Aituly Jeltoqsan köterılısı kezındegı erekşe este qalǧan oqiǧalardy saralar bolsaq, eŋ aldymen erlermen qatar qazaq qyzdarynyŋ qaisarlyǧy közge ūrady. Köterılıstı közımen körgen jandar da, jeltoqsandyqtardyŋ özderı de qaraköz qyzdarymyzdyŋ aq qar, kök mūz qūrsauyndaǧy qyzyl jaǧalylardyŋ öreskel öktemdıgıne qaimyqpai qarsy tūryp, qairat körsetkenın aityp jür.
Aitalyq, jeltoqsan köterılısı turasyndaǧy estelıkterdı, būqaralyq aqparat qūraldary materialdaryn jäne on tomdyq «Konstitusiialyq Sottyŋ jeltoqsan oqiǧasy turaly ısın» qaraǧan adamnyŋ menmūndalaǧan qazaq qyzdarynyŋ ūstamdylyǧyna, ūltjandylyǧyna taŋdanatyny, süisınetını anyq. Būl süiıspenşılık şyǧarmaşylyq adamdaryna şabyt syilady, qanat bıtırdı. Aqyndar öleŋ arnady, sazgerler än şyǧardy. Tek osy qūbylysty zerdeleu, baǧasyn beru, bır ızge tüsıru, jüieleu – uaqyt talaby.
Jeltoqsan jendetterı alaŋdaǧy aşyq aiqasta ūl, qyz demedı. Jantalas quǧynda nöpırdıŋ artynda qalyp qoiǧan näzık jandardy aiaqtan şalyp qūlatyp, şaştan süirep aparyp, kölıkke toǧytu qyzyl jaǧalylardyŋ taptyrmas ädısıne ainaldy. Al, op-oŋai tırsekten teuıp sūlatyp, būrymynan būrap şyŋǧyrtyp, tepkıleuge äkkılenıp alǧan äskerilerdıŋ tūzaǧynan qyzdardy qūtqaruǧa kelgen jıgıtterdıŋ bırı araşalai alsa, endı bırı özı «tūtylyp» qaldy. Alaŋda qazaq qyzdaryn ūryp-soǧyp jatyr degendı esti sala jetıp, atoi salǧan er jıgıtter az bolmady. Sonyŋ bırı – Halyq qaharmany Qairat Rysqūlbekov özınıŋ türmede otyryp jazǧan hatynda atalǧan jait turasynda tömendegışe syr şertedı.
«…Menıŋ tüsınıgımşe, er adamdar tūrmaq, aŋ ekeş aŋdar da ūrǧaşysyna müiız ia bolmasa tūiaǧyn kötermeidı. Al, bız bärımız aŋ emes, adamzattyŋ ūly — adambyz, sondyqtan, er adam äiel zatyna qol köterıp, qol jūmsauǧa tiıs emes, äuelı eş pravosy joq. Mıne, qysqaşa aitqanda, osyndai tüsınıkpen, äiel zatyna er bolyp öz qolūşymdy berıp, kömektesu üşın barǧanym ras. Sol jerde qolymnan kelgenşe kömekteskenım de ras. Ol üşın älı künge deiın ökınbeimın, kerısınşe, ülken maqtanyş tūtamyn. Bıraq, bır Qūdai özı kuä, adam balasyn eşqaşan öltırgenım joq. Mūndai aiuandyq jasau menıŋ kolymnan kelmeidı. Eşqaşan… Eş uaqytta!..
Al, äiel zatyna aiuandyqpen qol köterıp, şaşynan tartyp, kökparşa süiregenı üşın bır milisiiany ūryp-soqqanym da ras. Ol adam künı bügınge deiın aman-esen, zyr jügırıp jür. Öz qolymmen jasaǧan bar terıs qylyq, bar qylmysym osy ǧana!..»
Ärine, Qairattar araşa tüskenımen taǧdyr talaiymen jendetterdıŋ talauyna tap kelgen qyzdardyŋ barlyǧyn qūtqaru mümkın bolmady. Läzzat Asanova, Säbira Mūhamedjanova jäne Kenjegül Moldanazarova syndy bırqatar qazaqtyŋ qaisar qyzdary qapiiada, türlı jaǧdailarda köz jūmdy.
On tomdyq «Konstitusiialyq Sottyŋ jeltoqsan oqiǧasy turaly ısındegı» derekter boiynşa sottalǧandardyŋ sany jüz adamnan asady. Al, olardyŋ jiyrma ekısı – qyzdar. Iаǧni, 20 jas aru bas bostandyǧynan airylǧan, ekeuı eŋbekpen tüzeu jazasyna kesılgen, bıreuı qara jūmysqa jıberılgen. Alaŋǧa baryp ūstalyp, nemese alaŋǧa barǧandary üşın «aiypker» atanyp, sottalǧandardyŋ jönı – bır bölek. Endı osy tūsta kımnıŋ qalai, qandai jaǧdaida ıstı bolǧandyǧy erekşe nazar audartady. Būl rette Almatydaǧy №19 jūmysşy jastar orta mektebınıŋ oqytuşysy Jansaia Säbitovanyŋ köterılısten keiıngı uaqytta bolǧan qanqūily jaǧdaiǧa narazylyǧyn aşyq bıldırgenı üşın, iaǧni közqarasy üşın bauyryndaǧy böbegıne qaramastan bes jylǧa sottalǧandyǧy, sonymen qatar Almaty bas kiımder fabrikasynyŋ buhgalterı Naǧima Salyqova «alaŋǧa baruǧa bolmaidy» degen basşylyǧynyŋ tyiymyna qarsylyǧyn bıldırıp, öz pıkırın qaitpastan däleldegenı üşın üş jylǧa sottalǧandyǧy jäne Taldyqorǧandaǧy Zaŋ tehnikumynyŋ studentı, sol kezdegı on segız jasar Anar Serkenovanyŋ mūǧalımıne jäne oblystyq partiia komitetınıŋ ekınşı hatşysyna Almatydaǧy köterılıstıŋ ädılettı ekenın qaimyqpai aitqany üşın bır jyl alty aiǧa sottalǧandyǧy qylyşynan qan tamǧan keŋestık jüiege qarsy şyqqan qazaq qyzdarynyŋ şyn mänındegı qaisarlyǧyn bıldırse kerek. Olardyŋ tıptı temır esıktı qaraŋǧy qapasqa tüskende de, prokuror men tergeuşılerdıŋ toqpaǧynan qoryqpastan, özderınıŋ azamattyq qūqyqtaryn qorǧau arqyly ūlt namysyn taptatpaulary – erlerge tän erlıktıŋ eŋ biık ülgısı. İä, olar alaŋǧa barǧan joq. Bıraq, alaŋǧa barǧan myŋ-san jastardyŋ pıkırın, arman-aŋsaryn, maqsat-mūratyn aşyq bıldırgenderı üşın jazalandy. Qarap tūrsaŋyz, tük kınälerı joq. Kınälary – «qoǧamǧa jat oilarynda, közqarastarynda; eŋ bastysy – sony batyl aita bılgenderınde».
Būl – söz joq, qazaq qyzdarynyŋ erlermen qatar, erlık tarihymyzdy jasauǧa qosqan qomaqty ülesı. Däl osyndai jäne bır jadymyzda maqtanyşpen saqtalatyn, ärı bügıngı jas ūrpaq ülgı tūtatyn önegelı ıs – tauqymettı jeŋgen taǧylymǧa taǧzym etu. Ol – jeltoqsan şyrǧalaŋynda jazyqsyz sotqa tartylyp, otqa tüsıp, it jekkenge aidalǧan jıgıtterınıŋ artynan ızdep baryp, türmenıŋ kermek dämın bırge tatysyp, nekelerın tar qapasta qiǧan qazaq qyzdarynyŋ asqaq ruhy.
Bes jylǧa sottalǧan ǧaşyǧy Rasulhan Qūdaibergenovty sonau Reseidıŋ qiiandaǧy Chita qalasyna ızdep baryp qosylǧan Roza Aripova jäne üş jarym jylǧa sottalmai tūrǧanda söz bailasqan Baqtybek İmanqojaevpen Qyzyljardaǧy türmede nekesın qiǧan Sapargül Qūldäuletova, tört jylǧa sottalyp, jazasyn Reseide ötkergen joldasy Qūrmanǧazy Aitmūrzaevtyŋ janynda bolyp, ekınşı ūldaryn türmede bosanǧan Alma Aşyqbaeva, on tört jylǧa sottalǧan süiıktısı Jambyl Taijūmaev türmede otyrsa da, onyŋ auyly – Jambyl oblysy, Jambyl audany, «Pioner» sovhozyndaǧy Taijūmaevtar äuletınıŋ bosaǧasyna kelın bolyp tüsıp, dästür boiynşa betın aşyp, sosyn Jambyl Taijūmaevpen Qostanaidaǧy Qūsmūryn türmesınde nekesın qiǧan Şolpan – öskeleŋ ūrpaqqa şyn mänınde önege.
Mıne, «Jeltoqsan qarlyǧaştarynyŋ» bız baiqaǧan erlıkterı. Joǧaryda atalǧan derekterdıŋ özı qazaq qyzdarynyŋ syn sätte erlermen qatar tūryp, el namysyn qorǧaǧandyǧyn, odan keiıngı qiiamet uaqytta da erlerge demeu, eldıkke tıreu bolǧandyǧynyŋ aiqyn körınısı ıspettı. Jalpy jeltoqsan köterılısı turasyndaǧy estelıkterdı, būqaralyq aqparat qūraldary materialdaryn jäne on tomdyq «Konstitusiialyq Sottyŋ Jeltoqsan oqiǧasy turaly ısın» mūqiiat zertteuşıler bolaşaqta būdan basqa jeltoqsandyq qyzdardyŋ asqaq tarihymyzdy aişyqtai tüsken derekterın tabatynyna senımdımız. Tek sol dünieler şaŋ basyp jata bermei halqymyzdyŋ ruhani ainalymyna qosylsa igı. Osy tūrǧyda odan ärı de jas ūrpaq ülgı alar jeltoqsan taǧylymyn keŋırek tarazylau paryz.
1986 jylǧy jeltoqsan aiynyŋ suyq yzǧary tänge dırıl egıp, kökırektıge qars aiyrǧan ökınış äkelıp qana qoimai, sol kezden berı qanşama uaqyt ötse de qos ürei küige tüsırgenı ras. Būl rette jeltoqsanda azamattyq keipın saqtai bılgen az saiasatkerlerdıŋ bırınıŋ: “Qazır jūrt jeltoqsannyŋ üreilı tūstaryn ǧana bıledı. Al onyŋ erlıktı, eldıktı paş etetın tūstarynan beihabar. Jūrttyŋ esıne jeltoqsan köterılısı tüsse, boilaryn üreilı sezımder bileidı” degen pıkırınıŋ jany bar.
Jeltoqsanda jastar alaŋǧa täuelsızdıktı tu etıp şyqty, keler ūrpaqqa alaŋdaǧan ūlandar ūlttyŋ namysyn janityn ūrandar köterdı. “Är ūltqa – öz kösemı!” qajettıgın talap ettı. Alaida, zaiyrly-demokratiialy memleket boluǧa degen talpynys qatty toitarysqa ūşyrady. Amal ne, olar armandaǧan söz bostandyǧy, adam qūqyǧy degen qūndylyqtardyŋ külparşasy şyǧyp, aiausyz aiaqqa taptaldy. Kırşıksız päk jauqazyn jastar taiaqqa jyǧyldy, taǧdyrlary talapaiǧa tüstı.
Degenmen, ümıt bar eken. Tänge tüsken jara jazyldy, tarylǧan tynys keŋeidı. Eŋ bastysy, biık optimizm men örşıl ruhtyŋ senımın joǧaltu mümkın emes. Būǧan jeltoqsanda şyŋdalǧan erlık pen eldıktıŋ körınısterı aiqyn dälel bola almaq. Qadap aitqanda, jeltoqsandaǧy ziialy qauym ökılderınıŋ öz azamattyq ūstanymdaryn qaimyqpai bıldırulerı men basqa da qarapaiym azamattardyŋ jastarǧa araşa tüsuı, sondai-aq jeltoqsannyŋ basty keiıpkerlerınıŋ erlık äreketterımen qatar, airyqşa aitarlyǧy, sol kezderı eldıktıŋ ūitqysy bolǧan qazaq qyzdarynyŋ qaisarlyǧy – bügıngı ūrpaqqa önege.
Bolatbek TÖLEPBERGEN,
QR Prezident syilyǧynyŋ iegerı, mädeniet qairatkerı
