Är adam öz ömırınıŋ säuletşısı deitın bolsaq, onda osy bır qaǧidaly söz bızdıŋ keiıpkerımızdıŋ tūlǧasyna tolyq üilespek. Bügınde mereilı jasqa aiaq basqan Amangeldı Qūsaiynov – özınıŋ taǧdyryn taudai talabymen, qaiyspas qajyrymen, eren eŋbegımen özı jasaǧan tūlǧa. Balalyq şaǧy bükıl adamzatqa auyrtpalyq äkelgen soǧysqa jäne soǧystan keiıngı qiyn-qystau jyldarǧa kelgen Äbekeŋ qarşadaiynan bastap eŋbektıŋ ne ekenın, beinetpen kelgen nannyŋ dämı qandai bolatyndyǧyn sanasymen de, jüregımen de sezıngen azamat.
Sol auyrtpalyqty jyldardaǧy balalyq şaǧyn eske tüsırgende Amangeldı Qūsaiynūly, eŋ aldymen, äziz anasyn oiyna alady. «Är kezeŋnıŋ öz qyzyǧy, öz şyjyǧy bar. Älı bügıngıdei köz aldymda saqtalǧan, jüregımnen öşpei qalǧan bır qymbat bailyq – şeşemnıŋ raqym nūry tögılgen jaryq jüzı, maǧan degen meiırımdılıgı, mahabbaty. Şeşem taŋnyŋ atysynan tüngı 10-11-ge deiın kolhozda jūmys ıstedı. Sondaǧy kündık tabysy – är kün saiyn 1 eŋbek kün, 1 kg. bölke nan. Sol kezde kolhozda «1 trudoden» degen ūǧym bolatyn. Tünde anamdy äpkem Aǧişa ekeumız Qarasudyŋ jiegınde kütemız. Qaiyqpen berı ötken anamdy sudyŋ jiegıne qara sazǧa otyrǧyza salyp, alyp kelgen nanyn köilegınıŋ etegınıŋ astynda jatyp jei bastaitynym älı köz aldymda. Özı kündızgı jūmystan qūr süldesı ǧana qalyp oralǧan sorly anam betımdı qaqpai, basymnan sipap, men qaşan nanymdy jep bolyp, basymdy kötergenşe otyrǧan jerınen tyrp etpeitın. Men türegelgende ǧana basymnan bır iıskep: «Al endı keteiık», – dep, menı jetelep üige betteitın. Jūmaq, anaŋnyŋ alaqanynda ekendıgıne qalai senbessıŋ» dep tolǧanady bügınde ata jasyna jetken Äbekeŋ. Äkesı Qūsaiyn 1942 jyly ūly Amangeldı tua sala bır künnen keiın, iaǧni, 30 jeltoqsan künı talaidy jazyqsyz sansyratqan 58-statiamen Germaniianyŋ, Japoniianyŋ, İrannyŋ tyŋşysy degen jeleumen halyq jauy atanyp, sottalyp ketedı. Tūrmystyŋ qiynşylyǧy men ömırdıŋ ädıletsızdıgın besıkten belı şyqpai jatyp körgen ol erte eseiedı. Balalyq şaqtyŋ qiyndyǧy Amangeldı Qūsaiynūlynyŋ boiyna eŋbekqorlyq, qajyrlylyqpen bırge adamǧa jaqsylyq jasauǧa daiyn tūratyn ülken meiırım men adamgerşılıktı te darytty. Sondai-aq, ol oqyǧan Kereku öŋırınıŋ şalǧaiyndaǧy Ülgılı mektebınıŋ bergen bılımı men tärbiesı de Äbekeŋnıŋ bükıl ömırıne igı yqpal etıptı. Alaştyŋ düldül aqyny İsa Baizaqov tuǧan auyldaǧy osy mektepten bes ǧylym doktory, 21 ǧylym kandidaty şyqqan eken. Amangeldı Qūsaiynūlynyŋ ǧylym jolyn taŋdauy da osydan bolsa kerek.
Keŋester odaǧy ydyrap täuelsızdık alǧan alǧaşqy jyldardyŋ äleumettık, tūrmystyq qiynşylyqtary köpşılıktıŋ esınen bügınde şyǧa qoimasa kerek. Mıne, osyndai kezde 1992 jyldyŋ säuırınde Äbekeŋ Säken Seifullin atyndaǧy Selinograd pedagogika institutyna rektor bolyp taǧaiyndaldy. Joǧary oqu ornyna basşy bolyp kele salysymen köp närsenı qolyna aldy. Äsırese, oqytuşylar men qyzmetkerlerdıŋ äleumettık jaǧdaiyna airyqşa köŋıl böldı.
Qazırgı Euraziia ūlttyq universitetıne tanymal ǧalymdardyŋ keluı universitettı Amangeldı Qūsaiynūly basqarǧan kezeŋnen bastaldy. Atap aitsaq, sol kezde körnektı folklortanuşy ǧalym, Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ korrespondent müşesı, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Seiıt Qasqabasov, tılşı ǧalym Amangeldı Qoşqari, tarihşy professorlar Qadyr Ahmetov, Hangeldı Äbjanov, Tılegen Sadyqov, professor biolog Nūrken Myrzahanov, ol kezde jas ǧalym, bügınde elımızge belgılı tūlǧaǧa ainalǧan alaştanuşy oqymysty Dihan Qamzabekūly Äbekeŋnıŋ şaqyruymen osy oqu ornyna kelgen bolatyn. Söitıp, būl kısı rektor bolyp kelgende institutta 2 ǧylym doktory, 27 ǧylym kandidaty bolsa, Amangeldı Qūsaiynūlynyŋ şaqyruymen kelgen ǧylym doktorlarynyŋ sany 43-ke jetıp, soǧan orai käsıbi maman daiyndaudyŋ da sapasy edäuır östı.
Memlekettık tılımız qazaq tılınıŋ örısteuıne de Amangeldı Qūsaiynūlynyŋ qosqan ülesı zor. Aitalyq, instituttaǧy barlyq mamandyqtar boiynşa oqytylatyn qazaq tılınıŋ oqytu sabaǧyn 120 saǧattan 300 saǧatqa ūzartyp jäne mındettı türde memlekettık emtihanǧa kırgızu turaly ǧylymi keŋestıŋ şeşımın qabyldatty. Osy kezde Säbit Kärımūly aǧamyz jetekşılık etken «Qazaq tılı» qoǧamy da rektordyŋ qoldauymen bırqatar jūmystar atqardy. Sonymen bırge ol arnaiy memlekettık tıl bölımın aşty. Būl bölım ıs qaǧazdarynyŋ mındettı türde memlekettık tılde boluyna, olardyŋ sapalyq mazmūnynyŋ artuyna özındık üles qosty. Ökınışke qarai, Äbekeŋ universitetten basqa qyzmetke auysqanda būl bölım jabylyp qaldy. Qazırgı kezde Euraziia universitetınde bolsyn, basqa joǧary oqu oryndarynda bolsyn osyndai bölımnıŋ qajettılıgın ömırdıŋ özı aiǧaqtap otyr. Sondai-aq, Äbekeŋ sport pen önerge de ülken janaşyrlyq tanytty. Oqu ornynda Qazaqstannyŋ joǧarǧy ligasynda oinaityn «Universitet» komandasy qūrylyp, ol bırneşe dürkın el bırınşılıgınıŋ jüldegerı boldy. Universitettıŋ jazǧy jäne qysqy spartakiadalary kezınde barlyq oqytuşylar men qyzmetkerler sport zaldary men alaŋdardan tabylatyn. Kezınde sportpen käsıbi türde ainalysqan sport şeberı Äbekeŋnıŋ özı bastap alaŋǧa şyqqan soŋ barlyq oqytuşylar jasyna qaramastan sport kiımderın kietın. Keibıreuler bastapqyda rektordyŋ äsıre sportşyldyǧyna taŋyrqai qarap, yqylassyz erıne basqanymen, bırte-bırte sport köpşılıktıŋ naǧyz merekesıne ainaldy. Osyndai rektorymyz bastamaşy bolǧan qyzu şaralar universitet ūjymyn bırıktırdı, ärıptesterdıŋ bırın-bırı jaqsy tanuyna, bılısuıne, syilasuyna igı yqpal ettı. Onyŋ tūsynda universitette mädeniet pen öner de keŋ qanat jaia bastady. Qūltuma atyndaǧy filarmoniia qūryldy, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı Kenjeǧali Myrjyqbaev, bügınde tanymal önerpazdarǧa ainalǧan G.Hamzina, G.Baiǧazinova, taǧy da basqa öner adamdary şaqyryldy. Universitette ötkızıletın barlyq şaralarǧa Äbekeŋnıŋ özı qatysyp, ünemı qoldau bıldırıp tūratyn. Osy şaqyrylǧan azamattardyŋ qai-qaisysyna da universitet basşysy aitarlyqtai qamqorlyq jasady. Qamqorlyq demekşı, sol jyldary Äbekeŋnıŋ qamqorlyǧyn barlyǧymyz da jaqsy sezındık. Basşy retınde ol kısı ūstazdardy aitpaǧannyŋ özınde qarapaiym jürgızuşınıŋ de, eden juuşynyŋ da qal-jaǧdaiyn sūrap, kımmen bolsa da toqtai qalyp söilesuşı edı. Onyŋ osyndai jaisaŋdyǧy men qarapaiymdylyǧy oqu orny ūjymynda keremet adami klimat qalyptastyrdy. Qazırgı keibır rektorlardai emes, Äbekeŋnıŋ qabyldauyna kıru oŋai bolatyn. Qabyldau bölmesıne enseŋ-aq boldy, qoly bos bolsa, beinekameradan senı körıp, özı-aq şaqyryp alatyn da äp-sätte kelgen şaruaŋdy tyndyryp beretın. Şeşımdı tez ärı batyl qabyldaidy, eŋ bastysy, sozbaqtamai uädesın būljytpai oryndaidy. Sol üşın de bız ony erekşe qūrmettedık, onyŋ şeşımtaldyǧyn, adamǧa degen meiırımdılıgı men adamgerşılıgın, äsırese, jastar jyr qylyp aitatynbyz, basymyz qosyla qalsa älı künge deiın rektorymyzdy ūmytpai ıltipatpen aityp jüremız. Qaşanda qarapaiym halyqtyŋ baǧasy özgermeitın şynaiy baǧa desek, Amangeldı Qūsaiynūlyna degen bızdıŋ qūrmetımız eşqaşan ortaiǧan emes, ony älı künge deiın maqtanyş etemız, sol kezde bırge jūmys ıstegen ärıptester bas qosa qalsaq, rektorymyzdyŋ oŋ qūlaǧyn şuyldatyp ta qoiamyz, osyndai azamattyŋ qolastynda jūmys ıstegenımızge özımız de marqaiamyz. Ol rektor kezınde özın ūjymnan eşqaşan oqşaulaǧan emes. Senbılıkterde, merekelık künderde ūjymnyŋ ortasynan tabylyp, erkın sūhbattasyp, oraily tūsynda äzıldesıp, köŋılımızdı bır köterıp tastaityn. Äsırese, senbılık künderı halyqpen bırge eŋbek etıp, özı tazalyq saqtauǧa ülgı bolatyn. Studentterdıŋ jataqhanasyn oqytuşylarǧa arnalǧan meilınşe jaily jataqhana etıp, qaita jöndep jatqanda rektor basymen qalyŋ şaŋnyŋ arasynda özı jürer edı. Jalpy, tazalyq pen tärtıptı Amangeldı Qūsaiynūly qatty qadaǧalaityn. Sonyŋ arqasynda bas-aiaǧy ekı-üş jyldyŋ ışınde instituttyŋ ışı de, syrty da tap-tūinaqtai bolyp retke keltırıldı, oqu ǧimarattarynyŋ maŋaiynda neşe türlı aǧaştyŋ türlerı bürşık jardy.
Osynau maǧynaly ömırınde eŋbek jolyn qarapaiym auyl mūǧalımdıgınen bastaǧan Amangeldı Qūsaiynūly Qazaq memlekettık universitetınıŋ prorektory, Euraziia ūlttyq universitetınıŋ rektory, Joǧary attestattau komitetınıŋ töraǧasy, Ybyrai Altynsarin atyndaǧy Qazaq Bılım akademiiasynyŋ prezidentı därejesıne deiın jetıp, osy lauazymdy qyzmetterdıŋ qai-qaisyn da ülken jauapkerşılıkpen atqardy. Osy qyzmetterdıŋ barşasyn da ol özınıŋ tabiǧi mınezınen ainymai, taq pen mansapqa maldanbai, azamattyq tūlǧasyn eş alasartpai adal atqardy. Eldıŋ alǧysyn aldy, köpşılıktıŋ süiıspenşılıgıne bölendı. Ǧylymda da özındık jolyn tapty, professor, akademik retınde bırneşe monografiia, jüzdegen maqalalar jazdy, onyŋ jetekşılıgımen tört doktorlyq, on alty kandidattyq dissertasiia qorǧaldy.
Amangeldı Qūsaiynūlynyŋ ömır jolymen meilınşe tanys adam onyŋ qaşanda baǧy men nesıbesın özınıŋ qajyrly eŋbegınıŋ arqasynda tapqanyn aŋǧarar edı. Bala kezden boiyna sıŋgen osy erekşe eŋbekqorlyq qasiet onyŋ boiyna adaldyq, meiırımdılık, adamgerşılık, köpşıldık, tabandylyq siiaqty basty qasietterdı qosa darytty. «Eŋbek bızdı üş närseden qūtqarady: ış pysudan, būzyludan jäne joqşylyqtan» deptı äigılı Volter. Sol fransuz filosofy aitpaqşy, adamzatty igılıkke jetkızgen taza da adal eŋbek bügınde Amangeldı Qūsaiynūlyna ömır boiy jasaǧan eŋbegınıŋ zeinetın syilady. Ol elımızge tanymal tūlǧaǧa ainaldy, memlekettık marapattarǧa ie boldy, Qazaqstannyŋ maŋdaialdy joǧary oqu oryndarynyŋ bırıne ainalǧan Euraziia ūlttyq universitetı qūryluynyŋ basynda tūrdy, sandaǧan şäkırtter daiyndady, ärıptesterınıŋ qūrmetıne bölendı. Osynyŋ bärıne Jaratuşynyŋ alqauymen Äbekeŋ özınıŋ ömır boiǧy tynymsyz eŋbegınıŋ, qajyrly qairatynyŋ, adami darynynyŋ arqasynda keldı. Tūlǧanyŋ mūratqa jetuı degen osy da. Onyŋ ömırı özınen keiıngı jastarǧa ülgı bolarlyq naǧyz azamattyq ǧūmyr. Endeşe, osynau mereilı şaqta asa qadırmendı Amangeldı Qūsaiynūlyna şyn jürekten ūzaq ömır, otbasyna baqyt pen şattyq tılegımız keledı. Jaqsylardyŋ köp bolyp, orta toltyryp jürgenı bärımızge de abyroi ǧoi!
Erbol TILEŞOV,
Astana qalasy Tılderdı
damytu basqarmasynyŋ bastyǧy
