Maŋ dalany tūlparynyŋ tūiaǧymen dübırletıp, alyp imperiia qūrǧan halqymyz öz tarihynda mereiı tasyǧan märtebelı däuırlermen qatar tar jol taiǧaq keşuge toly nebır qasırettı kezeŋderdı bastan ötkerdı. Solardyŋ bırı 1920-1950 jyldary aralyǧyndaǧy beibıt halyqty baudai tüsırgen aşarşylyq pen halyqty öz bolmysynan aiyru maqsatynda jüielı türde jürgızılgen saiasi quǧyn-sürgın ekenı belgılı. Osynau solaqai rejim men qandy totalitarizm qūrbandaryn eske alu künıne orai Aqmola oblysynyŋ Aqmol eldı mekenındegı «ALJİR» mūrajai-memorialdyq keşenınde sūrqai saiasattyŋ qūrbany bolǧandardyŋ ruhyna taǧzym etılıp, gül şoǧyn qoiu räsımı öttı. Äruaqtardyŋ ruhyna qūran baǧyştalyp, bır minuttyq ünsızdık jariialandy. Eske alu şarasyna Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık hatşysy Gülşara Äbdıqalyqova, Astana qalasy äkımınıŋ orynbasary Ermek Amanşaev bastaǧan qonaqtarmen qatar azap lagerınde tūtqynda bolǧandardyŋ ūrpaqtary men elorda tūrǧyndary qatysty.
Qaraly jiynda söz alǧan Memlekettık hatşy tarihymyzdaǧy mūndai aqtaŋdaq oqiǧalardyŋ eşqaşan da ūmytylmaitynyn jäne endı mūndai qasırettıŋ qaitalanuyna jol berılmeitının aitty. «1925 jyly elımızdı basqaruǧa kelgen Goloşekin Qazaqstanda kışı qazan töŋkerısın jürgızu saiasatyn ūstandy. Sonyŋ saldarynan ūlt ziialylary jappai quǧyndauǧa ūşyrady. Goloşekin özıne qarsy şyqqandardy qazaq elınen qudalady, olardyŋ közın joiudy qolǧa aldy. 1921-1954 jyldary keŋes elderınde 3,7 million adam sottalyp, olardyŋ 640 myŋnan astamy atyldy.
Al 1937-1938 jyldary respublikada taǧy 100 myŋnan astam adam sottalyp, 25 myŋy atu jazasyna kesıldı. Onyŋ ışınde eldıŋ bükıl derlık basşylyǧy bar edı. Qazaq intelligensiiasynyŋ qaimaǧy – Säken Seifullin, Iliias Jansügırov, Beiımbet Mailin, sondai-aq, keŋestık halyq komitetınıŋ basşylary, partiia obkomdarynyŋ hatşylary, oblystyq atqaru komitetterınıŋ töraǧalary sekıldı 650 tūlǧa jazyqsyz atylyp ketkenın eşqaşan ūmytpaimyz» dep atap öttı.
ALJİR degen ataumen jahanǧa belgılı bolǧan azap lagerınde 62 ūlttyŋ ökılderınen qūralǧan 18 myŋǧa juyq adam qamauda bolǧan eken. Olardyŋ 7 myŋnan astamy öz merzımderın tolyqtai ötep şyqty. Stalindık repressiia jyldary Qazaqstanda ALJİR-den basqa KarLag, StepLAG sekıldı taǧy 10 lager jūmys ıstep jatty. Būl azap qorşaularynda barlyǧy 2 millionǧa juyq tūtqyn japa şektı.
Bügınde resmi derekterge süiensek, tek Qazaqstannyŋ özınen 103 myŋnan astam adam quǧyn-sürgınge ūşyraǧan eken. Solaqai saiasat bütındei bır ūlttyŋ qaimaǧy ǧana emes jerınıŋ tūtastyǧy men tıpten qoradaǧy malyna da auyz salǧany belgılı. «Asyra sılteu bolmasyn, aşa tūiaq qalmasyn» degen ūjymdastyru ūranymen nauqanǧa kırısken belsendıler respublikadaǧy 40 millionnan astam mal basynyŋ qyryluyna äkep soqtyrdy. Nätijesınde halyq jappai aşarşylyqqa ūşyrady. Aşarşylyq jyldarynda elımızde 1,5 millionǧa juyq adam qaitys boldy. Qazaq halqy aşarşylyqqa deiıngı sanyna araǧa jarty ǧasyrǧa juyq uaqyt salyp, äzer degende jettı» deidı Gülşara Nauşaqyzy.
Eske alu şarasyna sondai-aq, kezınde «ALJİR» degen ataumen belgılı bolǧan azap lagerınıŋ tūtqyny bolǧandardyŋ ūrpaqtary da kelıp qatysty. Solardyŋ bırı – Mäskeuden arnaiy kelgen qonaq – Tatiana Nikolskaia. Lager qabyrǧasynda düniege kelıp, 6 jasqa deiıngı ömırın anasymen bırge temır tordyŋ ar jaǧynda ötkızgen. «Men bes jarym jasyma deiın lagerde ömır sürdım. Bala bolsam da esımde qalypty, ünemı aş jüretın edık. Är adamǧa künıne 140 gramm qara nan berıletın. Anam jäne menıŋ egız aǧam üşeumız osy 140 gramm nandy bölıp jep kün kördık. Anam Kseniia Nikolskaia Mäskeudegı Himiia institutynyŋ ekınşı kursyn oqyp jürgende qamauǧa alynyp, Dolinka lagerıne jöneltıledı. Lagerde 8 jyl jazasyn ötep şyqty. Anam sol jerde jürıp menıŋ bolaşaq äkemmen jolyǧyp otbasyn qūrady. Ekı ret 10 jylǧa sottalǧan äkemnıŋ ısı 1943 jyly qaita qaralyp, jaza merzımıne taǧy da 10 jyl qosyldy. Mūndai ädıletsızdıkke şydamaǧan äkem köp keşıkpei dünieden öttı. Onyŋ süiegı Dolinka auylynda jerlendı. Men osy sapar aiasynda äkemnıŋ basyna baryp, perzenttık boryşymdy ötep, mınäjat etemın. Ökınışke qarai, mūndai eske alu şaralary Reseide ötkızılmeidı» dep atap ötken Nikolskaia tarihtyŋ aqtaŋdaq jyldaryn ūmytpai, quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alyp otyrǧan qazaq halqyna alǧys bıldırdı.
Sol sekıldı 1938-1943 jyldary aralyǧynda «ALJİR» men Dolinkada jazyqsyz tūtqynda bolǧan Maǧrifa Qazbekovanyŋ nemeresı Zäure Ospanova jinalǧan qauymǧa äjesı turaly estelıktermen bölıstı. Onyŋ sözıne qaraǧanda, Maǧrifa Qazbekova tūtqyndalǧannan keiın bes jyldan soŋ tuǧan qyzymen alǧaş ret osy «ALJİR»-de tabysqan. «Äjemız lagerden bosatylǧannan keiın QarLag-tyŋ 26-nüktesınde qalyp, därıger bolyp qyzmet atqardy. Adal eŋbegınıŋ arqasynda Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen därıgerı atandy. Ol jūqpaly ındetterdı emdeitın därıger bolǧan edı. Taǧdyrdyŋ jazuymen men de däl sol mamandyqty meŋgerıp, äjemnıŋ jolyn jalǧastyryp kelemın» degen Z.Ospanova elımızde osyndai memorial-keşennıŋ jūmys ısteuı keleşek ūrpaq üşın mäŋgılık sabaq bolatynyna nazar audardy.
Keluşılerge sondai-aq, «Alaş», «ALJİR», «Azattyqtyŋ azapty joly» atty mūrajai zaldary boiynşa ekskursiialar jürgızılıp, «ALJİR»-dıŋ yzǧarly suyǧy» derektı filmı men «1937 jyl. Erte solǧan gülder» beinebaiany körsetıldı.
Saiasi quǧyn-sürgın jäne totalitarizm qūrbandaryna arnalǧan ıs-şaralar mūnymen şektelıp qalǧan joq. Astana qalasynyŋ Abai daŋǧyly boiynda ornalasqan 1932-33 jyldardaǧy Aştyq qūrbandary Monumentı janynda köpşılıktıŋ qatysuymen qaraly miting ūiymdastyrylyp, gül şoqtaryn qoiu räsımı boldy.
Bürkıt NŪRASYL
