Basty aqparat

SYRLY SÖZBEN SURET SALǦAN

Zeinolla Qabdolov turaly tolǧanys

Ädebiet älemınde qaldyrǧan aişyqty ızderımen erekşelengen, ataqtary ǧylymnyŋ şyrqau şyŋyna samǧap şyqqan, joǧary oqu oryndarynda ūstazdyq ūla­ǧatty mektepterı qalyptasqan ämbebap tūlǧalar kımder? Alqaly basqosularda, qyzyqty sauyq-sairandarda, bılık saiystyrǧanda sahna törlerınen osyndai sū­raq qoiyla qalsa, oǧan jauap beruşılerdıŋ qinalmasy haq. Olar ırkılmesten ekı arysty – aldy­men Mūhtar Äuezovtıŋ, oǧan jalǧas Zeinolla Qabdolovtyŋ aty-jönderın atary anyq. Nege olai? Nege ūly Mūhtarǧa ılese Zeinollanyŋ aty atalady? Söz joq, būl – köp qyrly Zeinollanyŋ san salaly eŋbegın riiasyz moiyn­daǧandyq. Bır basqa jetıp artylatyn jazuşylyqqa, ǧalymdyqqa, ūstazdyqqa qosa qairatkerlıgı jäne bar. «Adamzattyŋ Aitmatovy» degenmen para-par közı tırısınde «Qazaqtyŋ Qabdolovy» atanǧan bıregei. Özınıŋ süiıktı sözı­men örnektesek, bütın bıtım. Şyn mänındegı ämbebap tūlǧa! Sol ämbebap qalamger publisis­tika düniesıne qalai qarady eken? Aqiqattyŋ auylynan qiias ketuge bolmaityn janrlar şoǧyrynyŋ bastaryn toǧys­tyratyn publisistikadaǧy ız, joly qandai? Oǧan jauap – Zeinolla Qabdolovtyŋ ocherkterı men esselerı, şalqymalary men tolǧanystary jinaqtalǧan kıtaptary – «Adam», «Syr», «Jebe», «Arna», «Közqaras». Bır ǧajaby, olarǧa zer salyp üŋılgende, taŋdanasyŋ, tamsanasyŋ, tūşynasyŋ, oilanasyŋ. Demek, jaman bolmaǧany… Joq, «jaman bolmaǧany» dep änşeiın baǧalai salǧanymyz tıpten jetımsız. Keremet degen teŋeu laiyqty.

Sūlu sözdıŋ şeber örnegın kes­telegen Zeinolla Qabdolovtyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn zerttep, kıtap jazǧan H.Dosmūhamedov atyndaǧy Atyrau memlekettık uni­versitetınıŋ professory, filo­logiia ǧylymdarynyŋ doktory, Qazaqstan Jazuşylar Oda­ǧynyŋ müşesı Qadyr Jüsıp onyŋ publisistikalyq tuyndylaryn negızınen ekı janr – ocherk pen esse-tolǧanys töŋıregınde toptastyrǧandy qūptaidy. Ötken ǧasyrlardyŋ eluınşı jyldarynyŋ orta şenınen bastap, jetpısınşı jyldardyŋ bastapqy bölıgıne şeiın toqtausyz qalam terbe­gen, araǧa üzılıs salyp baryp keşegı toqsanynşy jyldarda qaita tökpektetken Zeinaǧaŋ basqa kölemdı ǧylymi jäne ädebi şyǧarmalarymen bırge osy qos janrdy janyna serık ete otyryp, düniege tolymdy tuyndylar äkeldı. «Erdıŋ erı», «Dala ǧalamaty», «Qarqara körınısterı», «Jamal», «Vena kündelıgı» jäne basqa da ocherkterındegı tabiǧatty suretteu şeberlıgı, keiıpkerlerınıŋ beinelerın somdauy, ışkı älemderıne üŋıluı, şielenıstı oqiǧalar, harakterler qaqtyǧystary, ömırdıŋ özektı mäselelerın qozǧauy… bärı, bärı üilesımdı?! Äuelı «Jamal» ocherkındegı publisistikalyq iırımderge nazar salyp qaraŋyzşy! Mūnaişy äieldıŋ basynan ne ötpegen?! Küieuı maidanǧa ketıp oralmaǧan jesır kelınşektıŋ jan küizelısı, bauyrynda qalǧan säbilerın adam etu jolyndaǧy erlık ısterı, eŋbek zeinetı, «qara altyn» öndıruşıler tırşılıgı bır-bırımen sabaqtastyrylyp, tartymdy jazyl­ǧandyqtan, oqyrmanyn oquǧa erıksız jeteleidı. Osy ocherktı keide esseler qataryna qosyp jürmız. Oǧan kelısuge bolmaidy. Ädılıne jügıngende, onda körkem ocherkke tän tartys, tolǧanys, tebırenıs, keiıpker keipı, qorşaǧan orta körınısı bar. Demek, ol – esse emes, kädımgı ocherk.

Söz zergerı Zeinolla Qabdolov özınıŋ «Oraq üstınde» degen ocherkın qalamdas dosy, qazaqtyŋ ırgelı jazuşysy Äbdıjämıl Nūrpeiısovpen bırıgıp jazyp, audandyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy Petr Filippenkonyŋ par­tiia­lyq qyzmettı öndırıspen oraily ūştastyra bıluı, şeber ūiym­dastyruşylyq qabıletı jönınde jatymdy jetkıze alǧan. Ötken ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan bastap keŋestık baspasöz betterınde partiialyq basşylyqtyŋ orta buynyndaǧylardyŋ ıs-äreketterın, küngeilerı men köleŋkelı jaqtaryn ocherkter arqyly körsetıp otyru dästürge ainaldy. Orystyŋ ataqty publisisı Valentin Ovechkinnıŋ «Audan tırşılıgı» degen ocherk­ter toptamasy odaqtyq «Pravda» gazetınıŋ, odan keiın qazaq qalamgerı Äzılhan Nūrşaiyqovtyŋ «Alystaǧy audanda» atty ocherkı respublikalyq «Sosialistık Qazaqstan» (qazırgı «Egemen Qazaqstan») gazetınıŋ qatarynan bırneşe nömırınde jaryq kördı. Ekeuınıŋ de bas keiıpkerlerı – audan partiia ūiymdarynyŋ basqaru tetıgın ūstaǧandar. Zeinolla Qabdolov pen Äbdıjämıl Nūrpeiısovter de «Oraq üstınde» ocherkınde sol ürdıstı jalǧastyryp otyr. Bıraq, kompozisiialyq qūrylym kırpış­terın qalaǧanda, siujettık jelı tart­qanda aldyŋǧy sürleuge tüspei, özındık stil, tyŋ jol taŋdapty. Ilkıde mınezın kısı tüsınuı qiyn bolyp körıngen Petr Filippenko ūǧynysa kele basqaşa qyrynan tanylady. Naǧyz ıstıŋ adamy, aituy da, qaituy da şapşaŋ, jyly jürektı azamat, talap qoiǧyş basşy. Ocherkte jaqsylyqtarmen qosa qylaŋ beretın olqylyqtar da, oralymsyzdyqtar da orny-ornymen körsetıledı. Bärı bıryŋǧai madaqtau emes, şynaiy. Tek ätteŋ-ai degızetın närse – ocherk­tıŋ taqyrybynyŋ kezektı bır korrespondensiianıkı siiaqty «Oraq üstınde» dep tym jadaǧai ataluy. Taqyryp «men mūndalap» jainap, jasanyp tūrsa, qandai jaqsy bolar edı?! Oǧan kökırekterı kestelı sözdıŋ kenışıne ainalǧan ekeuınıŋ de qūdıretterı jetetın jazuşy-publisister. Älde ocherktıŋ taqyrybyn ışkı mazmūnymen ündestıremın dep redaksiia jasaǧan özgerıs bolar ma? Äiteuır, bır gäp bar syŋaily. Äitpese, Zeinaǧaŋ «Şoq şaşqan şabyt», «Ǧūlama», «Qazyq», «Myqşege»… syndy ädemı de äserlı taqyryptarymen jürekterdı jaulap alǧan syndarly suretker ǧoi.

Qazaqtyŋ arqaly aqyny Iliias Jansügırovtıŋ: «Ocherk – ädebiettıŋ eŋ bır kerektı türı. Qazırgı ömır qarqynyna, qūrylys qarqynyna künbe-küngı säikes ädebiet türı – ocherk. Ötkır qalam, ekpındı stil, däl suret, köpşılıktı tez ūiystyruşy osy ocherk» degen qaǧidasy bügın de män-maǧynasyn joiǧan joq. Būl tūrǧyda Zeinolla Qabdolov – öz ısıne adal bolǧan, talai ocherkter tuyndatqan qarymdy qalamger. Ökınışke qarai, ocherk janryn keşendı zerttegen ǧalym-ocherkist Töleubai Ydyrysov «Kei jurnalister bırer dialog, bırer tabi­ǧat suretı aralassa, «būl ocherk» deitındı şyǧardy. Söitıp, kädımgı qaradürsın korrespondensiialardyŋ, maqalalardyŋ talaiy «ocherk» degen atpen jaryq körıp jür» dep alaŋdaǧanyndai jaǧymsyz jaǧdai älı jalǧasyp keledı. Saiyp kelgende, būl ocherk janrynyŋ bedelın tüsırıp, baǧytyn basqa arnaǧa būryp jıbere me degen qauıp tuǧyzady. Zeinolla Qabdolov mūndai jönsızdıkterge tübırınen qarsy. Özı ocherk jazudyŋ ozyq ülgılerın körsettı, özgeden de sony talap ettı.

Körkem publisistikalyq janrlar tobyna jatatyn essenıŋ de tabiǧatyn, bolmysyn bır kısıdei tüsınıp, önıktı qalam terbegen sanau­ly jazuşylardyŋ bırı – Zeinolla Qabdolov. Arǧy jaǧyndaǧy orys esseisterı Aleksandr Gersendı, Fedor Dostaevskiidı, Anatolii Lunacharskiidı, İlia Erenburgtı, Iýrii Oleşany, Konstantin Paustovskiidı aitpaǧanda, bergı jaǧyndaǧy qazaq ädebietınde, publisistikasynda esse janryn qalyptastyrǧan Tahaui Ahtanov, Äbdıjämıl Nūrpeiısovpen qatarlas Zeinolla Qabdolov ta oǧan belsendı türde aralasyp, qaita-qaita oralyp otyrdy. Jazǧan esselerı bırınen-bırı ötken körkem, ädemı, örnektı. Ol qanşa qaitalanbas tūlǧalardyŋ şynaiy beinesın jasady, keskın-kelbetın, ötken şaǧyn jäne bügının qaǧazǧa tüsırdı. Endı olardy bügın de oqisyŋ, erteŋ de oqisyŋ, keler ǧasyrlarda da oqidy. «Ǧūlama», «Tūlǧa», «Qazyq», «Fenomen», «Mezgıl men mektep», «Oişyl turaly oi», «Seleŋ men öleŋ», «Arystan edı-au İsatai», «Ūstaz», «Myqşege», «Özegı toly aqjalyn»… taǧy basqalar bolyp sozyla beredı. Ataulary qandai naqty, tūjyrymdy, kelıstı?! Satira men iumordyŋ eŋsesın biıktetken qalamdasy haqyndaǧy şap-şaǧyn «Sadyqbektıŋ külkısınıŋ» özı qandai äserlı?! Mūhtar Äuezov, Salyq Zimanov, Halel Dosmūhamedov, İsatai Taimanov, Ahmet Jūbanov, Qajym Jūmaliev, Äbu Särsenbaev, Evnei Buketov, Ǧabit Müsırepov, Safuan Şaimerdenov, Säbit Mūqanov, Hamza Sanbaev, Temırbek Qojakeev jäne basqalar, mıne, Zeinaǧaŋ hattap jazyp, esımderın mäŋgılıkke qaldyrǧan qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken jaqsylary men jaisaŋdary osylar. Osynşa köp-aq. Oqisyŋ da, ärbıreuın tanyp, bılesıŋ. Qalamgerge rahmet aitasyŋ. Bolaşaq ūrpaq ta osylaişa alǧys jaudyratyn bolady.

Osylardyŋ qai-qaisysyn da Zeinolla Qabdolov tebırenıp, tolǧanyp, ülken şabyt üstınde jazǧan. Bır jazǧanyn san ret qarap, iın qandyrǧan. Qalamger, ǧalym Zeinolla Qabdolovtyŋ özı aitqandai, «Şegıren bylǧaryny» Balzak bastan-aiaq qaita jazǧandai toǧyz ret adam tanyǧysyz özgerıske ūşyratsa, Gogoldıŋ «Revizordy» bes ret, Fliuberdıŋ «İrodiadasyn» on ret, Gorkiidıŋ «Anasyn» alty ret tübegeilı özgertıp, jetıldırgen üstıne jetıldırgenındei, ol ocherkterı men esselerın, şalqymalary men tolǧanystaryn ünemı jetıldırıp, oqyrmanmen qauyşqanşa tynym taptyrmaǧan. Merzımdı basylymdarda jaryq körgen publi­sistikalyq şyǧarmalaryn kıtap­tarǧa bastyrarda taǧy qaita qarap, älde de pısıre tüsken. Būl – onyŋ öz şyǧarmaşylyǧyna asa zor jauapkerşılıkpen qaraǧandyǧynyŋ körınısı. Bır ǧana «Fenomendı» alaiyq. Bastapqyda ol jergılıktı basylymdarda, H.Dosmūhamedov atyndaǧy Atyrau memlekettık universitetınıŋ ǧylymi keŋesınıŋ şeşımımen baspaǧa ūsynylǧan «Alty Alaştyŋ maqtanyşy» atty kıtapta jariialandy. Ǧūlama ǧalym, aǧartuşy pedagog, därıger, professor Halel Dosmūhamedov jaiyndaǧy esse. Sirek bıtımdı tūlǧa turaly kösıle jazǧan. Halqymyzdyŋ Oianu däuırı tuǧyzǧan alyptar tobyndaǧy onyŋ eŋbekterın naqty mysaldarmen aldymyzǧa jaiyp salady. Tıptı, «Qazaq-qyrǧyz tılındegı singarmonizm zaŋy» atty eŋbegıne «Būl qazaq tılınıŋ konstitusiiasy, iaki negızgı zaŋy turaly zertteu» degen asa joǧary baǧa beredı. Osy tamaşa essenı «Közqaras» degen kıtabyna ūsynarda taǧy da elekten ötkızgen. «Būl ǧajaiyp qūbylys…» dep bastalatyn azat joldaǧy söilemge jaŋadan söz qosqan, tüzetuler engızgen. Odan keiıngı azat jolda taǧy özgerıs…Alyp tastaǧan tūtas söilemder bar. «Halekeŋ» degendı «Halaǧaŋǧa» audarypty. Tıl turaly tolǧana otyryp, aqyn Saǧi Jienbaevtyŋ «Ana tılım» degen öleŋın kırgızetın jerı bar emes pe, sonyŋ soŋynda: «Bızdıŋ ana tılımız turaly mūndai ǧajaiyp öleŋ būǧan deiın jazylǧan joq, būdan bylai da Saǧi tırılıp kelmese, eşkımnıŋ qolynan kelmeidı» degen tūjyrymy bar edı. Oqyǧanda oilanyp qalǧanbyz. Jasyratyn nesı bar, «Oipyrym-ai, «eşkımnıŋ qolynan kelmeidı» dep tūqyrtyp tastaǧany qalai bolǧany?» degendei oiqanysta qalǧanbyz. Oqyr­manynyŋ oiyn sezgendei essenı «Közqaras» atty kıtabyna kırgızgende «…būdan bylai da Saǧi tırılıp kelmese, eşkımnıŋ qolynan kelmeidı» degendı alyp tastaǧandy jön sanapty. Dūrys-aq.

Zeinolla Qabdolovtyŋ şoqtyǧy biık, syrşyl publisistikalyq dünielerınıŋ bırı «Erlık pen eldıktıŋ öşpes ruhy» – Mahambet aqynnyŋ 200 jyldyǧymen tūspa-tūs tuyndaǧan, bır özı bır romanǧa tatyrlyq şaǧyn şyǧarma. Oqyp otyryp aiyzyŋ qanady, janyŋ jadyraidy, rahat sezımge kenelesıŋ. Kemeŋger jazuşy Äbış Kekılbaiūly «Jaryqtyq qazaq tılı onyŋ (Zeinolla Qabdolovtyŋ – T.J.) kömeiıne jaqūttai bolyp, jarqyldai tögıl­gen­de, eŋ bır topas qūlaqtardy da eleŋdetıp, topas kökırekterdı jar­qyrap taŋ atqandai jainatar edı-au» degenındei, ony oqyp otyryp bei-jai qalu mümkın emes. Är jolyn, är betın oqyǧan saiyn süisınesıŋ. Kürsınetın jerınde kürsınesıŋ.

Bastauy qalai? Tıptı, bölek!

«Mahambet!»

Bır özı bır joldy enşılep, lep belgısı qoiylǧan bır söz oilantyp tastaidy. Artynda batpan salmaq jatqanyn sezıntedı. Zeinaǧaŋnan basqamyz «Qazaqtyŋ dauylpaz aqyny, bıregei batyry Mahambet Ötemısov» dep bastap, ärı qarai şūbatyp keter me edık. Joq, söz zergerı Zeinaǧaŋ olai ete almaǧan. Jaŋaǧy bır sözge ülken maǧyna arqalatyp baryp, tynystap alyp, al kelıp şalqidy.

«Būl esım – ömırdegı qasırettıŋ sinonimıne, önerdegı qasiettıŋ simvolyna ainalǧan asa aiauly ärı ardaqty at. Közı aşyq, kökıregı oiau qazaqtyŋ bırde-bırı būl esımge beitarap qarai almaidy.

«Ereuıl atqa er salmai,
Egeulı naiza qolǧa almai,
Eŋku-eŋku jer şalmai»…
Nemese;
«Mūnar da mūnar, mūnar kün,
Būlttap şyqqan şūbar kün,
Buyrşyn mūzǧa taiǧan kün,
Bura atanǧa şökken kün»… dei bastasaŋyz bolǧany, aldymen meiırımın tögedı, sodan soŋ mereilenıp ketedı.»

Ǧajaiyp! Bärı tüsınıktı. Būryn bar, künde aitylyp jürgen öleŋ. Bıraq, Zeinaǧaŋnyŋ tüsındırıp, taldauynda tıptı basqaşa, äserlı şyqqan emes pe?!

Mahambet öleŋınıŋ qūdıretı de, Mahambet batyrlyǧynyŋ erektıgı de, İsatai batyrmen üzeŋgılestıgı de, Jäŋgırmen ara qatynasy da taiǧa basqandai aitylyp, älgınde Äbış Kekılbaiūly qūlaqqa qūiǧandai, «eŋ bır topas qūlaqtardy da eleŋdetedı». Bärın orny-ornyna qoiyp bergen. Kötergen jügı auyr.

Zeinaǧaŋ «Mahambet öleŋı – qazaqtyŋ sözınıŋ qaitalanbas qūdıretı, – dep zerdemızge qūiady, – är buyny men bunaǧy, tarmaǧy men şumaǧy mūnşalyq tap-taza qorǧasynnan qūiylǧan ap-auyr, asyl söz qazaqtan basqa jer betındegı eşbır eldıŋ öleŋ-jyrynda joq. Onyŋ özge tılge oŋai audarylmaityny da sondyqtan.»

Osydan keiın Mahambet şyǧarma­şylyǧy turaly būryn eşkım tap osylai jerıne jetkıze aita almaǧan üş söilem aldan şyǧady. Ūzaq ta bolsa ony mysalǧa keltırmei attap ötu – künä. Oiy da, qūrylymy da, tılı de bır-bırımen ajyramastai jymdasyp tūrǧan, şeber soǧylǧan, artyq eşteŋesı joq. Oqyp körıŋız.

«Aqyn bolu – bır basqa, al onyŋ üstıne batyr bolu şe? Jäne de, aqyn – aqyn, batyr – batyr qalpynda bölek tūryp qalmai, aqyndyq pen batyrlyq bır tūlǧanyŋ tabiǧatynda aru äieldıŋ ädemı būrymyndai örılıp, baiaǧy babalar däuırınen bermen qarai tek qana azattyq aŋsaǧan asyl erlerdıŋ azap pen qorlyqqa qarsy aşuly doiyryna ainalsa… – o, būl endı är ǧasyrda bır kezdesetın asa si­rek qūbylys. Osydan kelıp ömırdıŋ önerge, iaki, önerdıŋ ömırge ainaluy sekıldı ǧajaiyp «jūmbaq» prosess tuady da, ony tuǧyzǧan uaqyt pen keŋıstıkke amalsyz jügınemız».

Öte oryndy aitylǧan. Ärı aqyn, ärı batyr bolu tarihta tıptı sirek, joqqa tän. Sony syrşyl, şyn­şyl qalamger batyl aityp otyr. Aitqanda qalai aitqan? Qūd­dy qūiylǧan qūryştai. Zeinolla Qabdolovtyŋ öz sözımen özın maqtasaŋ «Symǧa tartqan kümıstei. Syrly da siqyrly tıl. Mūndaǧy söz – jai söz emes, sözben salynǧan suret».

Ärine, şeber suretteu, tapqyr teŋeu azyn-şoǧyn emes, osy şaǧyn şyǧarmanyŋ är söilemın oqyǧan saiyn aldyŋnan qarsy jolyǧady. Bır ǧajaby, Zeinaǧaŋ aitaryn tögılıp tūryp, marjandai tızıltıp, söz qūdıretınıŋ nebır siqyryn qoldanyp tūryp aitatyn söz ūstasy.

Būl şyǧarma – Mahambettanu ǧylymyna qosylǧan jaŋa tarau. Tarau bolǧanda bıregeiı. Äitpegende şe, Mahambet pen Jäŋgırdıŋ ara jıgın, erekşelıkterın tap osy Zeinolla Qabdolovtai eşkım aşyp bere alǧan joq. Zeinaǧaŋ bylai deidı:

«… İsatai batyr da, Mahambet aqyn deiık, al endı osylar alysyp jürgen han Jäŋgır kım?!
Özı qazaq; solai bola tūra, qazaqtyŋ aqi-taqi ymyraǧa kelmes jauy ma sol Jäŋgır?!»

Özıŋe sūraq tastaidy. Taǧy da oilantady. Söitıp alady da, ärı qarai oi-i şalqidy kelıp, nebır mysal­dar men däiekterdı alǧa tartady. Erık­sız bas izei bersıŋ. İlanasyŋ, qūptaisyŋ.

– Joq, – dep bır qaiyryp tastaidy Zeinolla Qabdolov, – qalai bolǧanda da qazaqtyŋ jany, orystyŋ generaly Jäŋgır Bökeev – öz zamanynyŋ ülken qairatkerı.
Būdan ärı osy aitqanyn däleldep şyǧady.

Zeinaǧaŋ erteŋ men bügındı bır-bırınen alalap, bölıp tastamai, salystyra baian etedı. Tıl, stil, taqy­ryp jäne ideia da bır-bırımen ajyramastai jymdasyp ketken. Mıne, şeberlık qaida jatyr?! Myna söilemderge nazar audaraiyq:

«Bügınde, qūdaiǧa şükır, zaman – bızdıkı! Däuır de özımızdıkı! Ǧasyr da bızdıŋ igılık ǧasyrymyz boluǧa tiıs. Mıne, on jyl, Qazaqstan – egemen el, öz erkı özındegı azat, öz aldyna derbes memleket».

Nemese;
«Aspan astynda, jer üstınde ömır bar da öner bar. Ömır önerge köşkende ǧana – ömır, äitpese, ol – bügın bar, erteŋ joq uaqytşa pende sekıldı ötkınşı. Zaman da solai. Al, ömır – mäŋgılık!

«Qoǧaly kölder, qūm, sular
Kımderge qonys bolmaǧan.
Sazdauǧa bıtken qūba tal
Kımderge saiǧaq bolmaǧan.
Basyna jıbek bailaǧan

Arular kımnen qalmaǧan…» deidı Mahambet. Paiǧambardyŋ sözı! Son­dyqtan da Mahambet qūdai bergen talantynyŋ arqasynda az ǧūmyrynda özı basynan keşken ömırdı önerge köşırgen de öleŋge ainaldyryp, ūrpaqtan-ūrpaqqa – tırı ruhtyŋ bärıne – bärımızge tügel jattatyp ketken».
Şyn mänınde, Zeinolla Qabdolov­tyŋ özı de – täŋırıŋdei tabynarlyq tūlǧa. Mahambet turaly kesek pıkır, ǧajaiyp qorytyndy jasap, keler ūrpaq enşısıne qaldyruy kımdı bolsa da, özıne täu etkızedı.

Onyŋ özı Mahambettıŋ öz beinesı men İsataidyŋ beinesın qalai jasap ketkenıne keremettei tamsanady. «Sadaǧyna sary jebenı sal­dyrǧan… dep bastalyp «Būl fänidıŋ jüzınde arystan odan kım ötken?!» degen öleŋın mysalǧa keltırıp, demın ışıne tartyp «Pah! Osydan artyq batyrdyŋ beinesın jasau mümkın be?» dep sūraqty pışınmen ainalasyna synai köz tastaityndai!

Ömırde «Mahambet mahabbat taqyrybyn, äiel taqyrybyn nege jyrlamaǧan?» degen sūraq aldy­myzǧa jiı köldeneŋ tastalady. Oǧan da Zeinaǧaŋ qatyryp jauap beredı. «Ädebiettıŋ bır üzılmes tarqauy mahabbat degen mäŋgılık taqyryp bar, ony jyrlauǧa Mahambettıŋ mūrşasy bolmady. Būǧan kelgende qolyna ūstaǧany qalam emes, naiza – qalai jyrlasyn!». Öte ornyqty, būltartpas toqtam. Osyny oqyp, toqyǧan adam älgıdei sūraqty endı qoimas bolar!

Zeinolla Qabdolov – artynda adamzat balasy aityp jüretın talai naqyl söz, dana paiymdaular qaldyrǧan dana. Solardyŋ bırı – «Müsırepov turaly söz» essesındegı «Müsırepovtı maqtaudyŋ keregı joq, Müsırepovpen maq­tanu kerek» degenı ne degen tapqyr­lyq­pen aitylǧan qanatty söz. Neme­se «Ädebiet – ardyŋ ısı» degenı qol­­men qoiylǧandai emes pe? Al «Täuelsızdık tolǧauy» şal­qy­­masynda örımın tapqan eldıŋ abyroiyn asqaqtatarlyq parasatty paiymdaularyndaǧy ekpın, serpın qandai aibyndy, aidyndy. Elbasynyŋ «Qasiettı qazaq jerı – ata-babalarymyzdyŋ daŋqty tarihyn atynyŋ tūiaǧymen jazyp ketken jer» degen sözın epigraf etıp alady. Oqyǧan adamdy eleŋ etkızedı. Tek bır ǧana 2001 jyl turaly şal­qyp, köp närsenı qamtidy, ötken men ketkendı, jetken men sepkendı täuelsızdıkpen tyǧyz ūştastyra tolǧaidy. Täuelsızdıgımızdı jariia­lap, egemendıgımızdı paş etıp, tūŋǧyş Prezidentımızdı tūǧyryna qondyru, Ata Zaŋ – Konstitusiiamyzdy qabyldau, astanamyzdy el kındıgı – Aqmolaǧa köşıru, şekaramyz­dy myqtau, töl teŋgemızdı engızu… osynyŋ bärın bır jyl turaly tebırene kelıp qalamyna oraiyn tauyp, ädemı ılıktıredı, täuelsızdık äkelgen jaqsylyqtardy jariia etedı, küllı oqyrmanǧa tılınıŋ maiyn tamyza otyryp, jadyna beredı.

«Qazaq tılınıŋ qazaq elındegı memlekettık tılge ainaluy; o zamanda bū zaman» ölgenımızdı tırıltıp, öşkenımızdı jandyryp» jazyqsyz jazalanǧan arystarymyzdyŋ atyn ardaqtap, ruhyn biıktetu; danalarymyzdy därıptep, tarihymyzdy tügendeu, – dep tızbelep aita kelıp, – osylardyŋ bärı egemendıktıŋ erek­şe mazmūny men maǧynasy, täuelsızdıktıŋ täŋır bergen qazyna-bailyqtary» dep qorytyndy oiyn aitady.

Zeinolla Qabdolov «Söz joq, tolǧaudyŋ taqyryby bır-aq (2001) jyl. Būl jyldyŋ basynan aiaǧyna deiın qandai ırgelı oqiǧalar, kür­delı qūbylystar bolady? Bır jaǧy­nan būlardy hronologiialyq retpen tızıp şyǧu mındet sekıldı. Bıraq, bız olai etpedık. Būlai etu tolǧanysqa aparmaidy» dep aitqanyndai, «Täuelsızdık tolǧauy» şalqymasynda onyŋ aiasyn taryltpai keŋınen tolǧaidy, basqaşa emes, Zeinolla Qabdolovşa tebırenıp, tol­ǧaidy. Ol – sonysymen şalqyma. Tegınde būl – täuelsızdıktıŋ ne ekenın, onyŋ bızge ne beretının tatausyz aityp bergen bıregei şyǧarmalardyŋ bırı, däuır ünı.

Demek, jazuşy şyǧarmaşylyǧyn közınıŋ tırısınde zertteuşı filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Qadyr Jüsıptıŋ tılımen aitsaq, «Zeinolla Qabdolov esse­lerı – öz aldyna bır beles, bır mektep». Būl pıkır onyŋ basqa da publisistikalyq janrlardaǧy şyǧarmalaryna tän. Örısı keŋ qalamgerdıŋ ölmes ocherkterı men esselerı, şalqymalary men tolǧanystary bügınnıŋ ǧana emes, erteŋnıŋ de jügın arqalap ılgerı oza beredı.

Tölegen JAŊABAIŪLY,
H.Dosmūhamedov atyndaǧy Atyrau memlekettık universitetınıŋ dosentı, Qazaqstannyŋ qūrmettı jurnalisı

Taǧyda

admin

«Astana aqşamy» gazetı

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button