Är ūlttyŋ damu tarihynda atadan balaǧa mūra bolyp qalatyn, ötkenı men bügının jalǧastyratyn özındık ūlttyq qūndylyqtary bolady. Qazaq degende eske bırden tüsetın, halqymyzdyŋ tarihynan syr şerter däl osyndai maŋdaialdy dünielerdıŋ qataryna jamby atu, qazaq küresı, altybaqan, toǧyzqūmalaq syndy ūlttyq oiyndarymyz jatady.
Solardyŋ arasynda qazaqtyŋ sanagerlık saiysy – Toǧyzqūmalaq oiynynyŋ jai japsaryn, bügıngı küngı hal-ahualyn bılu üşın QR Eŋbek sıŋırgen jattyqtyruşysy, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Maqsat Şotaevpen äŋgıme örbıtken edık.
– Maqsat myrza, bügıngı taŋda özıŋız daiyndap jatqan ūlttyq qūramanyŋ aldaǧy josparlary men daiyndyǧy jaily aita otyrsaŋyz…
– Ūlttyq qūrama biylǧy 17-22 qaraşa aralyǧynda Türkiiada ötetın Aziia chempionatyna tyŋǧylyqty daiyndyq üstınde. Jalpy, Aziia chempionatyn da, älem chempionatyn da ekı jylda bır ret ötkızu josparlanǧan. Osyǧan säikes tūŋǧyş Aziia chempionaty 2009 jyly Şymkent qalasynda öttı. Aziia chempionatyn ekınşı märte ötkızu mındetı qyrǧyz aǧaiyndarymyzǧa jüktelgen edı. Qyrǧyzstannyŋ ekonomikalyq daǧdarysyna bailanysty ol jarys ötpei qaldy.
Biylǧy jarystyŋ erekşelıgı – alǧaş ret jasöspırımder men jastar arasynda jas erekşelıgıne qarai jarystar ötkızıledı. Naqtyraq aitsaq, 14 jasqa deiıngı ūldar men qyzdar, 15-18 jas aralyǧyndaǧy ūldar men qyzdar jekelei jäne top bolyp saiysqa tüsetın bolady. Qazaqstandyq qūramanyŋ būl jarysqa daiyndyǧy öte joǧary deŋgeide dep aita alamyn.
El ışınde ötken jasöspırımder jäne jastar chempionatynyŋ eŋ myqty, taŋdauly sportşylary qatysady. Olardyŋ qatarynda eresekter arasynda ötken Aziia bırınşılıgınıŋ chempiony Aidos Seiıtjan da bar. Būl joly da Qazaqstan jeŋıs tuyn jelbıreter dep ümıttenemız.
– Bır sūhbatyŋyzda «toǧyzqūmalaq» atauy bır jaǧynan qarabaiyr, oiynnyŋ mänın aşpaidy, ekınşı jaǧynan tūrpaiylau» depsız. Sonda būny oiynnyŋ atauy özgeredı dep tüsınemız be?
– Jergılıktı erekşelıkterıne, oinaǧan kezeŋderıne bailanysty toǧyzqūmalaqtyŋ bırneşe atauy bar. Mäselen, būl oiynnyŋ «şopan», «toǧyz at» degen ataulary bolǧan. Onyŋ şaǧyn türlerın «bestemşe», «qozatu» dep atasa, bügıngı bızdıŋ oinap jürgenımız «toǧyzqūmalaq» atalady.
Qazırdıŋ özınde būl oiynnyŋ bırneşe atauy bar. Bız solardyŋ ışındegı eŋ qarabaiyr türın taŋdap alǧanbyz, iaǧni «toǧyzqūmalaq». Al būl atau oiynnyŋ barlyq mümkındıgın, maǧynasyn, tanymyn aşyp körsete almaidy. Äsırese, şet memleketterge barǧanda, būl oiynnyŋ maǧynasyn tüsındırerde öte qatty qinalamyz. Keide, tıptı, qūmalaq qoidyŋ qiy ekenın aitqan sätte külkı-keleke qylatyndary da bolady. Däl osyndai jaǧdailar şymbaiǧa batady, ärı yŋǧaisyzdanuǧa mäjbür etedı.
Qazaqstanda «toǧyzqūmalaq» atauynyŋ qala bergenı dūrys şyǧar. Al älemdık deŋgeide būl oiynnyŋ tarihi atauynyŋ bırı – «toǧyz at» degen nūsqasyn alǧanymyz abzal. «Toǧyz at» atauy eŋ alǧaş Zagriajskii esımdı ǧalymnyŋ eŋbekterınde kezdesedı. Odan keiıngı kezeŋderde Särsen Amanjolov, Talap Sūltanbekov, Mäulen Balaqaev syndy ǧalym aǧalarymyz toǧyzqūmalaq jaily zertteuler jürgızdı. Osy ǧalymdardyŋ eŋbekterınde «toǧyz at» atauy bylai dep tüsındırıledı: «oiyn barysynda «at» terminı öte köp qoldanylady jäne de qūmalaqtyŋ özın köp jaǧdaida «at» dep ataimyz, «qanşa atyŋ bar, qanşa jürısıŋ bar?» degen tırkesterdı köp qoldanamyz. Toǧyzqūmalaq oiynynda köptegen otaulardyŋ atauy da atpen bailanysty, mysaly «atsyratar», «atötpes». Iаǧni, qūmalaqtan görıatqa bailanysty ataular öte köp, mūnymen qosa maŋdai, bel, belbasar, kök moiyn degen ataular da attyŋ ūǧymdaryna bailanysty qalyptasqan. Sondyqtan da oiyn atauyn «toǧyz at» dep özgertıp, Qazaqstanda «toǧyz at» dep, jaqşanyŋ ışınde «qūmalaq», Türkiiada «toǧyz at» dep, jaqşanyŋ ışınde «taş», Qyrǧyzstanda «toǧyz at» dep, jaqşanyŋ ışınde «qorǧol» dep körsetetın bolsaq, onyŋ eşqandai qatelıgı bolmaidy.
– Japoniiada toǧyzqūmalaq tektes «Go» oiynyn oinauşylardyŋ sany otyz millionnan asyp jyǧylady eken. Bızdıŋ elımızdegı toǧyzqūmalaq oinauşylar köp pe? Oiynnyŋ taraluy qalai?
– Är halyqtyŋ ruhani deŋgeiı, onyŋ belgılı bır qūbylystarǧa, özındık qūndylyqtarǧa degen baǧasy sol halyqtyŋ ruhaniiatymen ölşenedı. Ökınışke qarai, äzırge bız japondardyŋ deŋgeiıne de, türıkterdıŋ deŋgeiıne de jete almai otyrmyz. Japoniiadaǧy go oiyny özındık tabiǧatymen, oiyn erejesımen erekşelenedı. Būl oiyndy oinauşylar sany künnen künge artyp keledı jäne oǧan tıgıletın ūtys kölemı öte joǧary. Sondyqtan älemnıŋ tükpır-tükpırınde būl oiynǧa degen qyzyǧuşylyq artyp otyr. Bügınde toǧyzqūmalaq oinaityndardyŋ sany respublika boiynşa jüz myŋnan assa, ekı myŋǧa tarta bapkerımız bar. Türık mangaladesın meŋgergenderdıŋ sany bır millionnan asady. Būl oiyndy damytu 2009 jyldan bastap qolǧa alynǧanyn eskersek, öte qarqyndy damyp kele jatyr deuge bolady. Türıkterdıŋ ūltşyldyǧy, ūlttyq qūndylyqtarǧa degen qūrmetı bızdıkınen joǧaryraq ekenıne qyzyǧa qaraisyŋ.
Qazırgı taŋda respublikamyzdaǧy basty mäselenıŋ bırı – toǧyzqūmalaq pen şahmatty mektep baǧdarlamasyna engızu bolyp otyr. Şahmat – Qazaqstanda joǧary deŋgeide damyǧan oiyndardyŋ bırı. Al, toǧyzqūmalaq şahmattyŋ deŋgeiıne jete almai tūr.
Toǧyzqūmalaq ūlttyq brendke ainaluy üşın ony aldymen mektep baǧdarlamasyna engızu kerek. Joǧaryda otyrǧan şeneunıkterdıŋ osy oiynǧa degen qyzyǧuşylyǧyn arttyryp, nazaryn audartqanymyz jön. Bız älı de oiynnyŋ erekşelıgın, keremettılıgın halyq sanasyna sıŋıre almai jatyrmyz.
Sūhbattasqan
Dosjan SQAQOV,
L.Gumilev atyndaǧy EŪU studentı
