Basty aqparatSūhbat

Sūltan SARTAEV, zaŋger-ǧalym, akademik: «194 MEMLEKETTIŊ TÄUELSIZDIGIN JARİIаLAǦAN 194-ŞI ADAM MEN BOLDYM»

Tamyzdyŋ 30-ynda respublika QR Konstitusiiasynyŋ qabyldanǧanyna 17 jyl toluyn atap ötedı. Osy oraida bızdıŋ qoiǧan saualymyzǧa elımızdıŋ negızgı Zaŋyn jasaudaǧy ülesı jäne onyŋ Qazaqstan azamattary üşın rölı turaly QR ŪǦA akademigı, QR eŋbek sıŋırgen qairatkerı, zaŋ ǧylymdarynyŋ doktory, professor Sūltan Sartaev qysqa qaiyryp jauap berdı.

«BIZ KONSTİTUSİIаLYQ KEŊISTIKTE ÖMIR SÜRIP JATYRMYZ»

Elımızdegı konstitusiialyq reformanyŋ basyqasynda jürgen zaŋgerǧalym retınde Ata Zaŋymyzdyŋ ötken tarihy tu­raly esıŋızge ala taǧy bır aityp berseŋız.

– Bızdıŋ Konstitusiiamyz bos jatqan jerde, en dalada qabyldanǧan joq. Ol – ömır talabyna sai keletın baǧdarşam qūjat. Sondyqtan da bız Konstitusiiany jasaǧan kezde azamattardyŋ oi-örısıne, eldıŋ alǧa qoiǧan maqsat-mındetterıne süiendık. Är azamat Konstitusiiada körsetılgen ısterdı jüzege asyruǧa mındettı. Konstitusiiaǧa jai qaǧaz degen qasaŋ tüsınıkpen qaraityn bolsaq, ıs alǧa baspaidy. Endeşe, oǧan jan beru – är azamattyŋ mındetı. Būl rette bız Konstitusiianyŋ är tarauyn jaqsy bıluge mındettımız.

Men 1978 jylǧy Qazaq KSR Kon­stitusiiasy men 1993 jylǧy QR Konstitusiiasyn jasauǧa qatystym. Al 1995 jylǧy Konstitusiiany jasauda komissiia qūramyna tıkelei qatysqan joqpyn. Degenmen, osy Konstitusiianyŋ jobasyn talqylauǧa belsene aralastym. Būdan basqa, men negızgı zaŋnamalyq aktılerdı jasauǧa aralastym, olardyŋ tūjyrymdary 1995 jylǧy Konstitu­siiada ärtürlı formada körınıs tapty.

Sondai-aq, osy äŋgıme üstınde özımnıŋ köptegen ırgelı zaŋnamalyq aktılerdıŋ jobasyn jasaǧanymdy aituǧa tiıspın. Olardyŋ arasynda mysalǧa, 1990 jylǧy 24 säuırdegı QR Prezidentı lauazymyn belgıleu turaly Zaŋ bar. Būl Zaŋda bız Prezidenttıŋ qūqyqtary men mındetterın saralauǧa tyrystyq. Alaida, bız onyŋ qūqyqtaryn tolyq körsete almaǧan siiaqtymyz. Öitkenı, keiın baiqaǧanymda onda respublika damuynyŋ ötpelı kezeŋındegı mındetterı jetkılıktı därejede jıtı körsetılmegen bolyp şyqty. Mūndai kürdelı kezeŋde Memleket basşysy el aldynda tūrǧan problemalardy jedel şeşu üşın jetkılıktı ökıldıkterı bar küştı köşbasşy boluǧa tiıs edı. Būl jaǧynan bızdıŋ oilaǧanymyz boldy desek, eş qatelespeimın.

Al 1993 jylǧy Konstitusiiaǧa qatysty aitar bolsaq, ol sol künnıŋ talaptaryna tolyqtai jauap bere almady. Sondyqtan da 1995 jyly bükılhalyqtyq talqylau negızınde egemen täuelsız Qazaqstan Respublikasynyŋ ekınşı Konstitu­siiasy qabyldandy. Būl Konstitusiiada bız memlekettık ökımet bilıgın üş tarmaqqa jıtı böldık: zaŋ şyǧaruşy, atqaruşy jäne sot bilıgı. Onda Prezidentımızdıŋ auqymdy ökılettıgı naqty belgılendı. Ötpelı kezeŋde Prezident eŋ kökeikestı mäselelerdı tez jäne der kezınde şeşuı tiıs. Osy qūjatqa säikes bızdıŋ Prezident memlekettıŋ barlyq maŋyzdy problemalaryn şeşetın adam ǧana emes, sonymen qatar respublikamyzdyŋ Konstitusiiasynyŋ kepılı boldy.

Konstitusiiaǧa ärtürlı jaǧdaida engızılgen basqa negızgı zaŋdar – QR-nyŋ Memlekettık egemendıgı turaly deklarasiia men Memlekettık täuelsızdıgı turaly Zaŋ boldy. Būl qūjattarda bız bükıl älemge, eŋ al­dymen demokratiialyq, qūqyqtyq, zaiyrly jäne äleumettık memleket qūru talabymyzdy körsettık.

«KONSTİTUSİIаSY JOQ EL JOQ»

Jalpy, qazaq tarihynda bırneşe Ata Zaŋ bolǧany belgılı

– İä, bızdıŋ el bolyp qalyptasuymyzda, jalpy, bes Konstitusiiamyz bolǧan. Būnyŋ bırınşısı – 1924 jyly Orynborda qabyldandy. Būl Avtonomdy Respublikanyŋ konstitusiiasy edı. Odan keiıngı 1937 jyly qabyldandy. Būl sol kezde odaqtyq deŋgeide jasalǧan «Stalindık konstitusiia», «Jeŋgen sosializm konstitusiia­sy» dep atalǧan Konstitusiianyŋ köşırmesı edı. 1937-1977 jyldar aralyǧynda 40 jyl ömır sürgen osy Konstitusiiamyzǧa 500-den astam özgerıs engızıldı. Būl bırde-bır eldıŋ tarihynda bolmaǧan. Ol özgerıster mynandai jaittarǧa bailanysty engızıldı. Mysaly: onda audandar, ministrlıkter, oblystar tızımı engızılgen. Keiın osylardyŋ atauy özgergen kezde Konstitusiiaǧa da özgerıs engızuge mäjbür boldyq. Būl totalitarlyq jüiedegı 2-şı Konstitusiia edı. Al osy tärtıptegı 3-şı Konstitusiia 1978 jyly qabyldandy. Būl Konstitusiia KSRO-nyŋ 1977 jyly qabyldanǧan Konstitusiiasy negızınde qabyldandy. Sodan keiıngısı täuelsız el retındegı ekı Konstitusiia.

– Bızdıŋ qazaq erte zamannan bastap täuelsızdıktı arman etken halyqtardyŋ bırı. Bırınşı ret Täuelsızdıgımızdı bız 1456 jyly Jänıbek pen Kerei Altyn Ordadan bölınıp, Qazaq handyǧyn jariialaǧanda aldyq. Sodan keiın joǧaltyp alǧan täuelsızdıgımızdı 1991 jyly 16 jeltoqsanda özımızge qaitadan oralttyq. Sol oqiǧalardy köz aldyma elestetsem, köŋılıme quanyşym syimai, jüregım jary­lyp kete jazdap tūrady. Sebebı, bostandyqty, täuelsızdıktı jariialau ärkımnıŋ ülesıne tie bermeidı. Ony jariialaityn bır-aq adam bolady. Maǧan bızdıŋ tūŋǧyş Prezidentımız Nūrsūltan Nazarbaev «Sız osyndai baiandamamen mınberge köterılıp, Täuelsızdıgımızdı jariialaisyz» degendı aitty. Düniejüzınde 7 mlrd halyq ömır süredı. Jäne 194 mem­leket bar. Sol 194-şı memlekettıŋ Täuelsızdıgın jariialaǧan 194 adamnyŋ bırı men boldym. Mūny men taǧdyrdyŋ ülken syiy dep qabyldaimyn. El auzynda «Rizamyn osy ömırdı bergenıŋe, azdy-köptı qyzyqty körgenıme» degen söz bar. Osy sözdı jiı aitamyn.

Sūltan aǧa, Konstitusiiasy joq elder bar degendı estimız. Būl söz qanşalyqty şyndyqqa ja­nasady?

– Joq, qyzym, būl qate aitylǧan pıkır. Bügınde Konstitusiiasy joq el joq. Dälırek aitar bol­sam, düniejüzınde jazylǧan jäne jazylmaǧan zaŋdar degen bolady. Jazylmaǧan zaŋdar degenımız – memlekettıŋ negızgı qūrylymy bır ǧana zaŋda körsetılmegen degendı bıldıredı. Kerısınşe, köptegen zaŋdardan tūrady. Mysaly, Angliia sondai elderdıŋ qataryna kıredı. Demek, būl elde neşe ǧasyrlar boiy qabyldanǧan zaŋdar bar. Mıne, sol zaŋdardyŋ jiyntyǧy eldıŋ Ata Zaŋy bolyp esepteledı. Iаǧni, būl elderdegı zaŋ bır qūjatqa toptastyrylyp jazylmaǧan. Jäne būl barlyq anglo-saksondyq elderge tän.

– Bızdıŋ eldıŋ Konstitusiiasy qai eldıŋ Ata Zaŋyna ūqsas?

– Estuımşe, keibır saiasatkerler elımızdıŋ Ata Zaŋy Fransiia elınıŋ Konstitusiiasyna ūqsas dep jatady. Menıŋşe, bızdıŋ eldıŋ Konstitusiiasy eş eldıkıne ūqsamaidy. Bızdıŋ Ata Zaŋymyz özımızdıŋ oi örısımızdıŋ, öz örkendeuımız ben ömırlık talaptar negızınde jasalǧan dünie. Sondyqtan, memleketımızdıŋ Bas zaŋy bıreudıkıne ūqsas, ia bolmasa bır elden kem ne­mese artyqşylyqtary köp dep ai­tudan bas tartamyn. Öitkenı, bügıngı Ata Zaŋymyz elımızdıŋ äleumettık jaǧdaiyna negızdelgen zaŋdar jiyntyǧy.

«KONSTİTUSİIаDA ELDIŊ TUY «JALAU» DEP KÖRSETILGEN»

– Täuelsızdık alǧannan berı Konstitusiiaǧa ekı ret özgerıs engızılgendıgı mälım. Keiıngı özgertılgen Konstitusiia köŋılge qonymdy ma?

– Eger ömırde bır närsenı özgertu kerek dese, Konstitusiiaǧa da özgertu mındettı türde enedı. Joǧaryda aityp ötkenımdei, Konstitusiia jasalǧan kezde azamattardyŋ oi-örısı, eldıŋ alǧa qoiǧan maqsat-mındetterı eskerıledı. Mäselen, bızdıŋ keiıngı Konstitusiiada eldıŋ tuy «Jalau» dep jazylǧan. Mıne, sony özgertu kerektıgın älı künge deiın aityp jürmın. Jalau emes, tu dep jazylu kerek. Orystarda «flag» nemese «znamia» dep körsetılgen. Jalau men tudyŋ arasynda ülken aiyrmaşylyq bar. Pälenşe eldıŋ jalauy dep ait­paimyz, pälenşe eldıŋ tuy dep aitqan äldeqaida dūrys. Sosyn «jalau» degenımız – kışkentai balalardyŋ qolynda kündelıktı ūstap, jelbıretıp jüretın jalaudy aitamyz. Osy eskerılse degen oi bar.

– Sūltan aǧa, Ata Zaŋnyŋ ja­saluyna ülken üles qosqandardyŋ qatarynda bügınde dünieden ötken Salyq Zimanov, Qairat Saparǧaliev syndy qairatkerler bar. Osy ǧalymdarǧa laiyqty qūrmet körsetılıp jür me?

– Marqūm bolǧan Salyq Zimanūly, Qairat Saparǧaliev elımızdıŋ körnektı qoǧam qairatkerlerı. Bızder, ǧalymdar, şamamyz kelgenşe öz ara­myzda köptegen ıs-şaralar atqaryp jatyrmyz. Solarǧa arnalǧan kon­ferensiialar, döŋgelek üstelder ötkızuge tyrysamyz. Ūiymdastyryp jürmız de. Bıraq, memleket tarapynan arnaiy şaralar ūiymdastyryla qoiǧan joq. Būl kısılerdıŋ aramyz­dan ketkenıne köp uaqyt bolǧan joq. Desek te, aldaǧy uaqytta halyqaralyq deŋgeide ülken konferensiialar ūiymdastyrylady dep senemın. Jal­py, bızdıŋ memleketımızdıŋ zaŋynyŋ qūrastyryluyna köptegen adamdar atsalysty. Solardyŋ barlyǧynyŋ aty tarihta qalatyndai ıs-äreketter, türlı mädeni-şaralar jasalsa igı. Öitkenı, memleket öz-özınen qūryla qalǧan joq.

– Qazır jazyp jatqan jaŋa dünielerıŋız bar şyǧar? – Köp elde boldym. Sonyŋ bärınde körgenımdı arnaiy qoiyn däpterge jazyp otyr­dym. Nätijesınde «Älem qūrlyqtaryna sapar» atty kıtap jazyldy. Sondai-aq, 500-ge juyq ǧylymi eŋbek jazyp, eluden astam monografiiam jaryq kördı. Negızınen, jazyp üirenıp qalǧan köŋıl toqtamaidy eken. Qazır de bırtalai eŋbekterdı jazu üstındemın.

– Konstitusiia künınde halyqqa qandai tılek joldaisyz?

– Bükıl respublika halqyn täuelsız eldıŋ täuelsız Konstitusiiasy künımen qūttyqtaimyn. Bız Konstitusiialyq keŋıstıkte ömır sürıp jatyrmyz. Al, Konstitusiiany eşkımnıŋ būzuǧa qaqysy joq. Sondyqtan da bolar, bız özımızdıŋ Konstitusiiamyzdy öte qūrmetteimız, ony baǧalaimyz. Ärine, būl jerde Elbasy rölınıŋ maŋyzdylyǧyn atap ötkım keledı.

Konstitusiiany oqyǧan uaqytta qolǧa qaryndaş alyp, kerek dep köŋılge tüigen tūstaryn sy­zyp otyrudy ūsynar edım. Ol oi tuǧyzady. Oi naqty ıske jeteleidı. Konstitusiianyŋ ömırlık qoldanysqa enuı degen mäsele osydan kelıp şyǧady. Konstitusiianyŋ nūsqauyn, ökıletın jüzege asyruşy – azamattar. Sondyqtan da, är azamatty Konstitu­siiany araǧa belgılı bır uaqyt salyp oqyp otyruǧa şaqyramyn. Konstitusiiany bılmeu – qūqyqtyq oi-örıstıŋ taryluy degen söz. Mäselen, amerikalyqtar Konstitusiiasyn jaqsy bıledı. Bır jaǧdai bola qalsa olar «sız menıŋ konstitusiialyq qūqyǧyma qol sūǧyp tūrsyz» dep, özderın jaqsy qorǧai alady. Men mūny nege aityp otyrmyn? Adam qūqyǧynyŋ saqtaluy, demokratiialyq balanstyŋ ornauy – bärı-bärı qūqyqtyq sauattylyqqa, iaǧni, özımızge bailanysty.

Sūhbattasqan, Mänşük BEKBOSYN

Taǧyda

admin

«Astana aqşamy» gazetı

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button