qazaq tılın oqytu ädıstemesınıŋ de şeber mamany. Ǧalym ūlttyq mektepte qazaq tılın oqytu ädıstemesı ılımınıŋ mäselelerın jan-jaqty qarastyra kelıp, osy baǧytta mamandar daiarlaityn universitet studentterıne arnalǧan «Orys tılındegı mektepte qazaq tılın oqytu ädıstemesı» (1996) atty tūŋǧyş oqulyqty baspadan şyǧaryp, ūlttyq mektepterdegı qazaq tılın oqytu ädıstemesı ılımınıŋ negızın qalady.
Ǧalym N.Oralbaiqyzy teoriialyq ızdenısterın, zertteu ısınıŋ qorytyndylaryn ünemı qazaq tılı mamandarynyŋ bılımın keŋeitu ısıne, täjıribege baǧyttap otyrudy äste esten şyǧarmaidy. Bügınde zor talantty ädısker ǧalymnyŋ joǧary oqu oryndaryna arnalǧan oqulyqtary-studentterdıŋ asa qajettı, qoldan qolǧa tüsırmeitın dünielerı. Mäselen, «Qazaq tılınıŋ praktikalyq kursyna» arnalǧan «Qazaq tılı» – (1964, 1982, 1993) filologiia fakultetınıŋ I kurs studentterın dūrys söileuge, sauatty jazuǧa daǧdylandyruǧa, tılşı mamandyǧyna ikemdep, beiımdeuge arnalǧan oqulyq. Osy kezge şeiın üş ret basylym körse de, älı de qasqaldaqtyŋ qanyndai studentterdıŋ taptyrmas oqu qūraly boluy – oqulyqtyŋ qūndylyǧyna dälel. Akademik N.Oralbaiqyzy – ǧylymi jūmys pen ūstazdyqty ünemı qatar ūstaǧan, ekı salany öte şeber bailanystyra bıletın ǧalym. Sol sebepten de, ǧylymdaǧy jaŋalyqty qazaq tılınen maman daiarlau ısıne engızudıŋ türlı joldaryn ızdestırıp otyruy – keiıngı ızbasar ärıptesterıne ülgı.
Ana tılın qūrmetteudı ūltqa syn tūrǧysynda tüsınetın ǧalym ana tılınıŋ qazırgı jai-küiı, keleşegı turaly kökıregı qars aiyryla tolǧanady. Mädenietı erteden qalyptasqan, qazırgı zamanda damyǧan elder sanalatyn memleketterdıŋ bärınde de ana tılın oqytuǧa erekşe män beredı.
Akademik N.Oralbaiqyzy jas ǧalymdardy daiarlau ısınde de ülken tabystarǧa qol jetkızdı. Ǧalymnyŋ ǧylymi jetekşılıgımen tıl bılımı teoriiasy men qazaq tılın oqytu ädıstemesı ılımı boiynşa sandaǧan ǧylym kandidattary men ǧylym doktorlaryn daiarlady. Būl oraida ǧylymda akademik N.Oralbaiqyzy mektebı jasaldy, qalyptasty («E.Q.», 1998, 14 mamyr, №23) degen pıkır eş kümän tudyrmasy anyq.
Abat QYDYRŞAEV,
M.Ötemısov atyndaǧy Batys Qazaqstan memlekettık universitetınıŋ professory, pedagogika ǧylymdarynyŋ doktory
