Tanym

Tarih tolqynyndaǧy halyq

«Bız ūlttyŋ tarihi sanasyn qalyptastyru jūmysyn jalǧastyruymyz kerek». Prezident Nūrsūltan Nazarbaev osylai dedı. Tarihi qūjatta – «Qazaqstan-2050» Strategiiasy – qalyptasqan memlekettıŋ jaŋa saiasi baǧyty» atty Joldauynda aitty būl sözderdı. Sol söz aitylǧaly bergı jarty jyldai ǧana uaqyttyŋ özınde elımızde ūlt ruhyn asqaqtatatyn ırı ıs-şara oilastyrylyp, ol naqty nätijege de ūlasty.

Memlekettık hatşy Marat Täjinnıŋ keşe Qazaqstan Respublikasynyŋ ūlttyq tarihyn zerdeleu jönındegı vedomstvoaralyq jūmys tobynyŋ keŋeitılgen otyrysynda jasaǧan baiandamasynda: «Naǧyz ūlttyq qadır-qasiet naǧyz ūlttyq tarihtan bastalady», degen söz aitylǧanda Euraziia ūlttyq universitetınıŋ Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı auditoriiasyna jinalǧan jūrt­şylyq razylyqpen qol soqty. Olai bolatyn jönı de bar.
Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ: «Tarih – kım­-kımnen de joǧary ūǧym», degen oiy keşe Memlekettık hatşynyŋ baiandamasynda barynşa taratylyp aityldy.

Otyrysqa Prezident Äkımşılıgınıŋ, ministr­lık­terdıŋ jauapty qyzmetkerlerı, oblystar, Astana jäne Almaty qalalary äkımderınıŋ orynbasarlary, belgılı tarihşylar, jazuşylar, tarih fakultetterınıŋ dekandary, būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ basşylary qatysty.

«Bügıngı Qazaqstan – qalyptasqan memleket. Bız memleket qūrudyŋ jaŋa belesıne şyqtyq.

Memleket basşysy ūsynǧan «Qazaqstan-2050» Strategiiasy qoǧam damuynyŋ jaŋa belesındegı basty sūraqtarǧa, atap aitqanda, bız qaida baramyz jäne 2050 jyly qaida bolǧymyz keledı degen sūraqtarǧa jauap beredı» degen Marat Mūhambetqazyūly mäsele el bolaşaǧynyŋ dünietanymdyq jaŋa modelın jobalau, basty qūndylyqtar men baǧdarlardy aiqyndau turaly bolyp otyrǧanyna nazar audardy.

Memleket basşysy «Bükılqazaqstandyq bıregeilık bızdıŋ halqymyzdyŋ tarihi sanasynyŋ özegıne ainaluǧa tiıs» dep basa körsetıp otyr. Mäselenıŋ būlaişa qoiylysy bızdıŋ nazarymyzdy ūlttyq tarihty zertteu mäselelerıne obektivtı türde şoǧyrlandyrady.

Baiandamada ǧylymnyŋ rölı özgergenı qadap körsetıldı. Tarih ǧylymyna fenomenologiia men germenevtika ädısterınıŋ enuı tarihi zertteulerdıŋ sipatynyŋ özın edäuır özgertıp jıberdı. Endıgı jerde tarihşy faktılerdı tızbelep, surettep otyruşy, oqiǧalardy tek «tırkeuşı» emes. Endıgı jerde tarihşy «paiymdauşyǧa» – zertteletın uaqyttyŋ ışkı maǧynasyna oi jıberetın ǧalymǧa, faktılerdı jai zerttep qana qoimaityn, naqty qoǧamnyŋ qūndylyqtaryn, jön-josyqtaryn, moralın «tüsınuge» qol jetkızetın ǧalymǧa ainaluǧa tiıs.

«Bızdıŋ tarihnamamyz özınıŋ ädıstemelık jäne tıldık qūralyn qatty özgertuge tiıs. Qazaqstannyŋ tarih ǧylymynyŋ aldynda naqty synaq tūr, ol synaqtyŋ jauabyn tabuǧa äbden-aq bolady», degen Memlekettık hatşy ūlttyq tarih mäselelerımen talaidan jäne naqtyly ainalysyp jürgen Memleket basşysy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevtyŋ «Tarih tolqynyndaǧy halyq» degen atpen tarihi zertteulerdıŋ arnauly baǧdarlamasyn jasaudy ūsynǧanyn jetkızdı.
Būl baǧdarlamanyŋ negızgı maqsaty retınde Qazaqstannyŋ tarih ǧylymynyŋ aldyŋǧy qatarly ädısnama men ädısteme arqauynda sapalyq sekırıstı jüzege asyruyna jaǧdai jasaudy; qazaqtardyŋ ūlttyq tarihynyŋ kökjiegın keŋeitu, ūlttyŋ jaŋa tarihi dünietanymyn qalyptastyrudy; Qazaqstannyŋ jaŋa tarihynyŋ jiyrma jylynyŋ mänın paiymdaudy aituǧa bolady.

Tarihqa arqa süiemese, bolaşaq būldyr. Planetada män-maǧyna men qūndylyqtardyŋ myltyqsyz maidany kün saiyn jürıp jatqan qazırgı künde tarihi jadyny saqtap qalu – jalpy özıŋdı özıŋ saqtap qaludyŋ jalǧyz joly.

Ūlttyq tarihqa strategiialyq tūrǧydaǧy özınıŋ közqarasyn Memleket basşysy 1999 jyly şyqqan «Tarih tolqynynda» kıtabynda baian etıp berdı. 2003 jyly Qazaqstan halqyna Joldauynda Prezident N.Ä.Nazarbaev būryn-soŋdy bolyp körmegen «Mädeni mūra» baǧdarlamasyn bastaitynyn jariialady. Baǧdarlama jüzege asyrylǧan jetı jylda – 2004-2011 jyldar aralyǧynda Qazaqstannyŋ tarihy, arheologiiasy men etnografiiasy boiynşa 26 arnauly zertteu jürgızıldı. Degenmen, mūnyŋ bärı – tarihi jady men tarihi ädılettılıktı qalpyna keltıru jolyndaǧy auqymdy jūmystyŋ basy ǧana.

Qazaqstannyŋ qazırgı aumaǧy negızınen qazaq etnosyn qalyptastyrǧan taipalardyŋ taralu aumaǧyna säikes keledı. Ol taipalardyŋ XV ǧasyrda aiaq astynan qalyptasa qalmaǧany aidan anyq. Qazaq etnosynyŋ qalyptasuy talai myŋjyldyqtarǧa sozylǧan üderıs, ökınışke qarai, ol jetkılıktı deŋgeide zerttelmegen. Ǧalymdarymyz älı künge deiın köne türkılık Deştı Qypşaq dalasyndaǧy ertedegı memlekettık qūrylymdardyŋ qūryluy men ydyrauy, türkı-qypşaq jūrtynyŋ taralu aimaǧy, Euraziia toponomikasynyŋ tarihy siiaqty taǧy basqa da asa kürdelı ärı auqymdy taqyryptardy jaŋa ädısnamalyq tūrǧydan qarastyrǧan joq.

«Tarih tolqynynda» eŋbegınde Memleket basşysynyŋ jazǧanyndai, «Bızdıŋ arǧy ata-babalarymyz Qiyr Şyǧystan Batys Europaǧa deiıngı, Sıbırden Ündıstanǧa deiıngı aumaqty alyp jatqan memleketterdıŋ damuynda ekı myŋ jyl boiy eleulı röl atqaryp keldı. Orasan zor keŋ-baitaq aumaqta qonys audarumen bolǧan köşpelıler Euraziianyŋ etnostyq jäne memlekettık bet-beinesın bır emes, bırneşe ret özgerttı».

Būl qūrylymdardyŋ qazırgı Qazaqstan men Ortalyq Aziia aumaǧynda tūryp jatqan jalpy (arǧy türkılık) antropologiialyq tip pen arǧy türkılık tıldık topty qalyptastyrudaǧy rölı qandai?

Olardyŋ Qytai, Rim, Kuşan imperiialary­men, Par­fiiamen jäne basqalarmen özara qatynasynyŋ (saiasi, ekonomikalyq jäne mädeni bailanystary­nyŋ) jüiesı qandai bolǧan?

Ūly Jıbek jolynyŋ, äsırese onyŋ bızdıŋ el au­maǧy arqyly ötetın bölıgınıŋ – Dala jolynyŋ dip­­lomatiialyq jäne sauda-ekonomikalyq rölı qandai edı? Ol jol mädenietterdıŋ özara kırıguı men bırın bırı baiytuyna, Ortalyq Aziia men Euraziianyŋ basqa da memleketterınıŋ, äsırese Şyǧys elderınıŋ mädeni-örkeniettık qarym-qatynasyna qalaişa septesken?

Marat Täjin tarihşylar aldyna qoiǧan būl mäselelerdıŋ ärqaisysy jeke-jeke, sala-sala zertteulerdı talap etetını talassyz.

Ökınışke qarai, qazırgı tarihnamada europasent­riz­mnıŋ yqpalymen bır-bırımen kereǧar küşter – köşpelıler («varvarlar») men otyryqşy halyqtar («örkeniettıler») küresumen ötken degen tüsınık basym. Alaida, uaqyt öte kele zertteuşıler mūndai tüsınıktıŋ dūrystyǧyna barǧan saiyn köbırek küdık keltıre bastauda.

Türkı-slavian özara bailanystarynyŋ tarihy tek qana soǧystardan, äskeri jeŋıster men jeŋılısterden tūrmaidy. Būl eŋ aldymen sanqyrly sauda, saiasi, äskeri, mädeni özara bailanystardyŋ tarihy ekendıgı esten şyǧaryla beredı.

Qazaqtar Euraziianyŋ eŋ baiyrǧy avtohtondy halyqtarynyŋ bırı ekenı sözsız. Sonymen bırge, Qazaqstannyŋ tarihy – osy jerdı keiınırek mekendegen, bırqatary erkınen tys qonystanǧan basqa etnostyq toptardyŋ da tarihy. Elımızdıŋ köpetnosty sipatyn qalyptastyruda būl üderıs­­ter­dı bız obektivtı türde zerdeleuımız qajet. Qazaqstannyŋ tarihy – bızdıŋ ortaq tarihymyz, dep atap aitty Memlekettık hatşy.

Baiandamada Qazaqstannyŋ jiyrmasynşy ǧasyrdaǧy tarihy köp jaǧdailarda ūlttyq pen totalitarlyq qaqtyǧysynyŋ tarihy ekendıgı qadap körsetıldı. Ötken däurendı därıpteudıŋ qajetı joq. Baiaǧy bır tärtıptı aŋsai bermei, jiyrmasynşy ǧasyrdaǧy qiynşylyqqa toly tarih turaly aşyq aitu kerek. Sol tärtıptıŋ tūsynda milliondaǧan ata-babalarymyzdyŋ qalai ömır sürgenın bız jaqsy bılemız.

Qazaqstannyŋ qazırgı zaman tarihy – tarih ǧylymynda salystyrmaly türde alǧanda jaŋa baǧyt.

Bır jaǧynan qaraǧanda, ol täuelsızdıkke qol jetkızu jäne jaŋa memleket qūru tarihy bolyp tabylady. Sondyqtan da jaŋa tarihtyŋ bastalar tūsy – keŋestık jüienıŋ ydyrauy jäne soǧan bailanysty eleulı geosaiasi daǧdarys kezeŋı.

Ekınşı jaǧynan qaraǧanda, Qazaqstannyŋ qazırgı zaman tarihy bükıl adamzattyŋ damuyndaǧy jaŋa belespen säikes kelıp otyr. Bızdıŋ köz aldymyzda qaǧidatty türde jaŋa älemdık tärtıp qalyptasyp jatyr. Osylai degen Marat Mūhambetqazyūly taiau bolaşaqtaǧy tarihşylar jūmysynyŋ basymdyqtaryn qolmen qoiǧandai aiqyndap ta berdı.

Jaŋa tarih mäselelerı boiynşa zertteulerdıŋ taqyryptyq aiasyn keŋeitu kerek. Olardyŋ arasynda bızdıŋ memleketımız ben qoǧamymyzdyŋ ötpelı kezeŋınıŋ közge tüser erekşelıgı retındegı üş eselengen tranzit; memlekettık menedjment pen strategiialyq basqaru jüiesı; memlekettık qūrylystyŋ jürıp ötken är belesındegı äleumettık-saiasi üderıster; qoǧamnyŋ jaŋa äleumettık qūrylymy; jahandanudyŋ ūlttyq mädenietke yqpaly jäne basqa da kökeikestı taqyryptardy böle aituǧa bolady.

Memlekettık qūrylystyŋ özımızdıŋ, qazaqstandyq modelı, Memleket basşysy tūlǧasynyŋ ūlttyq tarihtyŋ jaŋa belesındegı rölı ǧylymi tūrǧydan baisaldy paiymdaudy qajet etedı.

M.Täjin būǧan deiın ūlttyq tarihta şeşılmei kelgen auqymy jaǧynan asa ülken mındetter retınde mynalardy atady.

Bırınşıden, jinaqtalǧan tarihi faktıler men kuägerlıkter, materialdyq mädeniettıŋ jädıgerlıkterı, nyşandyq mänı bar pışınder men ädet-ǧūryptardy zertteu, filologiia men lingvistikanyŋ mälımetterı, tarihi geografiia men demografiia, tarihi zertteudıŋ jaŋa täsılderı, pänaralyq közqarastar bızge qazaqtardyŋ etnogenezı būǧan deiın tarih ǧylymy däiım paiymdap kelgen kezden anaǧūrlym erte qalyptasqan dep boljam jasauǧa mümkındık beredı. Etnos kökjiegın bızdıŋ däuırımızdıŋ bırınşı myŋjyldyǧyna deiın keŋeitu jäne ony ǧylymi tūrǧydan ornyqtyru bükıl ūlttyq tarihqa jaŋaşa qarauǧa, bızdıŋ halqymyzdyŋ planetanyŋ osy alyp öŋırındegı alatyn naqty orny turaly tüsınıgımızdı özgertuge mümkındık beredı. Mūnyŋ özı ūlttyq säikestıktıŋ maŋyzdy faktoryna ainalyp, ūlttyq sana-sezımımızdı qaǧidatty türde özgertedı. Ekınşıden, bız özımızdıŋ qazırgı tarihymyzdyŋ basty män-maǧynasyn jüielı, ǧylymi negızde tüsınıp aluǧa tiıspız. Täuelsız egemen memlekettıŋ ömırınde üşınşı onjyldyq bastaldy. Osy jyldar ışınde rasynda da ǧasyrlarǧa teŋ joldan öttık. Oiymyzdy jinaqtaityn kez jettı. Qazaqstannyŋ ötpelı kezeŋınıŋ erekşelıgı nede edı, qalyptasqan memleket degenımız ne, naqty täuelsızdıktıŋ negızgı belesterı qandai, qandai qauıp-qaterlerden öttık, qoǧamnyŋ ekonomikalyq, saiasi jäne mädeni jüiesı qalai qūryldy? Osy sūraqtardyŋ bärıne däiektı ärı anyq jauap beru – tarihşylardyŋ käsıbi qoǧamdastyǧynyŋ mındetı.

Qazaqstandyq memlekettık basqaru modelınıŋ maŋyzdy negız qalauşysy – Köşbasşynyŋ rölın airyqşa atap körsetkım keledı. Būl jerde Qazaqstan basşysy qyzmetınıŋ bırqatar qyrlaryna ǧylymi tūrǧyda taldau jasau qajet etıledı, dedı Memlekettık hatşy.

Bırınşıden, 20 jyldan astam uaqytta bız strategiialyq paiymymyz turaly aşyq aita alamyz. Osy jyldar ışınde bız älemnıŋ türlı öŋırlerınde meteor tärızdı jylt ete qalǧan köptegen jarqyn saiasatkerlerdı kördık. Alaida, eldıŋ damu strategiiasyn ondaǧan jyldarǧa aldyn ala aiqyndap jäne oǧan boljam jasap qana qoimai, sol jospardy ıske asyra bılu – būl strategiialyq paiymdai alatyn saiasatkerge tän qasiet. Būǧan qosa, Köşbasşy özımen barlyq jaǧdaida kelıse bermeitının ūǧyna otyryp, onyŋ tabysty bolaşaǧyna degen jauapkerşılık jügın özıne artyp, kei jaǧdailarda qoǧamdyq pıkırge qarsy jüre alatyn küş-jıgerı jetkılıktı boluy tiıs.

Ekınşıden, aiqyndylyq. Köşbasşylardyŋ barlyǧy derlık mūndai qasietke ie emes. Olardyŋ köpşılıgı ony sailaualdy nauqan kezınde berıletın jalaŋ uädelermen şatastyrady. Bızdıŋ Elbasy eşqaşan äleumettık qiial-ǧajaiyptardy uäde etken emes, al uäde bergen jaǧdaida däl eseptei bıledı jäne ony ärdaiym ıske asyrady.

Üşınşıden, basqarudyŋ innovasiialyq stilı. Kömırsutegıne bai köptegen elder mūnai qai­­narynyŋ ainalasynda daǧdaryp qaldy. Qazaq­s­tan­ Prezidentı küş-jıgerdı innovasiialyq damuǧa, tehnologiialyq üderıske baǧyttap keledı. Eldıŋ bäsekege qabılettılıgı tek qana jedel tehnolo­­giia­lyq damuynda.
Törtınşıden, intellektualdyq auqym. AÖSŞK-ten Älemdık dınder forumyna deiıngı, EQYŪ sammitınen EKSPO-2017-ge deiıngı, elordany köşıruden «2030» jäne «2050» strategiialaryna deiıngı ışkı jäne syrtqy sipattaǧy barlyq ırı jobalardyŋ negızınde naq Elbasynyŋ intellektualdyq küş-quaty jatyr. Al osy jobalardyŋ ärqaisysy qazırgı zamanǧy kez kelgen ırı saiasatkerdı qūrmetke bölei alar edı.

Barlyq osy derekter, ideialar, oqiǧalar jüielı ärı obektivtı baǧaǧa ie boluy tiıs. Bıraq, būl ädettegı kezektı baiandaudy emes, baiypty ǧylymi taldaudy qajet etedı. Menıŋ oiymşa, būl bızdıŋ tarihşylarymyzdyŋ aldynda tūrǧan mındettıŋ maŋyzdy bölıgı, dep oiyn tüiındedı Memlekettık hatşy.
Būdan keiın söz kezegı Memleket tarihy institutynyŋ direktory Bürkıtbai Aiaǧanǧa berıldı. Qazaqstannyŋ qazırgı zaman tarihyn zerdeleu ädıstemesınıŋ mäselelerı turaly söz qozǧaǧan ǧalym jiyn ötıp otyrǧan osy kündı Qazaqstan tarihşylary üşın erekşe kün dep atady. Öitkenı, Memlekettık hatşynyŋ qatysuymen ūlttyq tarihty zerdeleuge arnalǧan būl jiynnyŋ şeşımderı endıgı kezekte tarihşylar üşın atalǧan mäselede baǧdarşam sekıldı äser etpek.
Osy rette ǧalym elımızdıŋ tarihyn täuelsızdık talaptaryna säikes, jaŋa zaman biıgınde qaita qarastyru ısınde Elbasynyŋ atalǧan mäseledegı eŋbekterı men söilegen sözderı basşylyqqa alynatyndyǧyn taǧy bır atap körsettı. Elımız öz täuelsızdıgıne ie bolǧannan keiın otandyq tarihty şynaiy da jan-jaqty zertteu ısınde tarihşylar aldynda jaŋa mümkındıkter aşyldy. Elbasynyŋ tıkelei aralasuymen «Qazaqstan Respublikasyndaǧy tarihi sanany qalyptastyru» tūjyrymdamasy, «Mädeni mūra», «Ǧylymi qazyna» baǧdarlamalary qabyldanyp, qarjylan­dyru mäselesı şeşıldı. Köptegen Qazaqstan ǧalymdary şetelderge baryp jūmys ıstep, olar­daǧy Qazaqstanǧa qatysty tarihi qūjat-tardy jaryqqa alyp şyǧyp, ainalymǧa qosty.

Degenmen, Qazaq memlekettılıgı siiaqty taqyryp­tar boiynşa ortaq bır tūjyrym älı qalyptasa qoiǧan joq. Memlekettık tarihymyzdy qai kezeŋnen bastaimyz, köne saq-ǧūn däuırınen be, Türkı qaǧanatynan ba, Aqorda kezeŋınen be degen sūraqtarǧa ärkım ärtürlı jauap berıp kelgen edı. Bügın sonyŋ jauaby tabylǧandai.

Ekınşıden, tarihşylar üşın qazaq halqyn tarihi tūrǧydan sipattaudyŋ da özındık qyrlary bar. Qazaqtar – eşkımge qarsy soǧys aşpaǧan halyq. Tarihşylar aldaǧy uaqytta osy mäselege de män bergenı oryndy sekıldı.

Mınberge köterılgen Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ direktory Hangeldı Äbjanov el auzyndaǧy aŋyzdardan aqiqatty tarazylaǧan otandyq tarih pen täuelsızdık ideiasy qaşanda bolsyn tamyrlas ekendıgın atap körsettı.

– Älemdık jäne otandyq tarihtyŋ sabaqtaryn tereŋnen tolǧaudyŋ tamaşa ülgısı – Elbasymyzdyŋ «Qazaqstan-2050» Strategiiasy – qalyptasqan memlekettıŋ jaŋa saiasi baǧyty» Joldauy, – dei kele qazırgı tarih ǧylymynyŋ aldyndaǧy bırqatar problemaly mäselelerdı körsete kettı. Sonyŋ bırı, kadrlyq-ūiymdyq mäselede tarihtan PhD daiarlau qarqyny öte tömen. Eger osylai jalǧasa berse, 10-15 jyldan keiın JOO-lar men ǧylymi-zertteu instituttarynda (ǦZİ) qyzmet ısteitınderdıŋ negızgı denın magistrlar qūrauy äbden mümkın. Mäselen, soŋǧy 3 jylda bızdıŋ instituttyŋ bırde-bır magistrı PhD-ǧa oquǧa tüsken joq.
Ǧalymnyŋ aituynşa, tarihtan ǦZİ-lar ekı qalada ǧana – Astana men Almatyda şoǧyrlanǧan. Al oblystardaǧy ǧylymi-intellektualdyq äleuettı igı ıske jūmyldyru üşın jergılıktı bilık qoldauy qajet ekenın ärı ol tamaşa nätijelermen kömkerıletının Qaraǧandy, Batys Qazaqstan, Oŋtüstık Qazaqstan öŋırlerınıŋ täjıribesı körsetıp otyr. Ölketanuǧa selt etpeitın äkımder de bar. Qozǧausyz jatqan osy äleuettı jer-jerde ıske qosu tek ortalyq bilıktıŋ ǧana qolynan keledı. Tarihi ölketanu jandanbai, Otan tarihynyŋ bırtūtas jaŋa kelbetın tüzu beker äureşılık.

A.Baitūrsynov atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı Aleksandr Garkaves qypşaq jazbalarynyŋ tarihynan syr şerttı. Ǧalymnyŋ pıkırınşe, ejelgı türkı jazulary jalpy türkı älemınıŋ jetıstıgı, sondyqtan da ony bölıp-jara qarauǧa bolmaidy. Osy rette şeşen bırqatar jazbalardyŋ qypşaqtyq negızı bar ekenın derektermen däiekteuge tyrysty. Onyŋ aituynşa, evrei jazbalarynyŋ eskertkışterı qazır qyrym qypşaqtaryna telınıp jür. Onda hazarlar men qypşaqtar meken etkendıkten mūnda qypşaq tılı örıs alǧan körınedı. Al qazır ol qaraiym jazbasy retınde, onda da tek şektelgen türınde şamaly latyn tılınde Mäskeude kirillisa qarıpterımen jazylypty. Ony eldıŋ köbı qaraiym tılı dep tüsıngen. Olai bolsa, qaraiym mätının jariialau kerek, deidı ǧalym. Jazba mätınderı köbıne şetelderde jariialanyp jür. Olar – özderınıŋ şyǧu tegı boiynşa Qyrymnan şyqqan qaraiymdar tılı. A.Garkaves köptegen türık jäne qypşaq tılderın, olardyŋ dialekt sözderın de bıle otyryp, arab jazbasyndaǧy qypşaq tılderın, eskertkışterın bız osy zamanǧy ǧylymi tılde jariialauymyz qajet degendı de alǧa tartty. Ol üşın parsy, arab jäne türık tılderı dialektılerın bılu qajet. Ekınşı kezeŋ – armian jazba eskertkışterı, dei kelıp özınıŋ armian mätınderımen jazylǧan kıtaptarynyŋ jalpy salmaǧy 30 kilogramǧa jetkendıgınen habardar ettı. Osy mätınderdı jaqsy tüsınıp oqu üşın 1800 betten tūratyn qypşaq sözdıgın de jasapty. Kıtapty oqyǧan adam tüsınedı, onda eşqandai problema joq, dep sendırdı baiandamaşy.

Ötpelı kezeŋdegı qiynşylyqtardy tılge tiek etken Ä.H.Marǧūlan atyndaǧy Arheologiia institutynyŋ direktory Bauyrjan Baitanaev dalalyq arheologiia jūmystaryn qarjylandyrudyŋ mardymsyzdyǧyna qaramai, būl TMD elderı arheologtarynyŋ özara qarym-qatynasyna äser ete almaǧandyǧyn alǧa tartty. Onyŋ aituynşa, el täuelsızdıgın alǧannan bastap jaŋa mümkındıkter men bailanystar ornaǧan. Elımızge alys jäne jaqyn şetelderden ǧalymdar men ekspedisiialar kele bastaǧan. Būǧan 90-şy jyldardaǧy qazaq-orys, qazaq-amerika jäne qazaq-fransuz ekspedisiialary mysal. İnstitut basşysy osy rette 2004 jyldan berı Qazaqstan arheologiiasy damudyŋ jaŋa qarqynyna ie bol-ǧandyǧymen bölıse kettı. Oǧan basty serpın bergen «Mädeni mūra» baǧdarlamasy. Qazaqtyŋ ūlttyq tarihyn aşu, onyŋ ışınde qazaq etnogenezın tereŋ zertteu üşın salaaralyq ǧylymi jūmystardy nyǧaitu qajet, dep oi bölısken ǧalym antropologiia ǧylymy bügıngı taŋda elımızde dūrys jolǧa qoiylmai otyr degen qynjylysyn da jasyrmady.

Bılım jäne ǧylym ministrı Baqytjan Jūmaǧūlov öte maŋyzdy da tereŋ jäne bolaşaqtyŋ mäselesıne baǧyttalǧan baiandamasy üşın Memlekettık hatşy Marat Täjinge alǧysyn bıldıre kele, bügıngı jiyndaǧy äŋgıme kelesı künı Memleket tarihy institutynda jalǧasatyndyǧyn aitty.

Keŋes otyrysyn Memlekettık hatşy Marat Täjin qorytyndylady.

El tarihşylarynyŋ ırgelı jūmystaryn tiısınşe baǧalai söilegen Marat Mūhambetqazyūly qol jetkenge qanaǧattanuǧa eşqandai negız joqtyǧyn da atap körsettı. Osynda alǧa qoiylǧan mındetterdıŋ bärın şeşu üşın orta mektepter men joǧary oqu oryndaryndaǧy tarihty oqytudyŋ osy zamanǧy jäne şyn mänındegı ǧylymi bırtūtas memlekettık standartyn jasau kerek.

Ūlttyq tarih qoǧamdyq ǧylymdardyŋ arasynda ortalyq buynǧa ainaluǧa tiıs. Bız sapalyq jaŋa deŋgeide Qazaqstan tarihynyŋ ortaq tūjyrymdamasyn jasap şyǧuǧa tiıspız. Ol tūjyrymdama bükıl älemdık tarihpen tyǧyz bailanysta boluǧa, Qazaqstannyŋ asa auqymdy tarihi üderısterdegı, olardyŋ özara bailanysy men ǧylymi kezeŋdenu jüiesındegı ornyn anyq körsetuge tiıs. Qazaqstan turaly bızdegı jäne şetelderdegı tarihi materialdardyŋ barlyǧyn jinauǧa, jüieleuge jäne jıkteuge basa köŋıl bölu de öte maŋyzdy.

Tarihşylar qauymynyŋ nazary ortalyq­aziia­lyq nomadtyq örkeniettı zertteudıŋ maŋyz­dy­lyǧyna erekşe audaryldy, qazırgı taŋda ol örkeniettıŋ saqtauşysy qazaq etnosy bolyp otyr. Qazaq etnosynyŋ arheologiiasyn, antropologiiasyn, etnografiiasyn, folkloryn, mädenietı men dästürlerın zertteuge küş sala otyryp, qazaq­­tar­dyŋ nomadtyq örkenietın zertteu salasynda ǧylymi jäne ǧylymi-qoldanbaly zertteuler baǧ­­darlamasyn daiyndaudy, tyŋ tūrpattaǧy tarih oqulyqtaryn jazudy tapsyrdy Memlekettık hat­şy.

Ziialy qauymdy dür sılkındırgen, tarihşy ǧalymdar üşın şyn mänınde belestı oqiǧaǧa ainalǧan keşegı keŋeitılgen otyrystyŋ män-maŋyzyn negızgı baiandamadaǧy myna sözder däl jetkıze alady dep oilaimyz: «Ūlttyq tarihqa qyzyǧuşylyq nemese nemqūraidylyq – halyq mädenietınıŋ aiqyn jäne naqty ölşemı. Özınıŋ ötkenın ūmytatyn qoǧamdy bolaşaq ta ūmytady. Beinelerı beibereket auysyp jatqan myna asa auqymdy ärı ūşqyr älemdegı eŋ maŋyzdy qūbylnama men adastyrmas baǧyt-baǧdar – özıŋnıŋ ata-babaŋnyŋ kımder bolǧanyn, mynau tarih tolqynynda özımızdıŋ kım ekenımızdı bılu jäne ūmytpau».
Kezınde el Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Qazaq tarihynda qazaq ūialatyn eşteŋe joq» dep aitqany halqymyzdyŋ abyroiyn asyrǧany esımızde. İä, ūlttyq tarihymyz ūlttyq maqtanyşty küşeitudıŋ, otanşyldyqty arttyrudyŋ quatty tetıgı. Al otanşyldyq sezım – ūly ısterdıŋ bastauy. Keşegı kelelı keŋes ūlttyq tarihty zerdeleude sony serpılıs bolatyndyǧyna sendırıp otyr.

Sūŋǧat ÄLIPBAI,
Asqar TŪRAPBAIŪLY
(«Egemen Qazaqstan» gazetı,
6 mausym 2013 jyl)

Taǧyda

admin

«Astana aqşamy» gazetı

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button