Äleumet

Ünsiz telefondar üii

AZ-KEM ANYQTAMA
Eŋ alǧaş «telefoniia» terminin 1849-1854 jj. injiner-mehanik Şarl Bursel qalyptastyrdy.
Alǧaşqy telefonnyŋ bir türi 1875 jyly Grehem Bell AQŞ-ta oilap tapqan. Onyŋ aty «söileitin telegraf» edi. Söilesu ūzaqtyǧy 500 metr.
Arada bir ǧasyrǧa juyq uaqyt ötkende eŋ alǧaşqy ūialy telefondar paida boldy. Ūialy telefonmen jasalǧan alǧaşqy bailanys tarihy 1973 jyldyŋ 3 säuirinen bastalady. İllinois tehnologiialyq institutynyŋ tülegi Martin Kuperdiŋ önertapqyştyq būl jaŋalyǧyn qazir älem halqynyŋ jartysyna juyǧy kündelikti qoldanyp otyr. Eŋ alǧaşqy ūialy telefon salmaǧy 1,15 kilogramm tartatyn.
Astana elorda bolǧaly mūnda san aluan mūrajailar aşyla bastady. Olardyŋ eksponattary kim-kimdi de tarih betterin paraqtauǧa itermeleitini aqiqat. Juyrda sony bir mūrajaiǧa bas sūqqanymyz bar edi. Sol jerdegi közdiŋ jauyn alar «qoŋyrauly» qūndylyqtar turaly köpşilikpen bölisuge asyqtyq.

«Astanatelekom» QTO mekemesinde eskilikten kele jatqan köne qūrylǧylar mūrajaiy bar. Qandai qūrylǧy ekeni aitpasa da tüsinikti bolar. Būl – telefondar mūrajaiy. «Ūrpaq pen uaqyt bailanysy» dep atalady. Būl jerde bükil Aqmola öŋirinen jinalǧan eksponattar qoiylǧan.
Mūnda kelgen adam tek telefonnyŋ türlerin ǧana emes, osy tektes neşe türli zattardy körip tamaşalaidy. Eski kinokamera, tūŋǧyş fotoapparat ülgileri, soǧys kezindegi patefon, alǧaşqy esepteu maşinalarynyŋ türleri, köneden kele jatqan şyraǧdandar, eŋ birinşi teledidar, reporterlik portatipti tranzistorly magnitofon, telegraftyq apparat jäne t.b. Qarasaŋ, bäri de qyzyq. Adamnyŋ tūtynuyna jaraǧan tehnikalyq jabdyqtar. Biriniŋ kölemi tym ülken bolsa, ekinşisi öte kişkentai. Köz aldyŋa är zamannyŋ ozyq ülgileri sanalǧan dünieler tizbektele beredi.
Biraq būl jerdiŋ eŋ negizgi «qonaǧy» – ATS-54 dekadty qadamdyq avtomattandyrylǧan telefon stansasy. 1961 jyly şyqqan būl jabdyq Keŋes ökimeti kezindegi damyǧan telefon bailanysyn qamtamasyz etken. Bar qalanyŋ telefondyq bailanysy osy tektes qondyrǧynyŋ basynda otyratyn telefonistermen tikelei basqarylatyn bolǧan. Bir telefondy kelesisimen qosu üşin daryldaǧan daŋǧaza şudyŋ astynda saǧattap, täuliktep otyratyn qyzmetkerlerdiŋ jūmysy şynynda da öte auyr bolǧan-au dep tüidik. Üide otyryp är sandy basqan adam eşteŋe sezbegeni qandai jaqsy bolǧan. Al ol şuyldyŋ bäri osy stansanyŋ basynda otyrǧan telefonisterdiŋ qūlaq qūryşyn äbden-aq qandyrǧan syŋaily. Ziiandy jūmystyŋ biri telefonisterdiki bolǧany aitpasa da tüsinikti. Bailanysty öşirip qoiu üşin sol telefon nömirindegi abonentke bekitilgen kişkentai boltty suyryp alyp tastaidy eken. Ondai jaittar aqşasy uaqtyly tölenbegen kezderde de bolyp tūrǧan. Qazir tarih qoinauyna siŋip bara jatqan stansanyŋ uaqyt talabyna sai damytylǧan türleri şyqqany quantady.
1943 jyly şyǧarylǧan induktorly dalalyq telefon apparaty adam közine birden tüsedi. Şaǧyn. Baiaǧy nemister turaly köp kinolarda köretin şpiondardyŋ ūstap jüretin rasiialary siiaqty. Myna bir mystan jasalǧan zor apparat – qabyrǧaǧa ilinetin şahtalyq telefon eken. Özi ülken. Ebedeisiz-aq. Syrtynan qarasaŋ, as üidegi et turaǧyştai. Şahterlarǧa toqtyŋ symynan ūşqyn şyǧyp ketpeu üşin arnaiy türde osyndai mys telefon jasalypty. Al alǧaşqy teledidardyŋ ekranynyŋ aldynda su qūia-tyn qorapşasy bar. Bir qyzyǧy teledidardy qosqanda osy qorapşaǧa su qūiyp qoisa, ekran ūlǧaiyp ketedi eken. Közben körmegen soŋ, būl äŋgime bizge ertegidei äser etti. Alǧaşqy ūialy telefondar tūr. Ötken ǧasyrdyŋ sekseninşi jyldarynda şyqqan «auyr kirpişter» de bireuge arman, bireuge qiial-ǧajaiyp körneki dünie boldy-au degen oi keldi sanaǧa?! Minekei, olarda endi mūrajaidyŋ qūndylyqtaryna ainalypty.
Täuelsizdikpen birge telefonister ömirinde de eleuli özgerister oryn aldy. Şuyldaq stansalardyŋ ornyn kompiuter basty. Kompiuter külli älemdi zamanaui jüiege ikemdedi. Telefon toraby da avtomattandyryldy. Bir tüimemen, bir qalany basqaratyn deŋgeige jettik. Ony aitasyz, tipti symsyz jüie sandyq sipatqa auysqaly teledidardan körem degen körkem film men qalaǧan baǧdarlamaŋyzdy san ainaldyryp köre beruiŋizge jaǧdai jasaldy. Zaman aǧymy üdegen saiyn telefon jelisi odan beter damyp keledi. Qazirgi taŋda telefon men internetti symsyz WLL jelisi boiynşa qostyruǧa mümkindik bar. Ol meili şahta bolsyn, älemniŋ eŋ biik nüktesi bolsyn, telefondy qaltaŋyzǧa sala jürip söilese beresiz. Uaqyt öte kele bügin bizge taŋdai qaqtyryp tūrǧan mūndai keremet jeliniŋ de mūrajai mūraǧatyna ainalmasyna kim kepil?

Şynar ÄBILDA,
Sūltan Seiit (foto)

Taǧyda

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button