Bügıngı taŋda XXI ǧasyr tabaldyryǧyn erkın attaǧan ūrpaqqa tälım-tärbie men bılım berudı jetıldırudıŋ basym baǧyttaryn aiqyndap, pedagogika ǧylymynda ūlttyq sanany qalyptastyru kökeitestı mäselenıŋ bırı bolyp otyrǧany anyq. Sondyqtan keleşek ūrpaqty ūlttyq, halyqtyq tūrǧydan tärbieleu qajet.
Jas ūrpaqqa ūlttyq tärbie berude «Tolyq örkeniettı el bolu üşın aldymen öz mädenietımızdı, öz tarihymyzdy boiymyzǧa sıŋırıp, sodan keiın özge dünienı igeruge ūmtylǧanymyz jön» degen qaǧidaly tūjyrymdy bır sät esten şyǧaru mümkın emes siiaqty. Olai bolsa basty maqsat – jas ūrpaqty ūlttyq igılıkter men adamzattyq qūndylyqtar, ruhani-mädeni mūralar sabaqtastyǧyn saqtai otyryp tärbieleu.
Ūlttyq qūndylyqtarymyzdy älemdık deŋgeige şyǧaruǧa qabılettı tūlǧa tärbieleu üşın:
– oquşylardyŋ ūlttyq sana-sezımın qalyptastyru;
– jas ūrpaq sanasyna tuǧan halqyna degen qūrmet, süiıspenşılık, maqtanyş sezımderın ūialatu, ūlttyq ruhyn damytu;
– ana tılı men dılın, onyŋ tarihyn, mädenietın, önerın, salt-dästürın, ruhani-mädeni mūralardy qasterleu;
– jas ūrpaq boiynda janaşyrlyq, senımdılık, namysşyldyq tärızdı ūlttyq mınezderın qalyptastyru.
Osy siiaqty mındetterdı oryndaǧanda ǧana basty maqsatqa jetemız. Olai bolsa tıldı ömırmen tıkelei bailanystyra oqytu – halyq ruhyn damytu, ūlttyq qūndylyqtardy baǧalau retınde jeke tūlǧany qalyptastyrudaǧy bılım berudıŋ rölı erekşe.
Ūlttyq qūndylyq degenımız – tūtas bır jüie. Oǧan halyqtyŋ körkem mädenietı nemese halyq önerı, sondai-aq halyqtyŋ äleumettık jäne mädeni qauymdastyq retınde paida bolumen bırge tuyndaǧan ädet-ǧūryptar, salt-dästürler, jol-joralǧylar, ūǧym-tüsınıkter, daǧdy, közqarastar jatady
Akademik Ä.Qaidar halyq mädenietıne, ūlttyq ruhani bolmysyna tömendegıdei anyqtama beredı: «Mädeniet» – jeke adamnyŋ basyna tän qasietten bastalyp, bükıl ūlttyq mentalitettı, ǧasyrlar boiy qalyptasqan ūlttyq sana, dünietanym, salt-dästür, ruhani-materialdyq bailyqtyŋ bärın qamtityn öte kürdelı ūǧym. Būl mädeniet – ärbır etnosqa tän belgılı bır tabiǧi-äleumettık ortaǧa säikes qalyptasatyn qūbylys. Ömır-tırşılık salty, ortaq tıl, ortaq dünietanym, ortaq psihologiia, t. t. – osynyŋ bärın bız etnos mädenietınen taba alamyz. Al sonyŋ bärın tanyp-bıludıŋ eŋ basty qūraly tıl ekenın mädeniettanuşy ǧalymdardyŋ bärı moiyndaidy» (Qazaq tılınıŋ özektı mäselelerı. A., «Ana tılı», 1998, 13-b).
Ǧasyrlar boiy halyq tūrmysymen bıte qainasyp, ūlttyq dästürdı boiyna sıŋırgen maqal-mätelder, halyq öleŋderı, ertegıler, aŋyz-äŋgımeler, aitystar öz Otanyn şeksız süietın, bılımdı, ısker, adamgerşılıgı mol, parasatty, mädeniettı, jan-jaqty jetılgen ūrpaq daiyndauǧa negız bola alady.
Ūlttyq salt-dästürdı, ūlttyq bolmysty körsetu kez kelgen aqyn-jazuşynyŋ şyǧarmasynda kezdesedı. Ūlttyq tılden ūlttyŋ bolmys-bıtımın tani bılgen ūly aqyn M.Jūmabaev «Ūlttyŋ tılınde sol ūlttyŋ jerı, tarihy, tūrmysy, mınezı ainadai anyq körınıp tūrady» degen edı. Şyndyǧynda, būl aitylǧan pıkırdıŋ däleldı, anyq ekenın özımız oqytyp otyrǧan tıl-ädebiet pänı şyǧarmalarynan anyq baiqaimyz. Ärbır jazuşy men aqynnyŋ nemese ūly tūlǧalardyŋ tuyndysy – ǧasyrlar boiy jalǧasyp kele jatqan ūly önegenıŋ tausylmas qainar közı. Halqymyzdyŋ maqtanyşy bolǧan ūly tūlǧalarymyzdyŋ şyǧarmalaryndaǧy ūlttyq bolmys pen qūndylyqtardy oquşy sanasyna taldai otyryp jetkızu – pän mūǧalımderınıŋ qūzyretınde. Qazaq ädebietın ūlttyq qūndylyq retınde tanytu – bügınnıŋ özektı mäselesı. Sebebı ädebiet pänı arqyly oquşylardyŋ ruhani düniesı baiidy, tuǧan tılın süiuden adamzatty qūrmetteuge deiıngı sezımderı tärbielenedı. Aqyn-jazuşylardyŋ şyǧarmalaryn oqu arqyly jasöspırımder elımızdıŋ tarihy, onyŋ ǧasyrlar qoinauynda qalǧan söz syryn kökeige tüiıp, sol arqyly halyqtyŋ armany men qiialyn, bolaşaqtan küter ümıtın baiqaidy. Halyqtyŋ ruhani bailyǧyn ädebiet pänı arqyly jan-jaqty igergen tūlǧa sol arqyly imandylyqqa, inabattylyqqa, parasattylyqqa özın-özı tärbieleidı. Oqytu ürdısınde qazaq ädebietın ūlttyq qūndylyq retınde tanyta bılu – mūǧalımnıŋ şeberlıgı.
Ūlttyq qūndylyq degenımız – tūtas bır jüie. Oǧan halyqtyŋ körkem mädenietı nemese halyq önerı, sondai-aq halyqtyŋ äleumettık jäne mädeni qauymdastyq retınde paida bolumen bırge tuyndaǧan ädet-ǧūryptar, salt-dästürler, jol-joralǧylar, ūǧym-tüsınıkter, daǧdy, közqarastar jatady.
Atap aitar bolsaq, ūlttyq salt-dästürdı, ūlttyq bolmysty körsetu kez kelgen aqyn-jazuşylar şyǧarmalarynda kezdesedı. Bıraq ony oquşy jüregıne tuǧan ädebiettıŋ ūlttyq sipatyn, ondaǧy halyqtyŋ ädet-ǧūryp, salt-sanasynyŋ körınısın, janrlyq, stildık erekşelıkterın, tuyndynyŋ ideialyq-adamgerşılık tüpkı mazmūn-mänın igertu arqyly jetkızemız.
«Oqyǧanyŋdy aitpa, toqyǧanyŋdy ait» degen qaǧidaly söz bar. Bız, tıl mamandary, ädebiet pänın oqytuda osyndai aqyn-jazuşylarymyzdyŋ şyǧarmalaryn tek mazmūndaumen ǧana şektelmei, ondaǧy ūlttyq bolmys pen ūlttyq qūndylyqtardy bıldıretın sözderdı taldai oqytsaq, ūtarymyz mol bolmaq.
Ädebiettı ūlttyq qūndylyq retınde oqyta bılu barysynda mūǧalım är şyǧarmanyŋ özındık erekşelıgın saralai otyryp, oquşylardyŋ körkem tuyndyǧa bailanysty äserlerın tolyqtyruyna, körkem söz qūdıretın tüsıne bıluge, är şyǧarma negızınde ülken oi, ülken mäsele jatatynyn aŋǧara bıluge baulidy.
Ärbır keiıngı ūrpaq öz jolyn aldyŋǧy ūrpaqtardyŋ jetken jerınen bastaidy, jaqsysynan üirenedı, jamanynan jirenedı. Öitkenı salt-dästür – halyqtyŋ san ǧasyrlyq körkemdık aqyl-oiynyŋ jemısı. Ol qai tūsta da, qai däuırde de tek könenıŋ közı ǧana bolyp qoimai, ärbır jaŋa kezeŋnıŋ jandy etikalyq tärbie qūraly retınde de uaqyt synynan, ǧasyrlar asuynan müdırmei ötıp otyrdy. Adamǧa ana sütımen berılıp, besıkpen boiǧa sıŋıp otyrady. Osyndai igı qasietterdı ūly tūlǧalardyŋ tuyndylaryn oqytu arqyly ūrpaq tärbieleimız.
Jaŋa zamannyŋ tarihyn jazatyn, kezınde būrmalanǧan tūstaryna ädıl baǧa beretın, onyŋ kemşın tūstaryn tolyqtyratyn – bügıngı jas ūrpaq. Sondyqtan da elımızde jürıp jatqan auqymdy özgerısterdıŋ mänın ädıl paiymdau bärınen būryn jas ūrpaqty tärbielep jatqan myna bızge, mūǧalımderge, ülken jauapkerşılık jükteidı.
Oquşylardy Otandy süiuge, adaldyqqa, adami tazalyqqa, ızgılıkke, imandylyq pen inabattylyqqa, salt-dästürdı qūrmetteuge üiretıp, baulu – ärbır ūstazdyŋ abyroily paryzy men qaryzy. Ol üşın mūǧalım qazırgı zamanǧa laiyq özınıŋ bılım beru ısınde ruhani, etno-mädeni dästürlerdı saqtap, damyta otyryp, şyǧarmaşylyq ızdenıspen jūmys ıstep, ömırge enıp jatqan jaŋa tehnologiia men tehnikany meŋgergen, bılıgı men bılımı joǧary ūlaǧatty tūlǧa boluy tiıs.
Bügıngı mekteptıŋ basty mındetı özındık oi-közqarasyn aşyq aita alatyn, ömırge beiım tūlǧa qalyptastyru bolsa, oǧan mūǧalımnıŋ şäkırtıne degen süiıspenşılıgı, ony tūlǧa retınde baǧalauy balanyŋ adamdyq qasietterınıŋ damuyna basty kepıl bola alady.
Jeke tūlǧany azamattyqqa, öz Otanyn süiuge, adami qasietterın qalyptastyruda patriot aqyn Mahambetten bastap, ūly tūlǧa Abaidyŋ, jyr alyby Jambyldyŋ, älemdık deŋgeidegı klassik suretker M.Äuezovtıŋ, taǧy basqa aqyn-jazuşylarymyzdyŋ eŋbekterınıŋ orny erekşe ekenı bärımızge belgılı.
Ǧūlama ǧalym äl-Farabidıŋ «Adamǧa eŋ bırınşı bılım emes, ruhani tärbie kerek, tärbiesız berılgen bılım – adamzattyŋ qas jauy. Ol keleşekte onyŋ ömırıne apat äkeledı» degenındei bılım bere otyryp, tärbie berudı ärbır ūstaz jadynda ūstauy şart.
Olai bolsa bızdıŋ ūlttyq önerımızdıŋ, mädenietımız ben dästürlerımızdıŋ aldyŋǧy qatarly ülgılerın, tılımızdıŋ orasan zor bailyǧyn jas jetkınşekterdıŋ jan düniesıne sıŋırıp, sol arqyly älemdık ruhani örkeniettıŋ örıne şyǧyp, när alu – bügıngı talaptyŋ maŋyzdysy. Ata-babalarymyzdyŋ san ǧasyrlar boiy ūrpaǧyna azyq bolǧan aqyl-keŋes, ösietı, asyl mūrasy, ūlttyq ruh, ūlttyq maqtanyş, ūlttyq namys, ana tılımen ūlttyq mädenietın qalyptastyru sezımın oiatu – barşamyzdyŋ paryzymyz. Sonda ǧana ūlttyq sana-sezımı tolyqqandy jetılgen, tuǧan elın erkın bıletın, ūlttyq sipaty men ūlttyq ruhyn joǧaltpaǧan ūrpaq tärbielei alamyz.
Külzipa QYLYŞBAEVA,
Astana qalasy №5 gimnaziia mūǧalımı,
QR bılım beru ısınıŋ qūrmettı qyzmetkerı, Y.Altynsarin jäne «Astana qalasynyŋ
qūrmettı pedagogı» tösbelgısınıŋ iegerı
