Mädeniet

TASQA BASQAN MŪRAŊ BARDA MŪŊSYZSYŊ

Ädebietınıŋ ūstyny folklorǧa negızdelgen ūlttyq söz önerımız auyzdan auyzǧa köşe-köşe, könedegı köp qazyna keiıngıge köptegen özgerıske tüse jetedı. Sebebı san-aluan. Aiyr kömei, jez taŋdaida tuǧan jūmyr sözıŋ bögde bır tıl men jaqqa köşkende qaz-qalpynda qaita tuuy äste mümkın emes. Jetıldırıp, jetkızıp aitqannyŋ jönı basqa. Aituşysy kelıspei, keregı men deregı jūtap qalǧany qanşama! Bıraq, bärınen de jerde qalǧannan jamany joq. Al, eger, mūqiiat mūra jinauşynyŋ qolyna tüsıp, qaz-qalpynda tasqa basyp taralsa, onda tört qūbylamyzdyŋ bır keregesı bütındelgenı…

Bır jaqsysy, el ışındegı jattam­pazdar şejıre tūnǧan öleŋ-jyrdyŋ jüzdegen-myŋdaǧan joldaryn jadyna tüiıp, bügıngı künge mysqaldap bolsa da, jetkızdı. «Osy äŋgımenıŋ ekı nūsqasy bar edı, ättegen-ai, ekı auzym bolǧanda sol ekeuın qatar aitar edım» degen eren aitqyştary bar eldıŋ. Söite tūra, qara tanityndarynyŋ qarasy azdau eldıŋ «ai, qap!» dep, san soqqan kezı köp. Qaraiǧannyŋ qaisybırı qadym ja­zudy tūtyna almady. Bılgenderınıŋ bärı bırdei estıgen, toqyǧandaryn buyp-tüiıp, hattap-şottauǧa şorqaq. Qaǧazǧa qarıptep tüsırıp, jazyp qoisa, hat öşpes-tı, jany amanat pende balasy bır künı bolmasa, bır künı baqiǧa attanar-dür. Ondaida «altyn sandyqtyŋ» qazynasy da, kıltı de qol jetpeske kettı dep bılıŋız. Osy oraida, halyq auyz ädebietın jinaqtap jürgen ǧalymdar, tiıstı ǧylymi mekemeler men jekele­gen azamattardyŋ ūsynyqtylyǧy baǧa jetpes söz qazynasyn saqtaǧany dep sanaimyz.

Anau zamanǧa ainalyp bara ja­tyr, Abyl, Aqtan, Nūrym, Qalniiaz, Aralbai, Qaşaǧan, Eset, Şerniiaz, Mūrat, Yǧylman, Aituǧan, Ögızbai syndy jyrşy, jyraulardyŋ qazaqtyŋ ädebietı men ruhaniiatyndaǧy orny da, aty da bölek. Öz janynan şyǧarǧan öleŋ-jyrlarymen qatar, osynau zerdelı kökırek ielerınıŋ denı el auzyndaǧy häm hat tanityn-tany­maityn aqyndardyŋ öleŋ-jyryn jattap, taratqan. Jyrşylar bırınen bırı üirenıp, bırıne bırı ailap-jyl­dap ılesıp, el aralap jürıp, estıgen-bılgenın köpke jaiǧan. Mäselen, auyz ädebietınıŋ körnektı ökılı Mūryn jyrau özı aqyn emes, bıraq estıgenın jattap, jazuly hattai tögıltıp, şe­ber jyrlai bılgen. «Qyrymnyŋ qyryq batyryn» ötken ǧasyrdyŋ orta tūsynda Almatyǧa barǧan sapa­rynda ai jatyp, jazdyrtyp ketken. Ǧalymdar sol uaqytta Aisa, Şapai, Rahmet siiaqty jyrşy-jyraulardan da halyq ädebietınıŋ ülgılerın alyp qaldy. Nūrpeiıs, Jambyl, Nartai, Töleu, Qazanǧap, jäne Omar, İmanjan aqyndardan ılıp qalǧany men alyp qalǧany ädebi-ruhani qazynamyzdy eseledı. «Narǧyz», «Törehan», «Qarasai-Qazi» atty kürdelı dastandardy Nartai men İsa jyrlap, jazdyrtpasa, qaida qalǧandai!? Mıne, sondai-sondai qūimaqūlaqtar men zerdelı kökırekter bolmasa, qazaq ädebietı ǧylymynda ötken ǧasyrdyŋ 60-jyldaryna deiın XVIII—XIX ǧasyr, XX ǧasyr ädebietınıŋ tarihyn zerttep, jazu häm sol zamanda ömır keşken aqyndardyŋ ömırbaiany men şyǧarmaşylyǧyna qatysty däiekter tym tapşy edı. Būl derekterdı jyrşy-jattampazdardyŋ kömegımen jinap, jüiege keltırıp, zertteuge mümkındık tudy. Sonyŋ igı äserınen qazaq ädebietınıŋ tarihy tüzıldı.

1961 jyly tamyzdyŋ 3–5-ı aralyǧynda Qazaq KSR Ǧylym akademiiasynyŋ M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner instituty men Qazaqstan Jazuşylar odaǧy bırıgıp Almatyda halyq aqyndarynyŋ respublikalyq mäslihatyn ötkızdı. Qazaqstannyŋ är oblysynan şaqyrylǧan elu aqyn-jyrşynyŋ aldy 80-nen asqan, al, jas degenı alpystyŋ üstıne şyqqan aqyn-jyrşynyŋ otyz üşı qatysty. Üş kün boiy ötken jiynda Müsılım Bazarbaev, Ǧabit Müsırepov jäne Äbdılda Täjıbaev söz söilep, auyz ädebietınıŋ artyqşylyǧy men onyŋ jazba ädebietı ökılderıne ülgı-önege bolǧanyn naqty mysaldar keltıre otyryp, baiandady. Alys-şalǧaidaǧy aqyn, jyrşylar öleŋ-jyr ǧana emes, halyq tarihynyŋ bır jūrnaǧyn taŋdaiyna basyp, ūrtynda saqtap jürgenı aityldy.

«Halyq aqyn-jyrşylarymyzdyŋ, änşı-öleŋşılerımızdıŋ bızge keltırgen paidasy – qolymyzda joq, jinal­mai jatqan, tek sovet däuırınde ǧana qaǧazǧa tüsırılıp, zerttele bastaǧan kerektı ädebi nūsqalardy soŋǧy otyz jyl ışınde jinap berıp keledı»,– dep söileptı Ǧabit Müsırepov mäslihattyŋ qorytyndysynda.

Qazaq sözınıŋ has şeberı aitqan «sovet däuırınde qaǧazǧa tüsıp, zerttele bastady» degen sözıne toqtasaq, osynau igı şaraǧa tek ǧalymdar ǧana emes, el ışınde ūqypty, tiianaqty, atamūraǧa janaşyr adamdar da öz deŋgeiınde atsalysty. Osy oraida, qadymşa hat tanyǧan, köne sözdıŋ bılgırı, esımı Jezqazǧan, Ūlytau öŋırınde keŋ tanylǧan Jürsınbek Seiılūlyn aityp ötken läzım. Ol 1915 jyly eskışe jyl sanauymen barys jyly, iaǧni nauryz aiynyŋ bas kezınde qazırgı Qaraǧandy oblysy, Ūlytau audany, Qyzyl Tu uchaskesınde düniege kelgen. Jürsınbek segız jasynan auyl moldalarynan sa­uat aşyp, hat tanyǧan. Eldegı töŋkerıs, aşarşylyq, qiyn jaǧdai jastaiynan auyr jūmysqa jegıluge mäjbür etedı. On bes jasynan Stahanovşylarmen bırge Qarsaqpai şahtasynda jer qazdy. Şahtada aiaǧynan auyr zardap alyp, Ūly Otan soǧysy jyldary tylda eŋbek ettı. Oquǧa tek soǧys aiaqtalǧan soŋ ǧana qoly jettı. Jürsınbek 1947 jyldan bastap oqi jürıp, qūlaǧyna qūiǧan halyq mūrasyn jinap, däpterge jazuǧa kırısedı. Sol ıstı 1988 jyly dünieden ozǧanşa jalǧastyrady.

Jürsınbek Seiılūlynyŋ balalarynyŋ qolynda bügınde 48 jeke qoljazba däpterı saqtalypty. Joǧalǧany, qoldy bolǧany da bar. Ūly Şahmarannyŋ qolyndaǧy qoljazbalardyŋ ışındegı eŋ könesı Ūly Otan soǧysynan keiın, 1947 jyly bastalypty. Soŋǧy däpterı 1988 – dünie salatyn jyly jazylǧan. Osy­laişa, qyryq jyldan astam üzdıksız el auzynan, köne kıtaptardan, özgelerdıŋ qoljazbalarynan dıni dastandar men öleŋ-jyrlardy, şeşendık sözderdı, ai­tystardy, batalardy, maqal-mätelderdı tergen. Ol kısı jinaǧan mūralar ara­synan halyqtyŋ mädenietı, ruhani mūrasy, ömır süru täsılı, dıni nanymy, dünie turaly halyqtyŋ ūlttyq tany­myn köruge bolady. El auzynda jürgen aŋyz-äŋgımelerdı, qyzyqty hikaialardy özı ǧana jazyp qoimai, Almatydaǧy M.Äuezov atyndaǧy ädebiet jäne öner institutyna jıberıp tūrǧan.

… «Bailyq – qolda erıgen mūz, bala – artyŋda qalǧan ız», mūra ji­nauşy öz balalaryn imandylyqqa tärbielegenınıŋ paidasyn kördı. Ülken ūly Orazǧali Seiılov bırneşe jyl boiyna äkesınıŋ arab qarpımen jazyp, tızgen öleŋ, qyssa, dastan, tolǧaulardy kirill jazuyna tüsırumen ainalys-ty. Közdıŋ maiyn tauysyp, är ärpın terıp, otyrǧan Orazǧalidyŋ eŋbegı dalaǧa ketken joq. Äkesı jinaǧan mūra «Taǧylym tamşylary» degen atpen bır kıtap bolyp oqyrmannyŋ qolyna tidı. J.Seiılovtyŋ qoljazbasy negızınde jaryq körgen osynau kıtapty paraqtap otyrsaŋyz, Jürsınbek Seiılūlynyŋ jiǧan-tergen düniesınde dıni-ruhani şyǧarmalar basym ekenın baǧamdaisyz. Kirillisaǧa tüsken dünielerdı tiıstı mamandar, atap aitqanda, şyǧystanuşy-arabist, dıntanuşy, sirek kezdesetın kıtaptar mūrajaiynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı Ömır Tūiaqbaev baiypty saraptaudan ötkızıp, jinaqqa qajettı tyŋ material-dar taŋdap aldy.

Kıtaptyŋ alǧysözınde Şahma­ran Seiılov «Menıŋ äkeme köbınese auyl qarttary tüte-tütesı şyqqan köne kıtaptardy äkelıp: «Şyraǧym Jürsınbek, myna kıtapty sen oqyşy, sauatyŋ bar ǧoi! Obal ǧoi! Bız būnyŋ ışıŋde ne jazylǧanyn oqi almaimyz, jatyp-jatyp eskırıp, şırıp ketedı. Obal ǧoi»,– dep ötınuşı edı. Äkei keibır kıtaptardyŋ mūqabasyn öŋdep, iesınen kaityp «saqtaŋdar, būl altyn ǧoi» dep berıp jatuşy edı. Keibırın uaqytşa, köşırıp aluǧa, keibıreuın özıne qaldyratyn» dep jazady.

Jürsınbek aqsaqal köbıne şarua-dan qoly bosaǧan kezde, keşqūrym uaqytta jūmys bölmesınde otyryp, qoljazbalaryn oqityn. Ūnamdy, taǧylymdy öleŋderdı, dastannan üzındılerdı balalaryna dauystap oqyp beretın. Köŋılı tasyǧan kezde üige kelgen qonaqtarǧa, aǧaiyn-tuysty, körşı-qolaŋǧa da tyŋdatatyn körınedı. Jinaqta sol uaqyttaǧy Jürsınbek aqsaqaldyŋ jiǧan-tergen mūralary toptastyryldy.

El auzynan, köne kıtaptardan qaita köşırılgen mūralar toptastyrylǧan būl kıtap Jürsınbek aqsaqaldyŋ ūly Şahmaran Seiılovtyŋ jäne aqyn Käkımbek Salyqov pen akade­mik Töregeldı Şarmanovtyŋ häm Astanadaǧy «Şeih Kunta» meşıtınıŋ bas imamy Iаhiia qajy İsmailovtyŋ alǧysözderımen aşylǧan.

Rauşan TÖLENQYZY

Taǧyda

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button