Taǧzym

SŪŊQAR SÄKEN – SÄTTI SOMDALDY

ERA_2335

Biyl ūltymyzdyŋ arda azamattarynyŋ bırı, memleket jäne qoǧam qairatkerı Säken Seifullinnıŋ 120 jyldyq mereitoiyna arnalǧan qos bırdei dramalyq şyǧarma körermenımen qauyşty. Onyŋ bırınşısın aqyn, ǧalym Ǧaziz Eştanaev jazyp şyǧyp, «Jolairyq» degen atpen Säken Seifullin atyndaǧy Qazaq agrotehnikalyq universitetınıŋ «Aq jelken» studenttık teatryna ūsynsa, «Säken-sūŋqar» tarihi tragediialyq dramasynyŋ tuyndygerı – Qalibek Quanyşbaev atyndaǧy memlekettık akademiialyq Qazaq muzykalyq drama teatrynyŋ ädebiet bölımınıŋ meŋgeruşısı Qanat Jünısov, qoiuşy rejisserı – Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Älımbek Orazbekov.

Osy soŋǧy atalǧan tuyndyny bız de baryp kördık. Baiqaǧanymyz – avtorlar öz şyǧarmasynda Säkennıŋ qairatkerlık tūlǧasyn barynşa aşuǧa tyrysqan eken. Ol talpynystary sätsız bolmaǧanyn aituǧa tiıstımız. Olardyŋ būl eŋbekterıne säkentanu ılımınıŋ negızın qalauşy, Säken beinesınıŋ qaltarystaryn aşamyn dep, alpys jylǧa juyq uaqyt ter tögıp kele jatqan ädebiettanuşy ǧalym Tūrsynbek Käkışev öz ülesın qosqany da aiqyndaldy. İä, qoiylym ǧalymnyŋ Säken jaily jazǧandaryn esımızge oraltyp otyrdy. Bas säkentanuşynyŋ özı de premera qonaqtarynyŋ qatarynan tabylyp, drama aiaqtalǧanda pıkırın bıldırıp, avtorlar men rolderdı somdaǧan akterlerge batasyn berdı.

Säken Seifullindı jūrttyŋ köbı keŋes ökımetı ornaǧanda sonyŋ soiylyn soqqan adam retınde baǧalaidy. Būl – bırjaqty pıkır. Säken kommunister bilıkke kelgende aq patşa zamanynan berı ezgıde otyrǧan tuǧan ūlty qūldyq qamytynan bosanady dep qaltqysyz sendı. Qoldan keler mümkındıkterın sol jolda sarp ettı. Dramada bas keiıpkerdı oinaǧan akter Syrym Qaşqabaev sol beinenı bere bıldı.

Qoiylym Säkennıŋ 1922-1925 jyldary Halyq komissarlary keŋesınıŋ töraǧasy qyzmetınde otyrǧan kezeŋınen bastalady. Sol kezeŋde ol eŋ aldymen qyrǧyz atalyp jürgen qazaqqa özınıŋ tarihi atauyn qaitaryp beru mäselesın köterıp, «Qazaqty qazaq deiık, qatenı tüzeteiık» degen maqala jazady. Onymen toqtamai, qazaq tılıne memlekettık märtebe berılıp, keŋse qūjattary qazaq tılınde jürgızıluıne küşın salady.

Qazaqstan ükımetın basqarǧan alǧaşqy jyly «memlekettık biudjettıŋ 90-95 paiyzy oqu-aǧartu salasyna baǧyttalsyn» dep, būiryqqa qol qoiady. Qazaqtan bılımdı, eş ūlttan kem emes azamattardyŋ şyǧuy tek aqşamen şeşılmeitının oilap, jas talapkerlerge ülgı qylatyn tūlǧany ızdeidı. Halqy Ahmet Baitūrsynovqa qarap, boi tüzeu kerek dep şeşıp, onyŋ 50 jyldyq mereitoiyn ǧylymi konferensiia türınde ūiymdastyruǧa bel şeşe kırısedı. Osynyŋ bärın dramada körıngen Sydyq, Qadyrjan, Älkei syndy ärıptesterıne aitqanda, olar şoşyp, Säkendı raiynan qaitarǧysy keledı. Alaida, aqyry Säkennıŋ yǧyna jyǧylady. Sonda Säkennıŋ olardy qūşaqtap tūryp: «Jiyrma jyldan keiın qazaq bılımımen jäne önerımen ozady» dep romantikaǧa berılgenı tarihi fakt.

Qoiylymda Säken oiyn Ahmetke jetkızu üşın ony keŋsege şaqyryp alyp, äŋgımelesedı. Sonda Ahmet: «Ua, Säken, menı halyq jauy köretın Ortalyq komitet oǧan kelıse qoia ma?» dep sūraq qoiady. Ahmet kommunisterge senbeitındıkten, olardy otarşy dep sanaityndyqtan ekeuı sol jerde sözge kelıp qalady. Soŋynda Ahmet «Bılgenıŋ bolsyn» dep, şyǧyp jüre beredı. Säkennıŋ ūltşyl oilary joǧaryǧa jetıp, basyna būlt üiırıledı. Aqyry Ortalyq komitet ony ornynan alyp tynady.

Dramanyŋ ekınşı bölımı ūlt basyna töngen näubet – aşarşylyqqa Säkennıŋ küizelısınen bastalady. Kezınde qyzmet atqarǧan mekemege kelgen ol sol jerdegı būrynǧy ärıptesterınen ūltyna araşa sūraidy. Sonda besıktı alyp kıredı. Mūny simvoldyq būiym dep ūqtyq. Avtor sonysymen myna aşarşylyqtan ūrpaq, tūtas ūlt aman qalsa eken degen oidy ūqtyrǧysy kelgen siiaqty. Ol jerdegı täjıkeden soŋ Sydyq qoldan keler qairandy jasaimyn dep Säkendı şyǧaryp salady.

1936 jyly Säken Eŋbek Qyzyl Tu ordenın alyp, şyǧarmaşylyq eŋbegınıŋ 20 jyldyǧyn atap ötedı. Osy jait onyŋ köŋılın bıraz köterıp tastaǧan sekıldı. Kelesı körınıs arqyly sol beinelenedı. Säkennıŋ üiıne önerlı bauyrlary kelıp, jeŋgelerı Gülbahrammen syrlasady. Syrbaz azamattyŋ jarynan aǧalary jaily anany-mynany sūrap, onyŋ jüregındegı tättı estelıkterdı oiatady. Söitıp otyrǧanda üige jüzı bal-būl janǧan Säken men Ahmet Baitūrsynov kırıp keledı. Ahmettıŋ kezektı aidaudan bosap, Säken ony qūrmettep şaqyrǧan şaǧy eken. Märe-säre bolyp bärı otyrǧanda Egor deitın kezınde Säken ıstegen keŋsenıŋ küzetşısı bolǧan adam aqynnyŋ ūly Aianǧa oiynşyq at äkelıp beredı. Sodan «dastarhan basyna şyq» degenıne qaramai, şyǧyp ketedı. Ony körgen Ahmettıŋ öŋı būzylyp Säkenge: «Bız mereitoiym jaily äŋgımeleskende tyŋ tyŋdaǧan osy kısı, men ony tanyp qoidym» dep, ol da jüre beredı. Aqyry, onyŋ sözı şyndyqqa ainalady, Egor – NKVD-nyŋ tyŋşysy eken. Sol bastaǧan «qyzyl jaǧalylar» Gülbahramdy aŋyratyp, azamatyn tūtqyndap äketedı. Ärı qarai sot bolyp, Säken atylady…

Sahnaǧa köterılıp, qoiylym jaily pıkırın bıldırgen Tūrsynbek Käkışev drama jazylyp bolǧan soŋ ony oqyp bergenın, alaida, köp jerı özgergenın aitty. Gülbahramnyŋ rolın oinaǧan Altynai Nögerbekke onyŋ keiıpkerı ömırde öjet bolǧanyn jetkızıp, beinenı säl köteru kerek degen aqylyn qosty. Özı de 1944 jyly Aqmolada akter bolyp jūmys ıstegenın eske aldy. Eŋ bastysy, osyndai şyǧarma jas ūrpaqty tärbieleuge taptyrmaityn qūral ekenın alǧa tartty. Onyŋ osy sözınıŋ şyn­dyǧyna zaldan şyǧyp bara jatyp köz jetkızdık. Oǧan dramany tamaşalaǧan bır-ekı qyzdyŋ «jyladyq» degen sözı sebep…

Amanǧali QALJANOV

 

Taǧyda

admin

«Astana aqşamy» gazetı

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button