«El ekenıŋdı köreiın, erlerıŋdı ataşy» degen ataly söz Torǧai elı üşın arnai aitylǧan söz sekıldı körınedı. Torǧai topyraǧy el bastaǧan kösemderge, qol bastaǧan erlerlerge, söz bastaǧan şeşenderge kende emes, onyŋ üstıne, talantty aqyn, jazuşylarymen de aty aspandaǧan el ekenımız belgılı. Solardyŋ bırı de bıregeiı, jas kezınen «bala mahabbaty» änımen ataǧy alys qa ketken, otyzynda orda būzyp, «Halyq aqyny» atanǧan, el auzyna ılıngen aqyn aǧamyz Qonysbai Äbılov edı.
1980-90 jyldar aralyǧynda Torǧai aqyn-jazuşylary jaz ailarynda el aralap, şyǧarmaşylyq keşterın ötkızıp, halyqpen kezdesuler ötkızıp, üstı-bastaryn qūm basyp, özderı şaŋ jūtyp, äzıl-qaljyŋdary jarasyp jürgen kezderıne demalys kezımdı paidalanyp, bıraz atqosşy bolyp edım.
Sol kezde aqyn-jazuşylardyŋ turaly arasynda aitylǧan Qonysbai aǧa äzıl-şyny aralas äŋgımelerdı estıgen eldıŋ auyzynda jürsın dep ortaǧa salyp otyrmyn.
Alǧaşqy qos syilyq
Qonysbai eŋ alǧaş qatysqan ülken bäigesı – 1980 jyly ötkızılgen oblystyq aqyndar aitysy. Sol aitysta Qonysbai Amankeldı audanynyŋ belgılı aqyny Ǧazez Ämırhamzinnıŋ balasy Batyrbolat Ǧazezovpen söz saiysyna şyǧady. Qonysbai kezek tiıp, dombyrasyn qolyna ala bergende, önerıne riza bolǧan aldyŋǧy qatarda otyrǧan, bır qariia qaltasynan alma alyp kökırek tūsyna basady da, aqynǧa qarai laqtyryp jıberedı. Ony jerge tüsırmei qaǧyp alǧan Qonysbai:
Şyn jüirık qai kezde de
alda bolar,
Jaqsynyŋ janküierı
mol da bolar.
Äzırge däl men üşın ülken syilyq,
Aǧasy, özıŋ bergen alma bolar, –
dep basyn iıptı. Tauyp aitqan sözge halyq dürkırete qol soǧyp, qoşemet körsetedı. Qonysbai sol joly bas bäigenı de jeŋıp alypty.
Ǧalibekpen aitys
1983 jyly Arqalyq qalasynda Amankeldı audanynan kelgen Ǧalibek Derıpsaldinmen aitysyp jatady. Ǧalibek öz öleŋın qaǧazdan oqyp aityp otyrǧanda, jaryq jalt sönıp qaldy da, amalsyz tosylady. Äzer şydap otyrǧan Qonysbai dombyrasyn ala sala:
Öleŋdı aitşy, käne, kem bolmasaŋ,
Şortanǧa men sekıldı
jem bolmasaŋ.
Qaraŋǧy, jaryq maǧan
bärı bırdei,
Öleŋın jattamaǧan sen bolmasaŋ,–
dep tökpeletıp, ūrymtal jerden ūstapty.
Qonysbaidyŋ renışı
Bır jyly aqyndar aitysynda änşı jıgıt bırınşı oryn alyp ketıp, Qonysbaiǧa ekınşı orynnyŋ bıreuı äzer tiıptı. Köŋıl-küiınıŋ tüsıp, tütıgıp tūrǧanyn aŋǧarǧan bır dosy:
– Eŋseŋdı tüsırme, önerde ondai-ondai bolady, – dep jūbatsa kerek.
Sol kezde Qonysbai jūlyp alǧandai:
Künşıldık topyraǧyn
şaşyp aldan,
Qai kezde de şyn talanttyŋ
qasy bolǧan.
Nege men ökpeleiın bäige jolda,
Bır kezde Qūlagerdıŋ basy qalǧan, –
dep būrylyp kete barypty.
Tonnyŋ ışı-syrtyndai
– Qonysbai, tonymdy alyp berşı, – deptı Jūmaǧali.
– Tonyŋyz qandai edı, – dep sūrapty Qonysbai.
– Syrty naşarlau, ışı jaqsylau bolsa menıkı bolady, – deptı.
– Ondai bolsa tonyŋyzdy nege terıs ainaldyryp kiıp jürmeisız? – dep tonyn kigızıp tūryp aqyl qosypty aǧasyna Qonysbai.
… salǧylassa söz tabatyn
Jūmaǧali da, Qonysbai da jastau kezderınde etjendıleu, qazaqşa aitqanda «salmaqtasa, kır basatyn» jıgıtter eken. Bır kezdeskende Jūmaǧali Qonystyŋ dene bıtımıne qarap tūryp:
– Osy sen endı on jyldan keiın qandai bolar ekensıŋ? – deptı.
– On jyldan keiın men sızdei bolamyn, al endı on jyldan keiın sız qandai bolar ekensız? – dep söz tauyp ketıptı Qonys
Tamaqqa jaqsy-au deimın täbet, aǧa
Bırde Qonysbai saǧat kündızgı ekıler şamasynda aqyndardyŋ daiyndyǧyna kelse, barlyǧy kelısıp alǧandai bırauyzdan dombyralaryn Sovet degen aǧalarynyŋ kabinetıne qoiǧanyn, ol kısı tüstıkten keşıgıp jatqanyn aitady. Barlyǧy söitıp üşke deiın otyrady kütıp. Aqyry, älgı kısınıŋ kele jatqanyn körgen Qonysbai aldynan şyǧyp:
Assalaumaǧaleikım, Sovet aǧa,
Üşke deiın ne qylǧan obed, aǧa.
Osynşama keşıguge qaraǧanda,
Tamaqqa jaqsy-au deimın,
täbet aǧa, –
dep jūrtty du küldırıptı.
Uyz lebız:
Mıne, aqtaŋger aitys aqyny Konysbai aǧa jetpıske aiaq basty, odan keiın – 80, odan keiın – 90, odan keiın…..
Özıŋız aitqandai:
«Qarasynan şaşymnyŋ
aǧy basym,
Būiryǧyna taǧdyrdyŋ
baǧynasyŋ.
Kışılerge aǧa bop qalǧanyŋmen,
Inı bolǧan künderdı saǧynasyŋ», – dep, jüzge bır jetıp qalsaŋyz, sol toiyŋyzda bas qosuǧa jazsyn, aǧa!
Jasūlan Kenjeahmet
