Sonau saq zamanyndaǧy memleket tızgının ūstaǧan Tūmar patşaiym men Zarina sūludan bastap, oǧyz-qypşaq däuırındegı el basqarǧan jetı aru (būǧan mysal – daŋqty äielderge arnalǧan keşender: Kök-Kesene, Biken mūnara, Beleŋ ana, Bolǧan ana, Jūban ana, Barşynnyŋ kök keşenı) Alaşa hannyŋ hanymy – Hanbibı, Abylai hannyŋ erjürek qyzy – Aitolqyn, Bäsentiın Malaisary batyrdyŋ qyzy, Qarakerei Qabanbaidyŋ jary – Gauhar batyr, qos asyldyŋ qūdıretınen jaralǧan Nazym qyz, Süiındık Oljabai batyrdyŋ anasy – Esenbike, Emelian Pugachev soǧysyna qatysyp, «qyzdyŋ pırı», «siqyrşy», «kielı», «Köktemır», «aq saǧym» atanǧan Tabyn Sapar (Sapura) Mätenqyzy, ūly küişı Qūrmanǧazynyŋ jan-jüregın tolqytqan qyz Danai syndy qyran jürektı sūŋqarlardyŋ sapynda 1838-1847 jyldardaǧy qazaqtyŋ ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ jalyndy ūiymdastyruşysy, ūly qolbasşy Kenesary Qasymūlynyŋ qairatker qaryndasy, dala kökjaly, «Allanyŋ şyn jaratqan tamaşasy» Bopai hanymdy airyqşa atauǧa bolady.
Ol küieuı Sämeke men onyŋ jaqyndary Sarteke pen Dosan Äbılqaiyrovty Kenesary jasaqtarynyŋ qūramynda el täuelsızdıgı üşın küreske şaqyrsa da, olar azar da bezer bolyp, üzıldı-kesıldı bas tartady. Han keŋesınıŋ müşesı şarbolatşa şamyrqanǧan Bopai hanym 600 sarbazdan qūralǧan (sūryptalǧan) topty ūrşyqqa üiırıp, şoqtai iırıp, şeberlıkpen basqardy. Napoleon aitqandai, joǧary jauyngerlık ruhqa ie menıŋ bır soldatymnyŋ özı üş soldatqa tatidy dep. Bopai hanym jasaǧynyŋ ärqaisysy myŋ kısıge tatyrlyq edı. Kenesary äskerın jabdyqtaumen şūǧyldandy, halyqtan zeket jinady. Kenesary Qasymūly qūrǧan handyqtyŋ syrtqy jäne ışkı saiasatyna barynşa belsendı aralasyp, jan aiamai qyzmet ettı.
Bopai hanym individualdyq erekşe qasietterge ie. Oǧan zamannyŋ qara dauylyna qarsy ūşatyn tuabıttı öjettık (harakter), kösemdık, jeŋıske degen senım, qaterlı şaqtarda özın-özı ūstaityn salqyndylyq, bolattai jıger-qaisarlyq, magiialyq quat, jinaqylyq, öz ısıne şeberlık, şabyttandyrarlyq äserlı şeşen söz, tärtıptılık, entuziazm (yntalylyq), optimizm (düniege senımmen alǧa ūmtyluşylyq) tän.
Ataqty oqymysty-tarihşy Ermūhan Bekmahanov «Qazaqstan HIH ǧasyrdyŋ 20-40 jyldarynda» deitın eŋbegındegı mynadai derekterdı söiletelık: «Özınıŋ äskeri erlıkterımen Kenesarynyŋ qaryndasy Bopaidyŋ da daŋqy şyqty. Ol köterılıstıŋ alǧaşqy künderınen-aq onyŋ belsendı qatysuşysyna ainaldy. Ol özınıŋ küieuı Sämeke men onyŋ tuystary sūltan Sarteke jäne Dosan Äbılqaiyrovtardy da köterılıske qatysuǧa şaqyrǧan eken.
Olar kelısım bermegen soŋ Bopai 1837 jyly özınıŋ küieuın jäne onyŋ tuystaryn tastap, özımen alty balasyn alyp, öz taǧdyryn köterılısşıler taǧdyrymen bırjola qosady.
Bopai zeket jinaityn jäne köterılıske qosylmaǧan sūltandardyŋ mülkı men azyq-tülıgın tartyp alatyn 600 adamdyq erekşe topty basqardy.
Bopaidyŋ Arǧyn ruyna zeket jinauǧa kelgenı turaly jansyz Samrat Mamaev bylai dep habarlaidy: «Kenesary töleŋgıtterımen bırge Kenesary ısıne qatysuymen qyrǧa keŋ tanylǧan, onyŋ qaryndasy Bopai da keldı».
Osymen qatar, Bopai Kenesarynyŋ barlyq ırı şaiqastaryna qatysty jäne özı de jau tylyna partizandyq joryq jasaityn. Bopai Kenesarynyŋ barlyq keŋesterıne qatysyp otyrǧan, al Kenesary Bopaidyŋ aqyl-keŋesterıne qūlaq asqan.
Bopaidyŋ ūly – Nūrqan da köterılıstıŋ belsendı qatysuşysy boldy. Patşa otriadtarymen bolǧan bır şaiqasta ol tūtqyndalady. Onyŋ erjürektıgı turaly jüzbasy Lebedev bylai dep jazdy: «Bızdıŋ qolymyzda qazır qolǧa tüskender – Kenesarynyŋ tuǧan jienı, onyŋ qaryndasy Bopaidyŋ balasy, sūltan Törehan (Nūrhan – E.B.) Sämekin, Tūŋǧatar bolysynyŋ qūrmettı biı – İnemnıŋ şäkırtı Aidarbek Quandyqov jäne Kenesarynyŋ töleŋgıtı – Särsenbai bar, olardyŋ alǧaşqysy janūşyra qarsylyq körsetuı nätijesınde qatty jaralanǧan».
Han Kenenıŋ jasyl tuynyŋ astynda ūlt qaharmandary Şūbyrtpaly Aǧybai, Altai, Tölebai, Bestaŋbaly Būqarbai, Qypşaq İman men Basyǧara, Dulattan şyqqan Sūranşy, Jäuke, Baiseiıt, Baǧanaly Qūdaimendı, Tabyn Būqarbai men Jolaman, Tama Tanaş, Şäkır, Tolybai, Būǧybai, Toǧanas, Tobyldy, Taimas, Jolaman, Äneke, daŋqty Nauryzbailardyŋ qatarynda Bopai hanym 1838 jyly Batys-Sıbır gubernatorlyǧyna qarasty Soltüstık-batys öŋırıne ötıp, nätijelı joryqtar jasaǧan-dy. Būl oraida Iliias Esenberlin «Qahar» romanynda Kenesarynyŋ qaryndasy Bopai turaly eldıŋ sözın eske salady:
«Qatyn qūtyrǧan zaman boldy ǧoi osy kez… Syrymbet qyrqasynan baiyn, malyn tastap alty balasymen Kenesarynyŋ qaryndasy Bopai da baryp qosyldy degen ras pa?
– Ras. Qasymnyŋ ūldary arlan qasqyr bolsa, qyzdary qanşyq börı emes pe. Bopai qazır qolyna naiza alyp bır top jıgıtterdı basqarady desedı. Küieu jūrty, Uäli hannyŋ auylyn şabamyn dep tısın qairap jürgen körınedı.
– Bopai kelıp aǧasynyŋ tobyna qosylsa, Janaidar batyr da so jerde deseŋızşı…
– Nege?
– Janaidar men Bopai jas kezderınde Qozy Körpeş pen Baian sūludai bolǧan joq pa edı? Tek Qasym töre Janaidardy qara qazaq dep Bopaidy oǧan bermegen. Alty bala tapsa da Bopai Janaidar dese ışken asyn jerge qoiady degen ösek bar. Ekeuınıŋ basy Kenesary ordasynda qosylǧan bolar».
Ärı qarai jazuşy ūlt taǧdyryn, jer-suynyŋ jaiyn, oi-parasat biıgınen tereŋ oilaityndyǧyn jäne otarşyldyqtyŋ būǧauyna könbeitındıgın tarihi şyndyqqa säikestendırıp suretteidı:
– «Aq patşaǧa jaǧynyp, jany şyǧyp jürgenınıŋ özı de sol emes pe? – dedı Bopai säl qabaǧyn şytyp, – patşa jandaraldary bekınıs salyp, kelımsekterıne azdaǧan üles bergenı bolmasa, jerdıŋ şūrailysy älı de Sämeke, Nūraly, Bökei, Uäli handardyŋ ūrpaqtarynda ǧoi. Mal üşın olar qazaqtyŋ jerı tügıl, janyn berer. Bırı bükıl Esıl, Nūra boiyn jailasa, bırı sonau Syrymbet tauynyŋ, Qūsmūryn men Şūbarǧa deiıngı keŋ alqabyn alyp jatyr. Al özgelerı bır Uäli hannyŋ ana Aiǧanym qanşyǧy jailap otyrǧan bökterge üş bolystyŋ maly syiady, – Bopai kenet aǧasyna aşulana qarady. – Qaşanǧy ol qanşyqty basymyzǧa şyǧaryp qoiamyz? Qoŋyrqūljadai ony da şabatyn mezgıl jettı, jıbermeisıŋ be bır batyryŋdy.
Kenesary qasqyr körgen bürkıttei tüiıle qaldy.
– Qatyn aulyn batyr şappas. Qaiyn atam jūrty demeseŋ özıŋ şap!
Tabylǧan sözge üidegıler şu ete qaldy.
– Jön.
– Tapqan aqyl.
– Qatyndy qatyn şappasa, batyr şapqany ersı.
– Uälihannyŋ aulyna jolai soǧasyŋ, – dedı Kenesary az söilei, – eŋ aldymen arǧy bettegı Amanqaraǧai prikazynyŋ malyn berı aidap ötesıŋ.
Quanǧannan Bopaidyŋ ekı közı jarq ettı.
– Men daiyn.
«Orystyŋ şekpenıne elın satqan şoltaŋdaǧan bilerdıŋ», ūlt namysyn oiynşyq qylǧan, jeke bastyŋ müddesın qūnttaǧan, el keleşegıne oi közımen qaramaityn, aldamşy qyzyqqa berılgen opasyz jandardy Bopai hanym keşırmeidı. Ol – ūly maqsatker, daraboz qairatker. Sondyqtan da Bopai hanymnyŋ tegeurındı, ekpındı qaharmandyq qimyldaryna, batyrlyq tūlǧasyna arystan tuǧan Han Kenenıŋ köŋılı şat, ruhy da asqaq.
…Bır jetı ötısımen alty jüz jasaq ertken Bopai aldymen Amanqaraǧai prikazyn, sodan keiın Syrymbet tauyndaǧy Uälihannyŋ bäibışesı Aiǧanymnyŋ auylyn şapty. Kenesary qoly Kökşetau jaqty şauypty. Eskı kek qaitqandai. Al batyr qaryndasy Bopai Syrymbet salasyndaǧy Uälihannyŋ jesırı Aiǧanymnyŋ keŋ sarai alty aǧaş üiınıŋ külın kökke ūşyryp, qoimasyndaǧy basuly kigız, ilengen terısıne deiın qaldyrmai baryn sypyryp äkep, ata kektı bır qaitardy. Endı Kenesary köŋıldenbegende kım köŋıldenbek? Qūdai abyroi berıp Aqmola, Aqtau bekınısterı de tez alyndy. Osy jeŋısterdıŋ arqasy ǧoi, endı Qaraötkel, Qarqaraly, Kökşetau, Baianauyl ökırıkterınıŋ kei auyldary bırden Kenesary jaǧyna şyǧa bastaǧany».
Atqa qonǧan, ataqonysty qorǧaǧan Bopai hanymnyŋ teŋdessız erlıgı men jankeştılıgı – ūlt ruhynyŋ keremet körınısı. Han Kenenıŋ jäne onyŋ serıktes noiandarynyŋ tüpkı maqsaty – ejelgı qazaq elınıŋ täuelsızdıgın, dästürın, quatyn qalpyna keltıru.
Ūly suretker M.O.Äuezovtıŋ «Han Kene» atty bes perdelı tarihi dramasy «ezılıp bara jatqan eldıŋ joǧyn joqtap jürgen» Kenesarynyŋ erlık küresıne arnalǧan. Mūndaǧy basty keiıpker – Han Kene, sonan soŋ jas batyr Nauan (Nauryzbai), Aǧybai, Būqarbai, Jolaman, qolbasy Būǧybai, Şegen bi, Bopai, Dulat elınıŋ Rüstem, Sypatai, Baiūzaq sekıldı köşbastauşylary men qyrǧyz batyrlary Kärıboz ben Jamanqara bar…
Qasymnyŋ asyna jinalǧan jamaǧat. Han Kene bastaǧan toptyŋ qostauşylary batyrlar, şynjyrly baluandar, qobyz ben sybyzǧy ūstaǧan jyrşy aqyndar, änşı-küişıler… Şegen bidıŋ sözımen sipattasaq, «alystan toiat tılenıp, qasqaryp ūşqan qyrandaryŋ osylar». Abylai hannyŋ jolyn bersın degen tıleuqorlar.
İä, osy bır dramada jıgıt önerın synau bar. Iаǧni, sadaq kezenıp, jamby atu. Oǧylandar däl közdep jambyǧa tigıze almai äurege tüskende Bopai hanym tabanyn tasqa tırep, jambyny ūşyryp tüsıredı. Qūralaidy közge atqan mergendık degen – osy. Qasym sūltannyŋ anasy, Abylai hannyŋ kışı jary Topyş sūlu Qaldan Serennıŋ nemese onyŋ jaqyn tuysqany Hoşu mergennıŋ qyzy desedı. Naǧaşy jūrtynyŋ keremet qasietterı de Bopaidyŋ batyrlyq tūlǧasynan eles beredı.
Nauanǧa Qyrǧyz elşısı Jamanqara «qazaqty el qylar siqyŋ joq» degende, ol ony sol jerde jairatyp salady. Sonda aqylman Bopy hanym «Qate boldy-au?!» dep ökınedı.
Bū da qyryq ıstıŋ qisynyn tabatyn Bopy hanymnyŋ saliqalylyǧy! Bır zamanda Oǧyz qaǧandy jaryq düniege jasyn otyndai jaltyldatyp äkelgen anasy Aiqaǧandy ardaqtasaq, bır top batyr perzentterdı kiız tuyrlyqty qazaqqa syilaǧan Bopai hanymnyŋ anasy, Qasym sūltannyŋ asyl jary Şolpan jūldyzyndai altyn qūrsaq Aikümıstei anadan ainaldyq!
Serık NEGİMOV,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia
ūlttyq universitetınıŋ professory
