Ūlytau – qazaq halqynyŋ tarihi ortalyǧy. Dala örkenietı men köne mädenietınıŋ naq kındıgı. Ūlytau – ata-babalarymyzdyŋ myŋdaǧan ǧasyrlyq ruhani aŋyzyna ainalǧan qasiettı jer. Osy bır köne taudyŋ keremettıgı ūlttyq tarihymyzben sabaqtastyǧymyzda jatyr.
Mūnda Şyŋǧyshannyŋ ülken ūly Joşy hannyŋ ordasy ornalasqan. Osy jerden Batyi han şyǧysqa özınıŋ jaugerşılık joryǧyn bastaǧan, Joşy han men türkı tıldes taipalardyŋ negızın qalauşylardyŋ bırı – Alaşa hanǧa keseneler köterılgen. Altyn Ordanyŋ hany Toqtamys, Ordalyq ūly qolbasşy, ämır Edıge de osynda jer qoinyna berılgen. Altynşoqy tauyndaǧy tas taqtaǧa 1391 jyly Aqsaq Temır jazba qaldyrǧan. Būl aumaqta botanikalyq jäne geografiialyq zertteuler boiynşa 617 ösımdık türı belgılı bolǧan, onyŋ ışınde 90 türı därı-därmekke paidalanylady. Osyndai qasiettı jerde Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ arnaiy sūhbat beruı beker emes. El tarihy, tıl, dın töŋıregınde örbıgen sūhbat eldıŋ ötkenı men bolaşaǧy jaiynan syr şertıp, köpşılıktıŋ köŋılınde jürgen tüitkıldı mäseleler töŋıregınde boldy.
Ötkensız bügın joq. Bızdıŋ tarihymyzdyŋ arǧy tübı ǧūndardan bastau alyp, kök türıkterge jalǧasyp, handyq däuırge deiın ūlasatyny turaly baiandaǧan Elbasy bäzbıreuler aityp jürgendei bız keşe ǧana paida bolǧan halyq emestıgımızdı bügıngı jastarymyzdyŋ boiyna sıŋırudıŋ qajettılıgıne erekşe toqtaldy. Qazaqstan jastar elı ekenın, ärbır ekınşı qazaqstandyqtyŋ jasy 30-ǧa jetpegenın eskersek, elımızdıŋ serpındı damuyna jastardyŋ ülesı zor bolmaq. Eldıŋ quaty men qozǧauşy küşı de – osy jastar. Keleşegımızdıŋ kemel, bolaşaǧymyzdyŋ baiandy boluy bügıngı jastarǧa tıkelei bailanysty. Öitkenı, olar – «erteŋımızdı jasaityn bügınımız».
Elbasynyŋ sūhbatyn oqi otyryp, «Berekelı bolsa el – jaǧasy jailau, ol bır köl» degen Abai sözı esıŋe tüsedı. Allaǧa şükır, elımızde jürgızılıp otyrǧan saliqaly saiasattyŋ arqasynda bauyrymyz bütın, jūrtymyz aman. Bırlıgı bar eldıŋ ozatynyn, bırlıgı joq eldıŋ tozatynyn ömırdıŋ özı körsetıp otyr. Dınımız de, dästürımız de qazaqqa kerektıgıne toqtala kele Elbasy «Bızdıŋ dınımız keremet, basqa dınderdıŋ keregı joq demegen jön… Dınge bas ūryp jürıp, bız onyŋ terıs jaǧyna tüsıp ketpeuımız kerek. Bızge ziian keltıretın dın aǧymdary bar. Qan tögıp, soǧyspen, dınmen memleket ornatyp, memlekettık dın jasaimyz dep jürgender bar…» dep aiyryqşa toqtaluynyŋ özı köp jaidan syr aŋǧartsa kerek-tı. Ǧylym men tehnologiia damudyŋ şyrqau şegıne şyǧyp, adamzat bırın-bırı oŋailyqpen tani alatyn mümkınşılıkterge ie bolǧanyna qaramastan, soŋǧy jyldary dıni ekstremizm men terrorizm taqyryptary būqaralyq aqparat qūraldarynda jiı oryn aluda. Naǧyz ekstremistık toptardyŋ tauqymetın batys elderı körude. Soŋǧy jyldary Europa elderınde saŋyrauqūlaqşa qaptap ketken ūiymdar men sektalardyŋ saldarynan myŋdaǧan adamdar aianyşty halde qaza tapty. Būndai jaǧdailardyŋ Qazaqstanda da boi körsetıp qalatyny jasyryn emes. Elbasynyŋ «basqa dınderdı de qūrmettei otyryp, imandylyq, kemtarlarǧa kömektesu, bır-bırımızge janymyz aşu, bauyrmal bolu, Otandy, eldı qorǧauda dındı şynaiy imandylyqqa jaqyndatyp, onyŋ jaqsy jaǧyn aluymyz kerek» degen oitüiının parasattylyq, elge degen janaşyrlyq, jastarǧa aitqan atalyq aqyly dep qabyldaǧanymyz jön.
Bügıngı taŋdaǧy memlekettık tıldıŋ qoldanylu aiasy da sūhbattan tys qalǧan joq. «Qairan tıl, qairan söz, nadanǧa qadırsız» qylyp jürgen de özımız. Elbasy: «Men bärın bılemın, bızdıŋ jazuşylarymyz, mädeniet ökılderı «Bızdıŋ tılımız jetımdık körıp keledı, täuelsızdıktıŋ jiyrma jyly ışınde baiǧūs tılımız jetımdıkten şyqpai jür» dep aita beredı. «Baqytsyzbyn» degen adam baqytsyz bolady. «Baqyttymyn» dep jürse, baqytty bolady. «Tılımız bar» dep jürse, tılımız bar bolady, «tılımız joq» dep jürse, tılımız joq bolady. Qai-qaidaǧyny, aqyrzamandy basqa ornatpai, Tıl turaly zaŋdy qoldanyp, özımızben özımız qazaqşa söilesuımız kerek. Tıldı qoldanyp, batyl söileuımız kerek. Tıldıŋ maiyn tamyzyp söilep, basqa jūrtqa ülgı körsetuımız kerek» dedı. Bärın tyiyp tastap öz tılımızdıŋ aiasynda qalamyz degen memleketterdıŋ tarihynan mysaldar keltırgen Elbasynyŋ köregendıgıne qalai täntı bolmaisyŋ. Qazaqtyŋ sany köbeiıp, tıldıŋ auqymy keŋeie tüskenı barşamyzǧa aian. Bärı bır künde bola salmaidy. Sabyrlyq saqtamai, ırgesı sögılıp jatqan qanşama memleketter bar. «Berekesı ketken eldıŋ suy – aşyǧan batpaq köl» bolatynyn ūǧatyn, bärınen de qazaqtyŋ bırlıgı qazaqqa qymbat ekenın tereŋ paiymdaityn kezeŋde tūrmyz. Aqtamberdı jyrauşa aitqanda «Osyndai bergen däulettı, köterıp tūra aluymyz» üşın eldıŋ ışkı bırlıgı kerek.
«Tıldı baiytu kerek! …Tılımız örkendep, ösıp kele jatyr dei alamyn. Qazır eşqandai qauıp joq. Qazaqstanda memlekettık tıldıŋ bolaşaǧy zor. Düniede alty myŋ tıl bar. Jyl saiyn onyŋ 10 paiyzy joiylyp otyrady. Qajet emesterı… Ony qoldanatyn adamdar az, auqymy tar. Solai bolyp jatyr. Al myna aǧylşyn tılın düniejüzı halqynyŋ 70 paiyzy qoldanady. Nege ony qoldanady? Ol – ǧylym men bılımnıŋ, aqparat qūraldarynyŋ, internettıŋ, medisina men mädeniettıŋ tılı. Aǧylşyn tılın bılmei-aq ömır süremız deuge bolady. Ärine, bolady! Bıraq onda aǧylşyn tılı arqyly tarap jatqan ılımdı bılmeisıŋ. Ony bılmeseŋ, örkendep ösuıŋe jol aşpaisyŋ, bolaşaǧyŋa balta şabasyŋ. Sondyqtan bız memleketımızdı alǧa süirep, ekonomikasyn köterıp, örkendep-ösıp, ozyq otyz eldıŋ qataryna qosylamyz dep otyrǧanda, halqymyz, jastarymyz aǧylşyn tılın bılmese, qalai bolady?» dep tolǧanǧan ūlt köşbasşysynyŋ oilary kım-kımdı bolsa da oilantpai qoimaidy. Qairan Abai babamyzdyŋ «Zararynan qaşyq bolu, paidasyna ortaq boluǧa tılın, oquyn, ǧylymyn bılmek kerek. Onyŋ sebebı olar dünienıŋ tılın bıldı, mūndai boldy. Sen onyŋ tılın bılseŋ, kökırek közıŋ aşylady. Ärbıreudıŋ tılın, önerın bılgen kısı onymenen bırdeilık daǧuasyna kıredı, asa arsyzdana jalynbaidy» degen sözımen ündesıp tūrǧan joq pa? O zamanda Abai taǧy-lymyna tereŋ boilai almasaq ta, bügıngı ǧylym men bılım örkendep tūrǧan uaqytta Elbasynyŋ äkelık qamqorlyǧyn ūǧynyp, ısın alǧa bas-tyryp jürgen jastarymyz köŋılge quanyş ūialatady.
Qazaq elı… «Mäŋgılık el» bolu ideiasy… Täuelsızdıktı saqtap qaludyŋ qiyndyǧy… Būl – älem keŋıstıgınde ǧūmyr keşken talai halyqtyŋ basynan ötken tarihi şyndyq. Özara alauyzdyq pen jan-jaqqa tartqan berekesızdık talai eldıŋ taǧdyryn qūrdymǧa jıbergenı tarihtan belgılı. Prezident «Ata-babamyzdyŋ qanymen, terımen kelgen täuelsızdıktı bız eşkımge bere almaimyz. Ony qasyq qanymyz qalǧanşa qorǧauymyz kerek. Menıŋ armanym, oiym – Qazaqstannyŋ mäŋgılık boluy» degen tebırenısı elım degen kez kelgen azamattyŋ boiyna otanşyldyq sezımdı ūialatary anyq. Kökıregıŋdı quanyş kernep, Elbasynyŋ töŋıregıne ūiysa tüsu qajettılıgın ūǧynasyŋ. «Süier ūlyŋ bolsa, sen süi, süiınerge jarar ol».
Ernūr Omarhanov,
Y.Altynsarin atyndaǧy Ūlttyq bılım akademiiasynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı
