TOQAL – ANA

Oqyrmandar arasynda qyzyǧuşylyq tudyrǧan toqal alu dästürı turaly pıkırımdı köpşılıkke ūsynudy jön sanadym.

Äke dästürı öz basymda da bar

Ärine, būrynǧy atalardan köp bılemın deu – äbestık, bıraq, toqal mäselesı kün tärtıbıne beker şyǧyp otyrǧan joq. Qazaq kelın alǧanda “malyŋ adal bolsyn” deidı. Adalynan jolyqqan ekınşı, üşınşı äiel perzentterınıŋ eşkımnen kemdıgı joq. Kemıtıp jürgen – “toqal talqylauyn” külkı-mazaqqa ainaldyrǧan özımız. Sondyqtan, qazaq qana emes, paiymy şolaq orystıldı basylymdarda, teledidarda Ūltty Saqtaudaǧy Ūly Küres – Baba dästürı köp äiel aluşylyq därıp­telıp, tüsınık jūmystary dındarlarmen bırge jür­gızıluı qajet, Ūlttyŋ sapaly Dästürı retınde madaqtaluy tiıs. Mūnyŋ özı, jesırlıktı, jetımdıktı, kärıqyzdanudy, halyq ösımın arttyrudy öz-özınen şeşetını mälım. Ūrpaqty köbeitu üşın “Mersedes” mınu – şart emes. Eŋ basty mäsele – erkektıŋ qūdai aldyndaǧy jauapkerşılıgı.

Öz äkem bır qazannan jiyrma adam auqattanǧan şaŋyraqta ösıp, aştyq, auru jäne soǧystyŋ bälesınen äpkesı ekeuı qalǧan. “Ūrpaq köbeitem, jalǧyzbyn” dep, ekı äiel aldy, qazır, Allaǧa şükır, bır ruly elmız. “Bırdıŋ tübı – myŋ” degen sol. Äke dästürı öz basymda da bar.

Jaqynda naǧaşym Jeksenbai şabandoz dünieden öttı. Artyndaǧy ekı äielden on jetı-on segız perzentı qaldy. Bärı de bır-bır otbasynyŋ berık ūstyndary, myqty qazaqtar. Mūny aityp otyrǧan sebebım, toqal – Kanar araldary men Bosfor teŋızı jaǧasyndaǧy altyn jaǧalauda şeşındırıp, müsının qyzyqtaityn “jaŋa ­qazaqtardyŋ” uaqytşa “jas iısı” emes, mülık bö­lısıp sottasatyn opponentı de emes. Däl osylai tüsıngen soŋ ǧana Parlamentte myrs-myrs külkı estıldı. Tıptı, “bırneşe küieuge tiiuge bolatyn zaŋ şyǧaramyz” deuşıler de tabyldy. Ol zaŋ şyqqanda da parodiia bolyp qalmaq. Sebebı, köp küieudıŋ bırı boluǧa könetın erkek ez, qazaq tärbiesınde bır otbasyn asyrai almaǧan jıgıtıŋ mıgıt sanalady.

Būl – bızdıŋ qazırgı dılı qatty qoǧamda Ana, äiel ornynyŋ asa tömendep ketkenınıŋ körınısı. Alla keşırsın, qozy tuatyn saulyqty analyq qoi dep, toraidyŋ şeşesı megejındı bılmei, analyq şoşqa dep jazyp, kandidattyq qorǧaǧan ǧalymnyŋ “eŋbegın” myna şyqpaǧyr közımızben oqydyq. Äiel-Ana bosanady (siyr būzaulaidy, qoi qozdaidy, tüie botalaidy, it küşıkteidı, eşkı laqtaidy, bie qūlyndaidy) deudıŋ ornyna “tudy” deitın boldyq. Al, säbihanada, dūrysy, adam özı bosanady jäne därıgerler bosandyrady.

Bügın europalanyp ketken auqymy tar sanada batyrlardy tuǧan toqal – ekınşı sortty, qyzmetşı esebınde tüsınıledı. Ony qazaq küŋ deidı. Qazırgı orysşyldyq tonynan şyqqan şala qazaqtar, taza orystarmen qosylyp “köŋıldes” maǧynasynda, külkı, mazaq retınde qabyldaidy. Mysaly, orys tıldı gazettıŋ bırınde Parlament deputaty (ūlty – orys) «üige barǧanda äielım “tokalchigıŋ qaida, nege maǧan şai bermeidı?” dep äzıldedı» deidı. Iаǧni, toqaldy üi şaruasyn ısteitın qyzmetşı dep tüsınu qalyptasqan. Būl – ūlttyq mentalitettı tüsınbeu.
Toqal – Ana. Qasiettı analar tarihta köp. Eŋ bastysy, atam qazaq jäne qazırgı ekı-üş otbasy barlar perzent üşın üilengen. Oŋtüstıktıŋ oŋtūstyǧyndaǧy Maqtaralda menıŋ bırneşe dosym bar. Är üide ekı äielden, jetı-on qara­do­­malaqtan. Toqal turaly tüsınık dūrys bolǧan soŋ halyq aiyp körmeidı. Toqal da, odan tuǧan balalar da adamdyq qasietterdı aiaqasty etpei, ata dästürımen ösıp keledı.
Jalǧyzdyŋ – şyǧar-şyqpas jany bar,
Ekeudıŋ – qolǧa ūstaǧan taly bar,
Üşeudıŋ – jelkesınde jaly bar,
dep, babalar qalai däl, ädemı aitqan. Jauynger Mahambet:
Ötemısten tuǧan on edık,
Onymyz atqa mıngende,
Jer qaiysqan qol edık,
demei me?! Balasy köp qazaq – äruaqty qazaq. Būl – däleldeudı qajet etpeitın aksioma. Ol keşe edı…

Erkekter qūqy eskerılmei jür 

Köp äiel aluşylyq, qazaqy neke jasynyŋ erekşelıgı, ūly qazaqtardyŋ toqalynan tuǧan balalar turaly oqyrmandar tarihtan maǧlūmdar şyǧar.

Bır aŋqau tatar botany körıp, “kışkentailyǧy bolmasa, qūddy tüie ǧoi” deptı. Soǧan ūqsap, qazır qataryn mensınbei, küieuge şyqpai jürgen jas boijetkender – qatty aitsam, keşırersızder, bolaşaq toqaldar. Bıraq, oǧan boijetkender ǧana kınälı emes.

Baspasözde, teleradio habarlarynda aldan­ǧan qyzdar, kökek analar men tastandy balalar turaly mäsele qozǧalyp, ärtürlı jastaǧy qatysu­şylar pıkır bıldırıp jatady. Nätijesınde ömır täjıribelerı men jastaryna, tıptı, mamandyǧyna qarai, ärkımnıŋ pıkırı ärtürlı bolyp şyǧady. Ol zaŋdy da. Köp oidyŋ bır tüiını bolmai jür. Mysaly, aldaǧan jıgıttı jazalau, aldanǧan qyz­ǧa jataqhana jaǧdaiyn jasau, ekıqabat bolu­dan saqtanu, zorlap üilendıru, ata-ananyŋ jauap­kerşılıgı… Oilar men pıkırler şaşyrandy aity­lyp, aitylǧan jerde qalady. Jetım bala, jesır “qyz”, aldamşy jıgıt mäselesı şeşımın tappai, ūsynys naqty aitylmai, aspanda ılınıp qalady. Qyryqtan asqan qyrqyljyŋdar men alpysqa jaqyndaǧan “jas iıs” ızdeuşılerge de bıraz syn aitylyp jür. Ülken qyzmettegı aǧalar jas qyzdar jūmys sūrap kelgende jaǧdaidy tösek äŋgımesıne būratyny, qazaqy ülkendık, äkelık qamqorlyq, “qaryndasym, qandasym” dep qarau kemşındıgı, basqa ūlt ökılderınen qaraközderımızdı qorǧai almaitynymyz turaly da az aitylmai jür. Jeŋıltek qyzdyŋ saryürpek bozbalany aldap tūrmys qūruy, «ekıqabat boldym» dep qoqan-loqy jasap, «zorladyŋ» dep aqşa talap etetını, zaŋ aldynda qaşan da qyzdıkı “dūrys” bop şyǧatyny – qyşyǧan tılge tiek.

… Men bırınşı kezekte qoǧamdy kınälaimyn, onyŋ neke turaly zaŋdaryn ömırge ikemsız “ölgen” zaŋdar dep esepteimın.

Neke jasy turaly. Boijetken men bozbalanyŋ pısu prosesı är elde ärqily. Qalaŋyz, qalamaŋyz, ol tıkelei aua raiyna bailanysty. Pısu jaǧynan tabiǧat-qūdaidan mal, jemıs, adamnyŋ alatyny bırdei. Bız alma, qyzanaq, buyldyq (kartop), qyryqqabat pısse, şırıtıp almai, tez jinap aludy ūmytpaimyz. Bar jūmysty qoiyp bäŋkı jaba­myz. (Külmei tūra tūryŋyz!) Siyryŋ küilese, möŋırep qoranyŋ ışı azan-qazan bolǧan soŋ, küitın basatyn būqa ızdeimız. Aiǧyrdyŋ “bäibışe-toqaldarynyŋ” da jaǧdaiyn der uaqytynda qarastyramyz. Afrika, Ündıstandy bılmeimın, Türkımenstan men Özbekstan, tıptı Täjıkstanda boijetkender on alty jasta oqu-bılımıŋdı oilai qoimaidy. Nenı oilaitynyn, qalai armandaitynyn, nege aşulanşaq bolatynyn ışıŋız sezıp otyrǧan şyǧar. Basqaşa aitqanda, ana boluǧa daiyn, pısıp jetıledı. “Älı jas qoi” dep, aqyl-es turaly aityspai tūra tūryŋyz.

Būrynǧy ardaqty äjelerımız de, menıŋ özımnıŋ rahmatly Anam da on alty jastarynda ana atan­ǧan. Al, jastai, tabiǧi jaǧdaida, uaqytymen perzent körgenderdıŋ qanynyŋ almasuy, körkınıŋ jaŋaruy jiı jüretındıkten, qartaimai, jas saqtalatynyn medisina ǧylymy däleldep qoi­dy. Äitpese, auyldaǧy bes bala tapqan otyzdaǧy äiel men bır bala tapqan sol jastaǧy qalalyq qūrbysyn salystyryp qaraŋyz, beseudıŋ Anasy sūlu, denı sau körınedı.

Jaraidy, bırdı aityp bırge ketpeiık, sonymen, Qazaqstandai, aua raiy ystyq respublikalarda neke jasyn tömendetu kerek! Men on segızden tömendetudı aityp otyrmyn! Al, teŋız jaǧasyndaǧy Baltyq elderınıŋ, Norvegiianyŋ tauly aimaqtarynyŋ ūzyntūra boijetkenderı

21-22 jasta 14-15 tegı bızdıŋ auyldyŋ qyzda­ryndai, “anau-mynau” äŋgımeŋe tüsınbeidı, sal­qynqandy qalyp tanytady. Ölgen balyqtai mūzdai bolyp tūra beredı. Rasynda, solai. Qūdai, keşe gör, aŋqau kürketauyqtyŋ ikemsız, ūzyntūra, şibūt balapany men asa qūrmettı tauyq hanymnyŋ pysyqai şıbilerı siiaqty – salqyn jer men ystyq ölkenıŋ perzentterı de är qily. “Är taudyŋ şöbı basqa, kiıgı sekıredı tastan tasqa” degen sol.

Hoş, «sonda Qazaqstan ne büldırıp qoidy?» deisız ǧoi. Bes-jetı jylǧa deiıngı joǧary oqu oryndaryndaǧy, iaǧni, instituttar men univer­sitetterdıŋ student qyzdary bılım aludy da, küieuge şyǧudy da qatyrmaidy. Sebebı, ekeuı bır-bırıne “meşait” etedı. Pısıp jetılu kezeŋın sapaly oryndau üşın qyzdardyŋ (!) oqu merzımın ekı jyl on ai nemese üş jyldan asyrmau kerek. Demek, arnaiy jäne jalpy mamandyq beretın därejedegı bılım ordasy köp qajet bolady. Magistr bolam, ministr bolam, deputat bolam (köp küieudı qoralaǧysy keletın Syzdyqova siiaqty) deitın qyzdar öz jolymen jürıp, bılımın jetıldırıp, üş jyldyq diplommen universitetıne tüse bersın! Mäselen, bır oqu tobyndaǧy jiyrma bes-elu qyzdyŋ bes-altauy ǧana ǧylym jolyn quatyn üzdıkter sapynda. Basqa qyzdar – ma­mandyǧyn alyp, otbasy qūryp, tynyş ömır sürgısı keletınder. Demek, mekteptegı üzdık oqu­şylardy, talantty balalardy bölek oqytu ädısın (tabiǧi ırıkteudı) qoldanu qajet. Mekteptı on alty jasynda bıtırse, on toǧyzynda mamandyq alǧan boijetken baqytyn tabuǧa da, densaulyǧyn saqtauǧa da, aldaǧy künge aşyq közben qarauǧa da uaqyt jetkızer edı. Bes-jetı jyl oqyp, kurstas jıgıtterdıŋ üilenıp ketkenıne qarap otyrmas edı…
Abort jasatu turaly. Ömırdıŋ qanbazarynan mysal alaiyq. Er men äiel nekege tūrǧanda ärtürlı mındetter men qūqyqtarǧa jol aşylady. Äiel ajyrasqan jaǧdaida mülıkke, alimentke bala-şaǧasymen ie bolu zaŋdastyrylǧan. Sondai-aq, bızdıŋ qoǧamda eŋ masqarasy, nekelı äielge tuǧan küieuın äke bolu qūqyǧynan aiy­ruǧa tolyq mümkındık jasalǧan. Mysaly, bes türlı adamdy alaiyq: a) aldanyp qalǧan jas qyz; ä) “özım asyraimyn, äke keregı joq, uaqytym ötıp barady, bır bala tuyp alaiyn” degen kärı ısker, oqymysty qyz; b) abaisyz köterıp qalǧan “köbelek” qyz; v) böten erkekten köterıp qalǧan nekelı (opasyz) äiel; g) nekesı adal, öz küieuınen ekıqabat äiel.

Osynyŋ bärı ärqily sebeptermen tüsık tü­sıruge (zaŋdy, zaŋsyz, aqyly, aqysyz, aşyq, jasyryn) baruǧa mäjbür boldy deiık. Zaŋdy küieuı bar soŋǧy äielden basqasynyŋ bärı emın-erkın, eşkımnıŋ rūqsatynsyz, öz boiyndaǧy abaisyzda bıtken “artyq jükten” – jürekten aryla alady. Jürek dep otyrǧanymyzdyŋ sebebı – ūryq jalqaiaqtanyp jatyrda bala paida bolarda Allanyŋ būiryǧymen jürek bırınşı jasalady eken. Sondyqtan, anasynyŋ qylmysyn tüsık sezedı. Būl endı moral äŋgımesı ǧoi, änşeiın söz kezegınde aityp otyrmyz…
Sonymen, soŋǧy atalǧan (g) nekelı äiel de däl sol abortty küieuınıŋ rūqsatynsyz ıstei alady! Sonda AHAJ (ZAGS) kuälıgı, erkektıŋ äkelık qūqy, perzent körem degen nietı, asyrauşy jaqsy adam ekenı dalada qalmai ma?! Därıger-ginekolog nekede bar bolsa, “küieuıŋnıŋ jazbaşa rūqsatyn alyp kel” dep aitsa qalai bolar edı?! Nege abort jasau nekelı küieuden (äkeden) jasyryn jasalady? Men, maskünem, aramtamaq, otbasyn asyramaityn, qaŋǧybas, auru, naşaqor äkelerdı qorǧap tūrǧan joqpyn. Men naǧyz äke, nekelı erkek turaly aityp tūrmyn. Därıgerde pasienttıŋ meken-jaiy anyq bar, demek, onyŋ nekelı küieuı bar ekenın bıle tūra, jartylai rūqsatsyz, tıptı, eskertusız abort jasauşy ginekolog – qyl­mysker! Demek, äielınıŋ qylmysyn naqty anyq­­taǧan nekesı bar er kısınıŋ (äielı rūqsatsyz abort jasaǧan qūrban perzenttıŋ äkesınıŋ) ginekologty sotqa beruge qūqyǧy boluy qajet! Küieuımen ūrsyp qalyp, balasyn aldyra beru – halyq ösımın retteudı erkekten “ekıestı” äieldıŋ qolyna bere salu, iaǧni, halyq taǧdyryn ekı äiel­dıŋ – ymyraşyl “nekelı” äiel men paraqor, kelısımpaz ginekologtyŋ qolyna beru degen söz. Sonymen, nekelı küieuınıŋ jazbaşa rūqsatynsyz, abort jasatqan nekelı äiel “ūrlyǧy” däleldense – AHAJ kuälıgı, sonymen qabat, nekelı äieldıŋ mülıkke ortaqtyq üles qūqy, äielder düniege jaqyn bolatyndyqtan, sol sätten joiylatyn (anulirovat) zaŋ tarmaǧy kerek! Eger, olai bolmasa, nekelı äiel alaqiǧaş şauyp, adal äkenıŋ bolaşaq perzentın qalaǧanynşa “laqtyra” beretın bolsa – neke neme kerek?

O bastaǧy tabiǧat bergen mındetımız – ūrpaq qaldyru, basymyzdy köbeitu emes pe edı?! Auru, naşaqor erkekterdı (belsızdıktı) mysalǧa keltırıp eldı ürkıte bermei, sau-salamat Erkek abyroiyn nege kötermeimız. Özıŋız körıp jürgendei, äieldıŋ “aqylşysy” köp – “ekı bala jetpei me, nege kerek? Bädenıŋ (figuraŋ) būzylady” degen siiaqty qysyr keŋes aituşylar qasyŋyzda örıp jür. Al, “bes-alty, on bala körgım keledı” deitın sau-salamat Adam-Erkek şükır bar ǧoi. Sonda Haua-Ana mındetın atqarudan aşyq bas tartatyn äielge (eger olai atauǧa bolsa…) nendei qarsy şara jasau qajet?! Ärine, ekı äiel aluşylyq mäselesı öz-özınen oiǧa tüsedı. Bıraq… zaŋ joq!
Al, naǧyz Erkekter zaŋdy kütpei-aq toqalda­ry­nan perzent ösırude.

Toqaldan tuǧan ūl topyraq salǧan

Toqaldan tuǧan ūldardyŋ äŋgımelerın halqy­myzdyŋ ūly qalamgerınen bastaiyq… Özınıŋ jazuynşa alǧaşqy äielımen nekede baqytsyz boldy. Qatelespesem, ūly aqynnyŋ bäibışesınıŋ sıŋlısın alyp, odan qyz kördı. Odan orystan äiel alyp, qyzdar kördı. Bıraq, qyzdardyŋ aty qalmai, toqalynan tuǧan jalǧyz ūl atyn şyǧaryp jür. «Zaŋsyz tudy!» degendei söz de joq. Eldı elu jyl basqarǧan qūdasy sol erlıktı jasai almai, äielınen asa almai, perzent körmei ötıp kettı.

…Estelıkke sensek, sezımtal Qūlager aqyn «jeŋgeŋe, balalarǧa köz qyryŋdy sala jür» deptı. Būirabas jıgıttıŋ qylyqty, sūlu jeŋgesıne közı tüskenın sezbedı deisıŋ be?! Jyldar öttı. Bärı kettı. Uaqyt tarazysyna bardy salatyn kez jettı. Asyl perzentınıŋ qyzyǧyn körmese de, tura jolǧa tüsırıp, oqytyp, ūly jazuşy ızbasaryna ömırın jalǧap kettı. Būl – ūly şyǧarma jazǧannan da artyqtau, naǧyz erkektıŋ erlıgı der edım men!!

Qazaqtyŋ taǧy bır marqasqa qalamgerı, ūly jazuşy ömırden ötkende, perzentterıne (qyz­daryna) düniesın böletın komissiia bastyǧy bolǧan eken. Sonda, bäibışe qyzdary toqal ūlynan, aqşa, üi, mülık, maşina siiaqty dünie­lerdı qyzǧanypty deidı. Häm jūmysqa jolatpai, Almatyǧa jaqyndatpai, dökei qaina­ǧasyn pai­dalanyp, jas jıgıtke qyspaqty jasap-aq baqqan. Komissiia bastyǧy qazaqy mınezben, «Äke mūrasynan ūlǧa da böleiık» dese kerek. Sonda, äpke qabaǧyna qaraǧan ärı aqyldy ūl «Äkem beretının berıp qoiǧan» deptı. Şoşyna
qarap, bailyqty oilaǧan orysşyldau äpke «Ne berdı?» dese kerek. Sonda asyldyŋ synyǧy, ūly: «Ol maǧan familiiasyn berdı, sol da je­tedı» deptı. Däl osylai ma, basy-qasynda bol­ǧan joqpyz, bıraq, danyşpannyŋ asyl qany­nyŋ körınıs bergenı, tot baspas altyndai jarq ete qalǧany anyq qoi. Qane, endı retı kelse, sūrap bıl­sek qoi… Ūly adam da pende. Jaz­bager ja­dau köŋılmen öz balasyn – täŋırden tılep alǧan tūiaǧyn medeu körıp, san tünder jazu jaz­­ǧanda, sonyŋ jer betınde bar ekendıgıne şükır­şılık etıp, täuba qylyp, «armansyzbyn!» dep kübırlegen şyǧar. Ol da adam balasy ǧoi, mendei…

Ūlylar öz jönımen qala tūrsyn, al, ortaşa qazaq Bektepov turaly atamnyŋ äŋgımesı mynau: Qazır Jetısaida Bektepov atynda köşe bar. Ol qatelespesem, audannyŋ qarjy bölımınıŋ bastyǧy bolǧan. Kommunist, perzentı joq. Äielı toqal aldyrmaidy. Molotov bazarynyŋ ashanasynda bölek bölmede tamaq jep, araq ışkende, armanyn aityp, ūl perzenttı aŋsap köŋılı bosaidy eken. Qyryqtan jaŋa asqan älgı ashanaşyǧa bıraz syryn da aitqandai: «Äiel alaiyn desem, jūmystan bosap ketem, komunistpın, äielım aryz jazyp, qūrtyp jıberedı» degen siiaqty. «Onyŋ oŋai joly, osynda bır ydys juuşy jas äiel bar, bır qyzy bar, soǧan jasyryn üilenıŋız. Jan balasyna tısımnen şyǧarmaimyn» deptı pysyq ashanaşy. Söitıp, kembaǧaldau, ydys-aiaq juatyn, bıraq, taza täbettı kelınşekten Bektepov ūl perzent körıptı, qarasyp jürıptı…

…Arada on alty jyl ötedı. Bektepov te, kempırı de qartaiady. Ülken jūmys, qyzmet kreslosy joq, keŋes ökımetıne adal qyzmet etıp, bailyq jimai ötken qaltyraǧan qos zeinetker – mūŋlyqtar ǧoi. Künderdıŋ künınde kempırge qūdai sana berıp: «Baiaǧyda bajyldai bermei bıreudı qosqanymda, bır şikıökpenı tuǧanda, osy uaqta soqa basymyz sopaiyp otyrmas edık. Ölsek, topyraq salatyn da adam joq. Men aqymaq bolyppyn!» degen-mys. Sondai sözder aranyŋ yzyŋyndai mazany alyp qaitalana bergen soŋ, ömır qosaǧyna jany aşyǧan Bektepov: «Bızdı kömetın adam bar, qūr qol emespız» dep «ūrlyǧynyŋ» syryn aşypty.

Qysqasy, äŋgımege qanǧan kempır qorjyn-qosqalaǧyn daiyndap, Jetısai qalasynan osy attas sovhoz bölımşesıne, būrynǧy Molotovqa quana baryp, kündesımen tabysqan. Onyŋ qyzyn ūzatuǧa da qatysqan. On altydaǧy bala ekı üige bırdei kelıp jürgen. Taǧdyr solai da! Arada
köp ötpei ūldyŋ anasy, taǧy bırazyraqtan soŋ ūldy üilendırıp şal da qaitys bolady. Qūdaidyŋ jazuymen, Bedırei kempır men Tılektes bala qalady. Ol üilenıp, kempır odan nemere süiıp, keiınırek aq juyp, arulap, kempırdı sol bala jöneltken. Ūmytpasam, atam «Bektepov moldadan nekesın qidyryp aldy.
Ol kezde mūsylmanşylyq taza ǧoi, dūrys ıstelgen» dep edı.

«Asyldan tuǧan altynym!»

Böten erkekten nekesız bala tapqan äieldıŋ haty: «Barlyq balalar ana qūrsaǧynan baspen şyǧady eken, men aiaqpen kelgenmın, iaǧni, terıs tuǧanmyn. Sondyqtan, sözım, qylyǧym, mınezım terıs qūsap tūrady, bıreudıŋ köŋılıne qarap, tırlık qyla almaimyn. Kelgım keldı, keldım, körgım keldı, kördım. Aitqym kelgendı aityp, jeŋıldedım, tuǧym keldı, tudym.

Aq «Volgany» mınıp, kelıp-ketıp jürdıŋ. Qol jetpes arman boldyŋ. Menı mensıngen de joqsyŋ. Toida şapan jauyp, siiapat jasaǧanda, özım as-suyŋdy daiyndap, asty-üstıŋe tüsıp, közıŋe ılıngım keldı. Küieuımnen de, atamnan da qysylmadym. Közıŋe tüskım keldı, özıme qaratqym keldı. Qaradyŋ. Közıŋe tüskenımdı baiqadym.

Sol közqarasyŋnan bastap menen tynyştyq kettı. «Senı kelıptı» dese, qol-aiaǧym dırıldep, denem mūzdap, degbırım qaşatyn boldy. Küieuıme suynǧanym sonşa, közıme de ılmeitın boldym. «Qyzdarymnyŋ äkesı ǧoi, aman bolsyn, momyn ǧoi, qaiteiın» deitın boldym. Negızı, jolymyz bolmai jürgen, ol ışıp, menı kınälaidy, basy auyratynymen jūmysy da joq, «ūlym joq!» deidı. Sen maǧan jolyqsa eken dep, jandasyp, tösektesıp, jabysyp qalsam dep, qūdaidan kündız-tünı tıledım. Bailyǧyŋ da, körkıŋ de keregı joq, aqylyŋ ǧana kerek edı maǧan, «Jamannyŋ qoiynynda jatqanşa, jaqsynyŋ aiaǧynda jat!» degen ǧoi.

«Azamat asyl närın boiyma jıberıp, bır-aq ret jandassa eken, qūdai-ai!» dep tıledım. Armanyma jettım, baqyttan jyladym. Artyŋnan qumaimyn, ızdemeimın, «Volgaŋa» mınıp kettıŋ, asyl qū­tyŋdy susaǧan qūtyma qūiyp aldym, tılektı myŋ qaitalap, ümıt ettım! Düniege bal­panaqtai ūl keldı! Altyn tauyp alǧan adamdai, esım şyǧyp kettı. Atamnyŋ quanyşynda şek
joq, atyn özı qoidy. Atam eskışe oqyǧan molda ǧoi. Otyz jetınşı jyly qudalaǧan Ken­jeqojanyŋ öleŋı dep aitady:
Bır tamşy qara sudan boldyq paida,
Toǧyz ai, on kün jattyq oşal jaida.
Jarbiyp jarǧanattyŋ balasyndai,
Kelıppız düniia degen keŋ saraiǧa,
dep, köŋıldenıp, yŋyldap, şalǧysyn şauyp, seksen jasynda sergıp jüre berdı. Äkesı maǧan ekı düniede riza ekenın aityp, jalǧyzyn janynan tastamaidy. Qaidan bılsın, qaidan?! Qazaqtyŋ bärı ūqsas.

Myna bala kelgen soŋ, senıŋ şalqyǧan nesıbeŋ azaiyp, menıkı köbeidı. Auyrǧanyŋ, maşinaŋ, üiıŋ satylǧanyn estıp, körıp, janym aşyp jür. «Tentegım tegın bılmei keter me eken? Äkesı öl­mei, aman jürse eken» dep jolyŋa qarap, ha­ba­ryŋdy kütetın boldym… Sen bızdı oiladyŋ ba eken?! Bala düniege kelgen soŋ, jetpıs toǧyz myŋ teŋge jörgekpūl aldym. Sol jyly ısım oŋalyp, million teŋge ūstadym. Qazır de, keide millionǧa jetem, keide jetpei qalam, ūstap kelem, qolym qūr emes. Oŋaldyq, köilek bütındeldı. Qarnymyz toiyp, özımızden artylyp, özgege kömektese bastadyq. Jaqsy atym şyǧyp jür…
Dastarhandymyn, imandymyn, sözım ülken­derge ötımdımın. Balanyŋ auzy ülken – nesıbesı mol. Qūdai senıŋ nesıbeŋdı jūlyp beretın şyǧar?! Izımdı jasyru üşın küieuımnen taǧy köter­dım. Taǧy qyz tudym. Özıne taǧy dälel boldy. Söileuın de, ışuın de qoidy. Endı jalǧyz ūldyŋ basynan qūs ūşyrmaidy, üstıne şybyn qondyrmaidy. Al, men senı oilaimyn. Saǧynamyn. Osyndai altyn balany körse eken, quanyş körıp qarasa eken deimın. Onyŋ jürgenın, söilegenın qandai quanyş kördık, bärı toi-duman. Sen menımen de, onymen de bölısken joqsyŋ. Senıŋ aqşaŋnyŋ keregı joq maǧan… Kelgenımdı de, telefon şalǧanymdy da jaqtyrmaisyŋ. Tynyş qoiaiyn ba? Qaşqalaqtai beresıŋ? Nege? «Men tynyş qoia almaimyn ǧoi» dedım. Nege? Öitkenı, altyn tauyp alǧan adam baqyttan basy ainalyp, ne ıstep, ne qoiǧanyn bılmei qalady, sol sekıldı, men saǧan aqşa sūrauǧa, ūrsuǧa kelgen joqpyn ǧoi, baqytymdy bölısuge keldım. «Baqytty bolsyn, denı sau bolsyn, aman bolsyn, jauda qalǧan batyrdyŋ balasyndai özı ızdep tabar, menıŋ qanym boiynda bar bolsa» degenıŋde aqyldy adamnan tuǧanyma taǧy täubä qyldym.

Ol joq bolsa, joq dep jyladym, bar bolsa, endı qaittım dep jylaimyn. «Baqytty bolamyn, bärı de alda, qyzyǧyn köremın, eŋ bastysy, denı sau, bılımdı, jaqsy azamat etıp ösırem. Oŋai erkektıŋ qany emes» dep oŋaşada mäz bolamyn.

Men baqyttymyn ba? Däl bügın, däl qazır, ärine, «baqyttymyn» der edım. Qazaqtyŋ myqty, aty şyqqan ardaqty azamatynan ūlym bar. Badyraityp jazsam ba eken atyn aspanǧa! Ūl kördım! Ūsaq ösek, maida äŋgıme artta qalady! Ömır alǧa basa beredı! Menıŋ tuymdy köteretın Ūlym bar! Ol erte me, keş pe, özı turaly aitady! Sol kezde menıŋ atym bırge jüredı. Qatelıgım şa­iylady! Men qartaiyp baryp, baqyt qūşamyn! Ol asa myqty, anau-mynau adamnyŋ maŋdaiyna bıtpeitın baqyt! Tek, aman bolsyn, qūdaidyŋ közı tura bolsyn!»
Qai eldıŋ de ardaqty azamattary bar ǧoi.

Nege, köp ardaqtylar, aiqasqalar jalǧyz äiel, jalǧyz ūlmen ömırden ötıp barady?! Batyl äiel­der kezdespei jür me eken?

P.S. …Bärıbır, köp äiel aluşylyq turaly zaŋ kerek qūsap tūrady. Köp balasy bar üide tabiǧi ırıkteu, taŋdau oŋaiyraq. Bırneşe äielı bar erkekke de solai ǧoi, «ömır öte qysqa» deidı bılgışter.

Myltyqbai ERIMBETOV,
Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı