Ūly tūlǧalardyŋ tarihtaǧy rölı qily ölşemdermen anyqtalatyny belgılı. Bıreulerı ǧylym men tehnika salasynda köz körıp, qūlaq estımegen jaŋalyq aşuymen tarihqa ense, ekınşılerı ädebiet pen önerdıŋ üzdık şyǧarmalaryn tudyrumen atyn mäŋgılıkke qaldyrady. Al saiasat pen memlekettık bilık salasynda ūlylarǧa qoiylatyn talaptyŋ, ūlylar qataryna kırudıŋ ölşem-ūstanymy mülde bölek. Eger aldyŋǧylardyŋ ūlylyǧy özı ömır sürıp tūrǧan zamanda resmi räsımdelusız anyqtalyp jatsa, saiasat pen memlekettık bilık älemındegı ūlynyŋ ūlylyǧy äldeneşe jyldar emes, ǧasyrlar ötkennen keiın moiyndaluy, jemısın beruı mümkın. Ūlt tarihy taǧylymyna süiener bolsaq, HH ǧasyrdyŋ alyptary Qanyş Sätbaevtyŋ, Mūhtar Äuezovtıŋ, Şäken Aimanovtyŋ, Mūrat Aithojinnıŋ, taǧy basqalardyŋ intellektualdyq erekşe jaratylysy jaŋalyqtarymen, kıtaptarymen olardyŋ közı tırısınde moiyndaldy. Alaş arystary Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynov, Mūstafa Şoqai, Smaǧūl Säduaqasov, Halel Dosmūhamedov alasūrǧan HH ǧasyr basyndaǧy saiasi üderısterdıŋ naǧyz serkesı ekenın tarih däleldedı. Qazaqstanǧa, qazaq halqyna sıŋırgen zor eŋbegı endı ǧana baǧalanǧan, sondai tautūlǧalardyŋ qatarynda Jūmabek Täşenevtıŋ boluy – tarihi zaŋdylyq.
Jūmabek Täşenev keŋestık Qazaqstan basşylarynyŋ şoǧyrynda bar bolǧany alty-aq jyl jürdı. 1955 jyly Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ töraǧasy qyzmetıne taǧaiyndalǧan ol 1961 jyly respublika ükımetı basşylyǧynan bosatylǧanda 46 jasta ǧana edı. Bıraq, sol 1955-1961 jyldar Qazaqstannyŋ ǧana emes, älem tarihynda airyqşa maŋyzdy kezeŋ bolatyn.
Bırınşıden, tyŋ igeru jeleuımen qazaq auyldaryna aǧylǧan slavian ūlty ökılderınıŋ legı ai saiyn artyp, demografiialyq ahualdy asqyndyrǧany, qazaq tılıne, mädenietıne, baspasözıne, oqu oryndaryna kereǧar salmaǧyn tüsırgenı közge ūryp tūrdy. Mūnyŋ arty ūltsyzdanuǧa, tamyrsyzdanuǧa ūlasatynyn qazaq oqyǧandary men ziialylary ǧana emes, dästürlı qoǧam tärbiesın körgen auyl aqsaqaldaryna deiın sezındı. Bilık basynda jürgen J.Täşenev auyldan bastalǧan mäŋgürttenudıŋ zıl batpan salmaǧyn körmei qalǧan joq.
Ekınşıden, «halyq jaulary» retınde aiyptalyp, 1937-1938 jyldary atylǧandardy jappai aqtau bastalǧany tarihi ädıldık saltanaty edı. Osyndai saiasi ürdıs sosialistık ideianyŋ pärmendılıgın, tartymdylyǧyn älsıretıp qana qoiǧan joq, oǧan senımsızdıkpen qarauǧa türtkı boldy. Sosializmnıŋ besıgındei körıngen Mäskeu, Kreml, tıptı barşa Resei joidasyz zorlyq-zombylyqqa barǧany äşkerelenıp, közıqaraqty qazaq ziialylaryna tarih taǧylymynan būrynǧydan özgeşe paiym-tūjyrymdarǧa baru qajettıgın alǧa tartty.
Sol kezde arnaiy komissiiany basqarǧan J.A.Täşenev qazaqtyŋ belgılı ǧalymdary men memleket qairatkerlerın abaqtydan bosattyrdy. Olardyŋ qatarynda ataqty tarihşy Ermūhan Bekmahanov, Bek Süleimenov, Esmaǧambet İsmailov, Hamza Esenjanov, Zeiın Şaşkin, Mūqamedjan Qarataev, Sedıl Taljanov t.b. boldy. Ädıletsız sottalǧan azamattardyŋ ısın aqtauy, öz qamqorlyǧyna aluy – Jūmabek Täşenevtıŋ erlıgınıŋ tek bır ǧana körınısı.
Üşınşıden, HH ǧasyrdyŋ 50-60 jyldary mejesınde äigılı azamattar – Mūhtar Äuezov pen Qanyş Satpaevtyŋ eŋ körnektı marapaty Lenin syilyǧyn ielenuı ūlttyq sana-sezımdı dür sılkındırdı, ūlttyq maqtanyştyŋ ösuı memlekettık derbestık jaily oilauǧa jeteledı.
Mıne, osyndai taǧdyranyqtaǧyş sätte Mäskeu bileuşılerınıŋ nazaryna ılıkken, alǧaşqyda N.S.Hruşevtıŋ qoldauymen Qazaq KSR Joǧarǧy keŋesı prezidiumynyŋ töraǧasy, Qazaqstan ministrler keŋesınıŋ töraǧasy qyzmetterıne joǧarylatylǧan J.Täşenev sosializmnıŋ asqynǧan qaişylyǧyn, azdy-köptı jaqsylyǧynan basqa ortalyqtyŋ öktemdıgı men ädıletsızdıgın öz közımen köre bastady. Äsırese B.Momyşūly men R.Qoşqarbaevqa Keŋester Odaǧynyŋ batyry ataǧyn alyp bere almaǧany janyna batty. Keŋestık bilıktıŋ ekıjüzdı tabiǧatynan jiırkendı.
Täuelsız elımızdıŋ aqiqat tarihyn, sol täuelsızdık jolynda küresken aǧa ūrpaq ökılderınıŋ ömırı men qyzmetın zertteu – qazırgı taŋda asa özektı bolyp otyrǧan mäselelerdıŋ bırı. Kez kelgen memlekettıŋ ruhani negızı – halyqtyq patriotizm. Bolaşaǧymyz öskeleŋ ūrpaqty ūlttyq sana-sezım, patriotizm ruhynda tärbieleu turaly aitqanda, naq osy mäselenıŋ arqauy – halqymyzdyŋ talai syn sätterde suyrylyp şyqqan kösemderın aitpau mümkın emes
Ol jol aiyryǧynda tūrdy. Ekınıŋ bırın taŋdauǧa mäjbür boldy. Bırınşı taŋdau – ozbyr totalitarlyq jüienıŋ erejesı men talabyna közsız baǧynu, aitqanynan şyqpau. Būl joldy taŋdauy mümkın emes edı. Ekınşı taŋdau – Mäskeu bileuşılerınıŋ köŋılıne jaqqansyp, memlekettık qyzmetı men mümkınşılıgın qoldan kelgenşe halqynyŋ igılıgıne jaratu. Üşınşı taŋdau – basyn täuekelge tıgıp, Qazaqstan müddesı men bolaşaǧy üşın ortalyqpen aiqasqa tüsu.
Bilık basyna kelgen adam būl orynǧa ne üşın kelgenın, qoǧam aldyndaǧy, ūlt aldyndaǧy jauapkerşılıktı sezınuı tiıs. Bıraq, bilıkke mansap üşın kelıp, «sen timeseŋ, men timen, badyraq köz» dep jyly orynda ūzaq otyrudy maqsat etetın basşylar da kezdesedı. Ondai basşysymaqtar üşın jyly oryn men jaily avtokölık basty körsetkış bolyp sanalady. Olar özderınıŋ qara basynyŋ amandyǧy men qoiyn-qonyşyn toltyrudan basqany oilamaidy.
Täuelsız elımızdıŋ aqiqat tarihyn, sol täuelsızdık jolynda küresken aǧa ūrpaq ökılderınıŋ ömırı men qyzmetın zertteu – qazırgı taŋda asa özektı bolyp otyrǧan mäselelerdıŋ bırı. Kez kelgen memlekettıŋ ruhani negızı – halyqtyq patriotizm. Bolaşaǧymyz öskeleŋ ūrpaqty ūlttyq sana-sezım, patriotizm ruhynda tärbieleu turaly aitqanda naq osy mäselenıŋ arqauy – halqymyzdyŋ talai syn sätterde suyrylyp şyqqan kösemderın aitpau mümkın emes.
Qazaqstannyŋ ötpelı de kürdelı kezeŋındegı mäselelerdı şeşuge arnalǧan Jūmabek Ahmetūly Täşenevtıŋ ömırı men memlekettık qyzmetıne taldau jasap, baǧa beru, el süiıspenşılıgıne bölengen memlekettık qairatkerdı eŋbegıne sai baǧalap, halyq sanasynda mäŋgılıkke qaldyru şaralary qolǧa alyna bastady. Soŋǧy jyldary jekelegen tūlǧalardyŋ ömır jolyndaǧy qasiettı de qasırettı qyzmetın arnaiy zertteu qolǧa alyndy. Köptegen tarihi tūlǧalar, asyl azamattar tarihtaǧy öz baǧalaryn alyp, bügınde aramyzǧa qaita oralǧandai boldy.
Bıraq HH ǧasyrdyŋ 50-60-jyldar mejesınde qazaq halqy üşın ölım men ömır betpe-bet kelgendei kün tudy. 1954-1960 jyldar aralyǧynda alty jylda Qazaqstanda Mäskeuden kelgen ūlty orys tört adam basşylyq ettı. Tyŋ ölkesın qūrap otyrǧan soltüstıktegı bes oblysty Resei qūramyna beru Kremldegı talqylauǧa tüstı. Sonyŋ aldynda ǧana J.Täşenevtıŋ kelıspegenıne qaramastan oŋtüstık öŋırınıŋ bıraz jerın Özbekstanǧa berıp jıbergen Mäskeu bileuşılerı Qazaqstan Konstitusiiasyn belden basqan bolatyn. El men jer müddesın jeke basynyŋ qareketınen joǧary qoiatyn Jūmabek Täşenev būl joly şart kettı. Sol tūsta onyŋ jaqsylyǧyn, ıskerlıgın, qarymyn, batyldyǧyn körgen Nūrmolda Aldabergenov, Saǧadat Nūrmaǧanbetov, Saǧyndyq Kenjebaev, Serık Qirabaev, Amanolla Ramazanov syndy azamattar bügınde ūlt tarihynan laiyqty ornyn tolyq ala almai otyr. Al Täşenevtıŋ Qazaqstan öner qairatkerlerı men jazuşylarǧa jasaǧan qamqorlyǧyn osy künge deiın bızdıŋ ūrpaq auyz toltyryp, tamsanyp aityp jür.
Mäskeu şeneunıkterı ūlttyq qūndylyqtar men ūlt bolmysynan maqūrym bolǧandyqtan, Jūmabek Täşenev ūlt müddesıne bailanysty mäselelerdıŋ bärıne atsalysyp otyrdy. Sol jyldary ūlttyŋ müddesın qorǧaidy degen Sovmindegı A.Zakarin men Ortalyq Komitettıŋ ideologiia hatşysy N.Jandildinderden maqal-mätelderdı qarşa boratatyn Jūmekeŋnıŋ, qazaq önerı men ädebietın bılu deŋgeiı äldeqaida biık bolǧan.
Osyndai şala-jansar şeneunıkterdıŋ aldynda J.Täşenevtıŋ moraldyq qūqyǧy joǧary tūrdy. Täşenev ūlt müddesıne bailanysty mäselelerdıŋ bärıne derlık qoldau körsetıp jürdı. Osy tūrǧyda Jūmabek Ahmetūlynyŋ basşylyǧymen 1958 jyly jeltoqsanda ötken Qazaq önerı men ädebietınıŋ Mäskeudegı onkündıgın erekşe atap ötuge bolady. Sol onkündık nätijesınde Jūmekeŋ özınıŋ bedelın salyp bes bırdei ärtısımızge Qalibek Quanyşbaevqa, Ermek Serkebaev pen Roza Jamanovaǧa, Şäken Aimanov pen Mūqan Tölebaevtarǧa KSRO Halyq ärtısı ataǧyn alyp beruge küş saldy. Mūndai jaǧdai basqa Odaqtas respublikalarda ömırınde bolmaǧan edı.
Al endı Jūmabek Täşenevtıŋ Almatynyŋ qaq ortasynda 121 päterlık jaŋa ülgımen salynǧan üidı tügelımen öner jäne mädeniet qairatkerlerıne bergızuı sol kezdegı jaǧdaiǧa bailanysty fenomen deu kerek. Mūndai batyl şeşımdı öz ūltynyŋ önerı men mädenietın erekşe baǧalaityn jäne oǧan jany aşityn ūltjandy azamat qana jüzege asyra alady. Jūmabek Täşenev sondai azamat ekenıne eşkım dau aita almaidy. Al endı sol üige ie bolu baqytyna qol jetkızgender tızımımen tanysatyn bolsaq, olar: İliias Omarov, Bibıgül Tölegenova, Gülfairus İsmailova, Käuken Kenjetaev, Şabal Beisekova, Jamal Omarova, Seifolla Telǧaraev, Qūrmanbek pen Şolpan Jandarbekovtar, Şara Jineqūlova, Qapan Badyrov, Balǧabek Qydyrbekūly, ǧalymdar Äbdı Tūrsynbaev, Ä.Ermekov. Jūmekeŋnıŋ osy jaqsylyǧyn tek qana Käuken Kenjetaev aǧamyz ǧana eske alyp jazypty. Qalǧandary älı ünsız. J.Täşenevtı jūmystan alu üşın şaqyrylǧan Ortalyq partiia komitetınıŋ plenumynda söz alǧan pysyqailar osy jaitty Jūmekeŋnıŋ betıne basuǧa tyrysty.
Osy tūrǧyda Jūmabek Täşenev turaly tüsırılgen «Qazaqstan» telearnasynan körsetılgen derektı filmge nazar audarmasqa bolmaidy. Respublikanyŋ öner qairatkerlerıne Täşenev bergızgen üidıŋ aulasynda sūhbat alǧan telefilm tüsıruşıler sol üide tūratyn öner qairatkerlerınıŋ 40-tan asyp, 50-ge jetken balalarynan būl üidı kım bergızgenın sūraǧanda, bärı bırdei orysşa: «Ne znaem kto dal kvartiru i o takom cheloveke Taşeneve sluhom ne slyhali» dep jauap berdı. Qazırgı ömırdıŋ paradoksy degen – osy. Sol päter alǧandardyŋ bırde bırı Täşenevtıŋ ekı tuyp bır qalǧany emes. Olar – ūltymyzdyŋ önerı men ädebietıne zor eŋbek sıŋırgen qairatkerler. Bıraq, esımderı bükıl elge tanymal azamattar ūrpaqtaryna Täşenevtıŋ kım bolǧanyn, basyn täuekelge tıgıp, Qazaqstan üşın qandai erlık jasaǧanyn aitudy qajet dep tappaǧan.
HH ǧasyrdyŋ 50-60-jyldar mejesınde qazaq halqy üşın ölım men ömır betpe-bet kelgendei kün tudy. Tyŋ ölkesın qūrap otyrǧan soltüstıktegı bes oblysty Resei qūramyna beru Kremldegı talqylauǧa tüstı. Sonyŋ aldynda ǧana J.Täşenevtıŋ kelıspegenıne qaramastan oŋtüstık öŋırınıŋ bıraz jerın Özbekstanǧa berıp jıbergen Mäskeu bileuşılerı Qazaqstan Konstitusiiasyn belden basqan bolatyn. El men jer müddesın jeke basynyŋ qareketınen joǧary qoiatyn Jūmabek Täşenev būl joly şart kettı. Sol tūsta onyŋ jaqsylyǧyn, ıskerlıgın, qarymyn, batyldyǧyn körgen Nūrmolda Aldabergenov, Saǧadat Nūrmaǧanbetov, Saǧyndyq Kenjebaev, Serık Qirabaev, Amanolla Ramazanov syndy azamattar bügınde ūlt tarihynan laiyqty ornyn tauyp otyr.
«Qazaq ädebietı» men «Sosialistık Qazaqstan» gazetterın audarma gazetke ainaldyrudaǧy qarsy äreketı, ūlttyq ruh, namys pen ūlttyq qūndylyqtardy ne üşın qorǧady? Almatynyŋ bas köşesı Abai daŋǧylyn saldyryp, onyŋ basynda ūly aqyn eskertkışın ornattyrǧany halyq jadynda mäŋgılık saqtalatyn tälım. Bilık basynda sol kezderde Jūmekeŋnen basqa azamattar da boldy, nege olar ūltqa töngen osyndai sätte ünsız qala berdı. Joq älde olar Täşenevke sen ǧana ūltymyzǧa bas-köz bol dep bırdeŋelerın ötkızıp qoidy ma?
Tek ärıden oilaityn asyldyŋ synyǧyndai Ǧabit Müsırepovtıŋ «Bız SK emespız, bıreudı bır orynnan alyp, bır orynǧa qoia almaimyz. Jazuşy degen halyq kısını maqtaǧanda öz jüregınen oryn beredı. Menıŋ jüregımnıŋ törınen oryn alatyn, menıŋ er ınım, erkek ınım Jūmabektıŋ qadamy qūtty bolsyn» degen köregendık jürekjardy tılegı bügınderı de är qazaqtyŋ köŋılıne qonymdy söz bolyp tūrǧanyn uaqyt, tarih körsetıp otyr. Öitkenı elın, jerın totalitarlyq jüienıŋ ozbyrlyǧynan qorǧap ötken Jūmabek Täşenev syndy azamatymyz halyqtyŋ jüregınen mäŋgı oryn aldy dep aşyq aitatyn zamanǧa da jettık.
Jūmabek Ahmetūly Täşenevtıŋ 100 jyldyǧyna orai Astanada ötken «J.Täşenevtıŋ azamattyq erlıgı jäne qazırgı kezdegı patriottyq tärbie» atty ǧylymi-praktikalyq konferensiia barysynda J.Täşenev tūlǧasy, onyŋ atqarǧan ısterı men qaldyrǧan mūrasy bızdıŋ jastarymyzdy beijai qaldyrmaitynyna köz jetkızdık. Sonau şalǧaidaǧy Aiagözden kelgen jas ekonomist Ertıs Nūrqasym «J.Täşenevtı ūlyqtau – ūrpaqtar paryzy», Astanadaǧy №56 mektep-liseidıŋ 10-synyp oquşysy Jıbek Sadyrova «J.Täşenev erlıgı – ūrpaqqa ülgı», al QR Prezidentı janyndaǧy Memlekettık qyzmet akademiiasynyŋ tülegı Erıkbolat Qabyldin «Tuǧan jer üşın jan pida» atty baiandama jasap, Jūmabek Ahmetūlyna bailanysty taqyryptyŋ bızdıŋ jastar arasynda öte özektılıgın baiqatty.
Mūndai fenomendı ūly Abai sözımen aitqanda: «Öldı deuge bola ma, aityŋdarşy, ölmeitūǧyn artynda söz qaldyrǧan» degendei, Jūmekeŋ bızdıŋ ūrpaqqa qazaqtyŋ qasiettı qara jerın qaldyrdy, elın, jerın qyzǧyştai qorǧau kerektıgın amanat etken mäŋgılık mūra qaldyrdy, nebır qysymǧa tötep beretın qazaqqa tän qaisar mınez tanytty, qandai bır qiyn jaǧdaida bolmasyn basyn tık ūstap, ūlttyq bolmystyŋ qaitalanbas ülgısın paş etıp öttı.
…Jūmabek Täşenev 1986 jyly dünieden ozdy. Arada bırer apta ötısımen äigılı jeltoqsan köterılısı alpauyt imperiia – Keŋester Odaǧynyŋ ırgesın şaiqady. 1991 jyly täuelsızdık taŋy atty. Azattyq aŋsaǧan Täşenevtei qazaq perzentterınıŋ armany oryndaldy. Babalarymyz ǧasyrlar boiy aŋsap ötken täuelsızdık tūǧyry örkenın jaia bastady.
Meiram BAIǦAZİN, Qazaqstannyŋ
qūrmettı jurnalisı, Astana qalalyq
Ardagerler keŋesınıŋ müşesı
