TABYLTANU
Jazuşylyq talanty men şyǧarmaşylyǧynyŋ örıs-aiasy tūrǧysynan kelgende, Tabyl Bekqazyūly Qūlyiastyŋ bügıngı söz sarbazdary arasynda keŋınen tanymaldyǧyn ärı özındık qoltaŋbasy berık ornyqqan bıregei qalamger ekendıgın maqtanyşpen mälımdeuge bolady.
Tabyl Qūlyias 1935 jyldyŋ jeltoqsanynda Aqtöbenıŋ Oiyl audanynda, Jetıköl jerınde tuǧan. Kezınde komsomoldyq joldamamen tyŋ igeruge qatysqan, Oiyldyŋ audandyq gazetınde eŋbek jolyn bastaǧan. Ūzaq jyldar boiy Qazaq radiosynyŋ Torǧai öŋırındegı menşıktı tılşısı bolyp ıstegen. Soŋǧy 20-şaqty jyldan berı Astanada tūrady.
Tabyl talantynyŋ köpke tanyluy – boidaǧy qalamgerlık qabılettıŋ ädettegı sirekteu kezdesetın qainarynyŋ közı aşyluynda. Ol qalam ūstaǧan qauymnyŋ bärı bırdei batyldyq körsete bermeitın satira salasyna, sonyŋ ışınde feleton janryna beiımdılıgımen bailanysty boldy. Osy beiımdılık bara-bara satiraǧa degen beiıldılıkke auysty. Söitıp, bügınde ol ädebiettıŋ osynau kürdelı salasyna adaldyǧynan ainymaǧan sary tıs satiraşy märtebesıne jettı. Tabyl Qūlyiastyŋ qalamgerlık qarymyn bıldıretın eŋbekterı retınde qabyldanǧan ötken kezeŋderde şyqqan «Kesılgen būrym», «Jalmauyz», «Sauda saqal sipaǧanşa», «Qoŋyrauly külkıgramma», «Şi oq», «Qara tereŋ», «Aqmyltyq», «Jegı» kıtaptary, «Tajal», «Ürei» hikaiattary aldymen satiralyq sipattarymen daralanady. 2012-2013 jyldary jaryq körgen «Jylannyŋ tılı» (satiralyq roman jäne äŋgımeler), «Miǧa qoiylǧan bomba» (taŋdamaly şyǧarmalar) kıtaptary da baiyrǧy satiraşynyŋ belgılı qalamynyŋ berekelı jemısterı bolyp tabylady.
Jūrtşylyq Tabyldy sanauly sary tıs satirikterdıŋ bırı retınde tanyp, baǧalaidy. Keŋestık kezeŋde Qazaq televiziiasyndaǧy Tabyl Qūlyias alǧaş tızgının ūstaǧan «Jebe» satiralyq telejurnalynyŋ daŋqy älı öşe qoiǧan joq. Aqmola oblystyq televiziiasyndaǧy «Būǧalyq» satiralyq telejurnalynyŋ, Astana qalalyq gazetındegı «Qalaqai» müiısınıŋ avtory da Tabyl Qūlyias bolǧan edı. Tegınde, qalamgerge qatysty alǧanda, adam satirik bolyp qalyptasady degennen görı, satirik bolyp tuady degen dūrys söz şyǧar. Tabyldy tanityn, şyǧarmaşylyǧyn bıletın adamdar onyŋ jazuşylyq tabiǧatyna soŋǧy sözderdıŋ säikes keletınıne talaspasa kerek.
Ilgerıde zerttelgendei, satiranyŋ feleton janryna jaqyndasu, oǧan özındık qoltaŋbamen enu jäne jemıstı şyǧarmaşylyqpen sıŋısıp ketu – oŋai ıs emes. Būl qalamger talantyna tiesılı köptegen körkemdık elementterge täueldı. Jügırte aitqannyŋ özınde, feletonşynyŋ taqyrypty taŋdauy, oi-sanada saraptalǧan qūbylysty, oqiǧany, faktını jäne t.b. osyndai naqty materialdardy syn-syqaq tılımen beinelı söilete bıluı köp ärı ūdaiy ızdenıske baǧynady. Feleton janry özgeşe örkendegen keşegı keŋestık zamanda avtordyŋ qoǧam aldyndaǧy jauapkerşılıgı joǧary tūrǧanyn, feleton jazu oŋai bolmaǧanyn da eske sala ötken artyq bolmas. Osy tūrǧydan kelgende, qazaq satirasynyŋ bılgır teoretigı, körnektı ǧalym Temırbek Qojakeevtıŋ ondaǧan ǧylymi-zertteu eŋbekterınde Tabyl Qūlyiastyŋ 19 feletony turaly tolymdy pıkırler aitylǧany, jan-jaqty taldanyp saraptalǧany, mäselen, «…şyǧarmasynyŋ taqyryptyq aiasy keŋ, satira alaŋyndaǧy oiy qūnarly. Qoǧamdaǧy bylyqtyŋ oqys tūsynan şüilıgedı. Deregı nyq, şyndyǧy şyraily» dep atap körsetılgenı onyŋ tūtastai feletonşylyq qyzmetıne berılgen eleulı baǧa ekenı sözsız.
Tabyl Qūlyiastyŋ satiralyq äŋgımelerı – şyǧarmaşylyǧynyŋ tolymdy häm önımdı salasy. Mysaly, «Jylannyŋ tılı» jinaǧyna osy attas romannan basqa, eluge juyq tektes şyǧarmalary jinaqtalǧan. Äŋgımelerınıŋ «İmandai ūiytqan qulyq», «Qūiyn ışındegı jyn», «Keldıŋ be, ajal?», «İttıŋ de itı bar», «Jebır siyrdyŋ qūny», «Jalmauyz»… t.b. dep jalǧasatyn bas taqyryptarynyŋ özı-aq är şyǧarmanyŋ şyrai-bolmysyn aldyn ala aŋǧartyp tūrady.
Bırer äŋgımesıne aialdai öteiık. Mysaly, «Miǧa qoiylǧan bomba». Bylai qaraǧanda, «miǧa bomba qoiyluy» ädettegı tüsınıkke jat, közge elestete almaityn suret. Avtor şyǧarmalarynyŋ erekşelıgı de osynda. Onyŋ äŋgımelerı belgılı bır siujettı saqtamaidy, köbıne ekı adamnyŋ sūhbaty (jazuşynyŋ Qymyry men Tymyry arqyly) ülgısınde äleumettık keseldıŋ mänın aşu tūrǧysynda jazylady. Osy äŋgımesınde de jazuşy öz sözımen aitqanda, «aramdyqty bılmeitın, aŋqau jastardyŋ miyna jegıqūrt bop tüsetın» dınbūzarlyqty, sanany ulauşylyqty synaidy.
Al «Kesılgen būrym» äŋgımesınde otbasyna ylaŋ salǧan Jylqybai esımdı keiıpkerınıŋ osylǧan «oiynyn» baiandaidy. «Qūiyn ışındegı jyn» äŋgımesınıŋ keiıpkerı – el ışınde tūratyn Eşkıbas esımdı erte tuyp, keş qalǧan jaryqtyq. Ol – «ǧylymdaǧy jūldyzym qaşan jarqyraidy» dep armandaumen jürgen jan. Qalamger eleulı qamqorlyq bolmaǧan soŋ «miynda oilylyq syqap tūrǧan» jastardyŋ şetel asatynyn, al ǧalymnyŋ ǧylymmen ainalysuǧa qūlqy joq ekenın osylai sezdırıp ötedı.
«Tısıŋ qyşymasyn» äŋgımesınde bylai tolǧanypty: «…Jasyŋ ūlǧaiǧasyn köŋılıŋ de kırşıl. Bıreu dürdiıp kıjınse, tıs qairaityn ädetıŋ qalǧan. Ajaldyŋ üş belgısı jolyn salǧan. Şaşyŋ aǧardy, betıŋe äjım ornyqty, kırşıktei appaq tısıŋnen aiyryldyŋ, Tısıŋ bolmaǧasyn küşıŋ joq». Söitıp, jazuşy «sosializmnıŋ beinetkerlerı men kapitalizmnıŋ zeinetkerlerıne» tegın tıs saldyru ısındegı äleumettık sala qyzmetınıŋ nemkettıleu nietın synǧa aldy.
Tabyl Qūlyias 2013 jyly şyqqan kezektı kıtabyn joǧaryda söz bolǧan äŋgımesınıŋ atauymen orailastyryp, «Miǧa qoiylǧan bomba» dep atady. Dästürdegışe etene ekı keiıpkerdıŋ (Qymyr-Tymyr) özara äŋgımesı arqyly baiandau täsılıne beiımdelgen jazuşy qalamy būdan ärı ömırden oiyp alynǧan naqty jaǧymsyz körınısterdı surettei otyryp, ärbır ärekettıŋ äleumettık astaryn, sebep-saldaryn aşuǧa tyrysady. Tektes jaǧdaiattardy toptastyryp tızbelei kele, būlardyŋ ärqaisysyna Qymyr men Tymyrdyŋ dialogyna süienıp, solardyŋ közımen baǧa beredı jäne osy arqyly qandai jaǧdaida da adam bop qaludyŋ qiyn joldary turaly tolǧanady. Közdeulı tüpkı nätije de osydan körınedı: avtor oqyrmandy oilanuǧa şaqyrady; jamandyq jolyna tüsuden saqtandyrady. Osy rette körnektı jazuşy, marqūm Dükenbai Dosjannyŋ Tabyl Qūlyiastyŋ satiralyq eŋbekterınıŋ erekşelıgı turaly būdan būrynyraqta aitqan «külkını kısı mınezınen ızdeidı»; «qoǧamnyŋ keleŋsız qasietterın ärkım özgeden emes, öz boiynan, özınıŋ jan saraiynan ızdese, qūba-qūp bolar edı dep pätua aitady» degen pıkırlerı tüiındı oiǧa tiianaq bolatyny sözsız.
Tarihi taqyryp, sonyŋ ışınde keŋestık syŋarjaq saiasat tudyrǧan aqsiraq aştyq, jappai quǧyn-sürgın, jahandyq soǧys tūtqyndaryn quǧyndau siiaqty näubettıŋ mūraǧat derekterımen aitylatyn aqiqaty jazuşynyŋ soŋǧy jyldardaǧy şyǧarmaşylyǧynyŋ ainymas arqauyna ainaldy. Äsırese, qoǧamnyŋ «qamqorlyǧymen» zamannyŋ zūlmatyna ılıngen adamdar taǧdyry jäne sol däuır oqiǧalarynyŋ tarih topyraǧy astynda qalǧan aşy şyndyǧyn «Qan josa ǧasyr», «Qyrǧyn», «Qan keşu» atty üş kıtabynda jan-jaqty beineledı. Asa körnektı halyq jazuşysy Äbış Kekılbaidyŋ jazuynşa, «jazuşy Tabyl Qūlyiastyŋ «Qan josa ǧasyr» şyǧarmasy – ädebi täsıldıŋ jaŋa qyrymen körkem jazylyp, būryn-soŋdy oquşylarǧa belgısız bolǧan derekterdı mälım etuımen qūndy» jäne būl «ölgenımızdı tırıltıp, öşkenımızdı jandyruǧa, täuelsızdıktı qūrmettei bıluge az da bolsa üles qosatyn tuyndy».
Atalǧan üş kıtaptyŋ ışınen, mysaly, «Qan keşuge» toqtala ötkende, mūnyŋ ortaq taqyrypty örbıtetın 45 derektı hikaiatty jinaqtaǧan jūmyr da şymyr eŋbek ekenın aitqan jön. Sonymen bırge, būl – oqiǧasy oidan şyǧarylmaǧan, ömırde naqty bolǧan adamdardyŋ qiyn-qystau kezeŋdegı qily-qily taǧdyry turaly taǧylym kıtaby; «oşaq oty sönıp, ortasyna tüsken bes şaŋyraqtan jalǧyz qalǧan» jazuşy Tabyldyŋ tırnektı tırşılıkte basynan keşken oqiǧalary, közı körgen jaǧdailary, sūhbattasyp, syrlasqan adamdar jaiynda jaiyp salǧan jan syry; keŋestık kezeŋde talaisyz taǧdyrdyŋ tezıne tüsken qazaq balasynyŋ halı men janynyŋ arpalysy.
…Tärkıleuge tüsıp, soŋyna «Künderım-ai» degen ökınışke toly zarly änın qaldyryp dünieden ötken Däuken baidyŋ artynda qalǧan ūrpaǧy da şet qaqpai köztürtkınıŋ, aryp-aşu men azyp-tozudyŋ arandy jolynan ötedı. Sonyŋ bırı – «jetı jasynda būta tübınde aştan būralyp jatqan, qaiyrymdy bır qazaqtyŋ jetekteuımen balalar üiıne tapsyrylǧan», söitıp jetımder arasynda jetılgen Zäbit Ǧūsmanov soǧys jyldarynda gvardiialyq minomet batareiasynyŋ komandirı bolyp, közsız erlıktıŋ ülgısın körsetedı. Sirek berıletın Aleksandr Nevskii ordenınen bastap, «Qyzyl Jūldyz», «Otan soǧysy» ordenderımen, basqa da qaharmandyq medaldarymen bırneşe märte marapattalady. («Katiuşanyŋ» komandirı»). Soǧystan soŋ Oiyl syndy aŋsaumen ötken atamekenıne oralyp, keşegı ata-babany, äke-şeşenı eske alsa, qan maidanda qaimyqpaǧan jauynger jüregı zar şegıp, kökıregı qars aiyrylǧandai bolady; Sodan soŋ:
Atameken, armysyŋ, bolǧan yrys,
Jerıŋ jaily, köleŋkeŋ eken tynys.
Köreiın dep özıŋdı ataqonys,
Ädeiı ızdep keldım etıp jūmys, – dep jyr tögedı.
…Astrahan qalasynda tūrǧan Särsenǧali Medetūly ırı bailardyŋ bırı retınde tärkıleuge ūşyraidy. Äielı Rahima tört balasyn jetektep, Qaratöbe öŋırıne jer audarylyp kete barady. Būdan keiın Qyzylordaǧa, odan ärı Aiagözge aidalady. Söitıp, bır kezdegı däuletı şalqyǧan, süttei ūiyǧan şaŋyraqtyŋ şattyǧy üzıledı… Särsenǧalidyŋ bır qyzy Zūlfat 1941 jyly Aqbūlaqtyŋ pedagogikalyq uchilişesın bıtırse de, jūmys taba almai, bır mekemede eden juyp jüredı eken. Soǧys bastalysymen maidanǧa sūranyp, Ulianovskınıŋ aviasiia uchilişesınıŋ bailanys bölımıne oquǧa tüsedı. Ony bıtırıp, kışı serjant atanyp, Mäskeu tübındegı soǧysqa attanady («Jastyǧym qaida, jarqynym?»). Zūlfat jeŋıstı Brno qalasynda qarsy alady. Aqbūlaqtan maidanǧa attanǧan qara köz, qolaŋ şaş qazaq qyzy 1945 jyly küzde elge oralady, özı siiaqty otbasy quǧyn-sürgınge ūşyraǧan taǧdyrlas-maidanger Zäbit Ǧūsmanovpen otau qūrady. Bosaǧasy qūtty bolyp, übırlı-şübırlı şaŋyraqqa ainalady… Osy rette, uaqyt öte kele, dünienıŋ köbı ketıp, azy qalǧanyn sezıngen erlı-zaiypty ekeudıŋ «jastyǧym qaida, jarqynym?» dep zamanǧa saual tastauy şyǧarma maqsatyn da, avtorlyq ūstanymdy da aiqyndai aşady.
Kıtaptaǧy özara sabaqtas bır-ekı hikaiat qana şertken syr būl. Al «Qan keşu» kıtabynyŋ är taqyryby osylaişa ötken şaqtyŋ tereŋıne tartyp, adam men qoǧamǧa sabaq bolatyn oqiǧa-jäitterdı baiypty tarazylaidy
talai bozdaqtyŋ esımın tırıltedı.
2009 jyly Tabyl Qūlyiastyŋ belgılı jazuşy Jienǧali Tılepbergenovtıŋ ömırıne arnaǧan «Aŋyz ızımen» romany jaryq kördı. Ömırden erterek ötken jerles qalamgerdıŋ esımı men ısın äspetteu oraiynda düniege kelgen jaŋa körkem şyǧarmanyŋ basty sipattary nede degende, aldymen osy kıtapqa alǧy söz jazǧan belgılı ǧalym Dihan Qamzabekūly myna sözderıne jügıngen jön sekıldı: «Jazuşy tek qana Jienǧali ömır sürgen kesapaty mol ortany beineleudı maqsat tūtpaǧan. Jienǧali şyǧarmaşylyǧy – qandauyrdyŋ qylpyp tūrǧan jüzı. Sol arqyly ūtymdy ädıs (şendestıru täsılı) taŋdai bılgen jazuşy bügıngı qoǧamnyŋ, ūlt taǧdyryna qatysy bar ötken zamannyŋ ırıŋdep, jarylaiyn dep tūrǧan merezderın aiausyz tıledı».
Az ǧūmyrynda aitarlyqtai ıs tyndyrǧan Jienǧali turaly körkem şyǧarmanyŋ tuuy – qūptarlyq ıs, ärine. Körkem şyndyqtyŋ ömır şyndyǧynan örılgenı jäne süiınıştı. Temır qalasyndaǧy amerikalyq jūmysşy-revoliusionerler Sakko men Vansetti atyna qoiylǧan köşedegı
33-üi Jienǧalidıŋ bū düniedegı eŋ soŋǧy meken-tūraǧy boldy. Ädette jolsyz jazaǧa ūşyrady dep sanalatyn osy ekı jūmysşynyŋ esımı älemde zaŋsyzdyq pen quǧyn-sürgınnıŋ simvoly retınde baǧalanatyny da belgılı. Temırdegı Jienǧalidıŋ sol qūttyhana mekenınde keiın roman avtory da tūrǧan eken. Būl kezdeisoqtyq pa, älde zaŋdylyq pa? Qalai bolǧanda, Tabyl Qūlyiastyŋ Jienǧalidıŋ körkem beinesın zerdeleuge den qoiuynyŋ osylai ıştei qabysyp jatqan jıpsız bailanysy da bar ekenın aitpai öte almaimyz.
Keiıpker tūlǧasyn somdaudyŋ özındık jolyn, iaki joǧaryda aitylǧandai, şendestıru ädısın taŋdaǧan tuyndyger Jienǧali şyǧarmalarynyŋ ızımen jüredı; ol jazǧan oqiǧalar men qūbylystardy zerdeleidı; būlardy bügıngı künnıŋ körınısımen şendestıredı. Kezınde Jienǧali qalamy qoǧamdaǧy keibır terıs qūbylystardyŋ adamǧa äser etuın, ony boldyrmau jäne joiu äreketterın qalai beinelese, Tabyl Qūlyias sony saraptai otyryp, būlardyŋ qazırgı zamannan baiqalatyn sarqynşaqtaryn synaidy. Sonymen bırge, Jienǧali zamanyndaǧy zerdelı oidyŋ zamanaui sarynyn ūlttyq tanym-tüsınıkke, el bırlıgıne, halyq tarihyna bailanystyra baiandaidy. Jienǧalidıŋ ruhani qyzmetın, şyǧarmaşylyq-aǧartuşylyq ūstanymyn «ūrpaqty oiǧa keneltu oljasy» baǧytynda örbıtedı. Romanda qazaq halqy HH ǧasyrda bastan keşırgen kürdelı oqiǧalar, el esınde jürgen eleulı tūlǧalar, eskıden qalǧan estı sözder, bärı-bärı jazuşy Jienǧalidıŋ jan-düniesı arqyly saralanyp, taldanyp, baǧalanady. Sonymen bırge, osy şyǧarmadan Tabyldyŋ «jyrdai tögılgen äuenderı» arqyly Jienǧalidıŋ jūrt köŋılınde qalǧan jazu mänerın de elestete alamyz.
Jazuşynyŋ soŋǧy jyldardaǧy ızdenıstı eŋbegınıŋ ızettı jemısı – HVI-HVII ǧasyrlarda ömır sürgen qazaqtyŋ ataqty qaharman jyrauy jaiyndaǧy «Jiembet batyr» roman-essesın jaŋalyqty dünie deuge bolady. Būǧan deiın ömır-ǧūmyry köpşılıkke jete tanys emes tarihi tūlǧanyŋ belgısız bolmys-bıtımın körkem tılmen somdau jolyndaǧy jazuşynyŋ ädebi äreket-talaby sättı şyqqanyn aldyn ala aita ketsek, artyqtyq etpes-tı.
Älbette, tarihta eŋsegei boily er Esım atanǧan hannyŋ Kışı jüz jerındegı eŋ bedeldı bas biı sanalǧan Jiembet jyrau Bortoǧaşūlynyŋ el jüregınde qalǧan qairatkerlık kezeŋderın, iaki naqty şyndyqty körkemdıkpen kesteleudıŋ oŋai ıs bolmaǧany anyq. Jiembet jyraudyŋ tolǧaulary ädebiet tarihyna Esım han zamanynyŋ şejıresı retınde enetını belgılı. Soǧan orai avtor, mysaly, Jiembettıŋ:
Esım, senı esırtken,
Esıl de menıŋ keŋesım.
El bılgennen Esım han,
Qolyŋda boldym süiesın,
Qoltyǧyŋa boldym demesın.
Erteŋgı kün bolǧanda,
Elıŋ keŋes qūrǧanda,
Ainalyp aqyl tabarǧa,
Esıktegı ebesın;
Sonda hanym ne desın?!..-
dep keletın jyrlaryn jäne t.b. osyndai ruhi dünielerın sätımen sipattai kele, aituly jyrau tūlǧasyn belgılı bır tarihi tartystar aiasynda aşyp, tanytady. Şyǧarmada Jiembettıŋ ömırı, onyŋ jan-jaqty qabıletı, san qyrly qairatkerlıgı men jeŋımpaz batyrlyǧy keŋınen körsetıledı. Būl şyǧarma körkemdık quatymen bırge, qatparly qazaq tarihyn qasterleuge jäne ūrpaqty zerdeden köşe bastaǧan arystar taǧdyrymen tanystyruǧa qyzmet etetın erekşelıgımen de qūndy.
Sonymen, jazuşy Tabyl Qūlyias turasyndaǧy aitylmyş sözımızdı aiaqtai kelgende, «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ jazuşy-satirik Balǧabek Qydyrbekūly atyndaǧy jüldesınıŋ jeŋımpazy, mädeniet qairatkerı, amandyq bolsa, aldaǧy jyly saliqaly seksen jastyŋ tabaldyryǧynan attaǧaly tūrǧan (özı aitqandai, «jiyn-terın kezınde düniege kelgen») qariia qalamgerdıŋ şyǧarmaşylyǧy «Tabyltanu» degen taǧylym pänı retınde jas oqyrmandardyŋ zeiının audaryp, ädebiet süiermenderınıŋ köŋılınen şyǧatynyna ärı körkemsöz ben kösemsözdıŋ keruenın körkeite tüsetınıne bek ümıttımız; jäne belgılı Ertai aqyn Aşyqbaev beinelep jazǧan «mūqalmaudyŋ, ızgı mūrattardy äldileudıŋ önegesı bolyp» kele jatqan jazuşy tūlǧasynyŋ būdan da keŋırek zerdelenuıne beiılmız häm Tabyl Qūlyiastyŋ tuyndylaryn şyn mänınde zerelı şyǧarmaşylyqtyŋ jemısterı dep baǧalauǧa beiımdestık bıldıremız.
Serıkqali BAIMENŞE,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory,
Qazaqstannyŋ qūrmettı jurnalisı.