Şyny sol, tūŋǧyş abaitanuşy – Älihan Bökeihanov. Oǧan Alaş kösemınıŋ 1905 jyly jaryq körgen «Abai (İbragim) Qūnanbaev» atty qazanamasy dälel. Mūndaǧy Abaidyŋ ömırbaiany men şyǧarmalary, ideialyq baǧdary, söz önerındegı şeberlıgı men şeşendıgı, halyq arasynda jetılu joly jūrtşylyqqa, äsırese, orys oqyrmandaryna tosyn ruhani älem boldy. Abaidyŋ aqyndyǧy men asa kürdelı oi-tolǧamdaryna Älihannyŋ bılıktı pıkır aituy sol kezeŋ üşın aitarlyqtai jaŋalyq edı.
Taǧy bır söz eterlıgı, 1907 jyly sol zamandaǧy bedeldı ǧylymi ūiym – orys geografiialyq qoǧamynyŋ arnauly jinaǧynda Abaidyŋ suretı tūŋǧyş ret baspa bederıne tüstı.
Abai men Älihan kezdestı me?
Peterburgte belgılı ǧalym Semenov-Tian-Şanskii men akademik V.Lamanskiidıŋ redaksiiasymen jaryq körgen «Rossiia. Polnoe geograficheskoe opisanie naşego Otechestva» atty köp tomdy eŋbektıŋ 1903 jylǧy on segızınşı tomy «Kirgizskii krai» degen ataumen qazaq tarihyna arnalady. Kıtaptyŋ «Naselenie» dep atalǧan ekınşı bölımın jazuǧa Älihan da qatysqan. Onda qazaq halqynyŋ tarihy men tanymyn, mädenietın, auyz ädebietı jauharlaryn aita kele, Abaiǧa airyqşa toqtalady. «Jaŋa ädebiettıŋ köşbasşysy» dep baǧalaidy. Iаǧni, ǧalym Qaiym Mūhamedhanovtyŋ sözımen aitsaq, «Abaidyŋ közı tırısınde ony orystyŋ oqyrman qauymyna tūŋǧyş ret tanystyrǧan adam – Älihan Bökeihanov».
«Semipalatinskii oblastnye vedomosti» gazetınıŋ 1904 jylǧy №8 sanynda Semei oblysy statistika komitetınıŋ atqarǧan ısterı turaly esebı jariialanǧan. Mıne, osy eseptegı komitet müşelerınıŋ qatarynda «İbrahim Kunanbaev», «A.Bukeihanov» dep jazylǧan. Iаǧni, Älekeŋ men Abai bir komissiianyŋ qūramynda bolǧan. Osyǧan qarap, qos tūlǧamyzdyŋ kezdesuı de mümkın degen tūjyrym jasauǧa bolady. …1914 jyly dala danyşpanynyŋ dosy Mihaelis qaitys bolady. Älihannyŋ qaraly habardan keiın jazǧan qazanamasynda «Qazaqtyŋ jalǧyzy, aqyny Abaidy tura jolǧa salǧan osy Mihaelis edı. Abai öle-ölgenşe «menıŋ közımdı aşqan, maǧan janaşyrlyq qylǧan Mihaelis» dep aityp otyratyn» deuı hakım men küreskerdıŋ tanys bolǧandyǧyn aiǧaqtaidy.
«Abai joly» Älekeŋnıŋ ösietımen jazylǧan
Qaiym Mūhamedhanov Älihannyŋ Abaimen, onyŋ Tūraǧūl, Käkıtai, Şäkärım syndy tuystarymen, Kökbai, Mūqa syqyldy şäkırtterımen tanystyǧyn 1899 jyly Şerbina ekspedisiiasymen qazaq dalasyn zertteuge şyqqan kezınen bastaidy. Olardyŋ tanystyǧy naqty qai jyldan bastalǧany, neşe ret kezdeskenı anyq bolmasa da, Älihannyŋ Abaidy süiıp oqyǧandyǧy aiqyn. «Abai poetikalyq quattyŋ iesı, qazaq halqynyŋ maqtanyşy. Abai siiaqty halyqtyŋ ruhani tvorchestvosyn osynşa joǧary kötergen qazaq aqyny älı kezdesken joq…» deidı Älihan. Būl baǧa küreskerdıŋ Abai ädebi mūrasyn tereŋ, jan-jaqty tanyp bılgen zertteuşı ekenın körsetedı. «Abaidyŋ jyldyŋ tört mezgılıne (jazǧytūrym, jaz, küz, qys) arnap jazǧan ädemı öleŋınıŋ özı Abaidy Europaǧa äigılı etetındei» degen Älekeŋ hakım dünietanymyna, oi-tolǧanystaryna tereŋ boilap, ruhani bolmysyn jete tanyp, ony orys oqyrmandaryna moiyndatpaq bolǧan. HH ǧasyrdyŋ basynda ainalasyna intellektualdy elitany jinap, eldıkke ūmtylǧan Älihan Bökeihanov «Ūrpaq üşın Abaidy jaz» dep, Mūhtar Äuezovke ösiet ettı. Söitıp, qazaq halqyna «Abai joly» eŋbegı būiyrdy.
«Qoljazba qūny – bes myŋ rubl»
Abaitanudaǧy Käkıtaidyŋ eŋbegı jönınde Mūhtar Äuezov bylai deidı: «…Abai mūrasyna erekşe eŋbek sıŋırgen, Abai özı tärbielep, baulyǧan Käkıtai Ysqaqūlynyŋ eŋbegın erekşe aitu kerek. Käkıtai Abai şyǧarmalarynyŋ eŋ alǧaşqy taŋdamaly jinaǧyn bırınşı ret Peterburgtegı Boroganskii baspahanasynda 1909 jyly şyǧardy. Sol jinaqtyŋ aiaǧynda aqynnyŋ Käkıtai jazǧan bırınşı ömırbaiany berıledı».
Şyndyǧynda, būl – Käkıtaidyŋ sözımen Älihannyŋ Abai ömırı turaly tolyqtyryp jazǧan ekınşı maqalasy edı. Onyŋ alǧaşqy nūsqasy 1905 jyly «Semipalatinskii listokta» orys tılınde basyldy. Būl – ūly Abaidyŋ qaǧaz betıne tüsken eŋ alǧaşqy ǧūmyrnamasy bolatyn.
Sol şaqta Älihan qudalauǧa tüsken-tın. Qudalaudan qūtylu üşın birinşi Dumanyŋ deputattyǧyna sailanuǧa tyrysady. Alaida, 1906 jyldyŋ 8 qaŋtarynda Semeige qaitar jolda tūtqyndalady. Alaş kösemınıŋ portfelınen Abaidyŋ qoljazbalary tabylady. Būl turasynda sottyŋ jazyp alǧan tergeuınde aitylady. «Menıŋ portfelımde Abai şyǧarmalarynyŋ qoljazbasy bar. Sony saqtauǧa tyrysyŋyzdar. Onyŋ qūny – 5 myŋ rubl» deidı Älihan. Ol uaqytta 5 myŋ rubl – köptıŋ qoly jetpeitın kölemdı qarjy eken. Aqyry, qoljazba saqtalyp qalsa kerek.
Küresker Pavlodar tübindegi Iаmyşevskii türmesıne otyrǧyzylady. Bir-eki ai ötkennen keiın Omby türmesıne jiberiledi. Omby türmesinen ary jer audaryp jibergeli jatqanda, semeilik jerlesterı sailauşy retınde dauys berıp, qūtqaryp qalady. Sebebı, sailauşynyŋ qūqy ol kezde airyqşa bolǧan, sailanuşyny tūtqynǧa aluǧa rūqsat etilmeidi. Sosyn birinşi Dumanyŋ deputaty bolady. Älekeŋ 1909 jyly Abaidyŋ jinaǧyn Semeiden emes, Peterbor baspasynan bır-aq şyǧarady.
Hakımnıŋ tūŋǧyş jinaǧy qalai jaryq kördı?
Abai jinaǧynyŋ jaryq köruıne qaltqysyz qamqorlyq jasaǧan Älihan Bökeihanov basty nazaryn qazaq halqynyŋ tarihy men mädenietıne arnady. Al, Älihannyŋ būl eŋbegı jaily Mırjaqyp Dulatov bylai deidı: «1905 jyly «Semipalatinskii listok» gazetasynda häm onan keiın Semeidegı geograficheskii obşestvonyŋ şyǧarǧan bır kıtabynda Älihan Bökeihanov Abaidyŋ tärjıma halın jazdy häm keşıkpei kıtaby basylatynyn bıldırıp edı. Bıraq tez şyqpady. 1909 jyly Abaidyŋ balalary häm ınılerınıŋ rizalyǧy häm Älihannyŋ yjdahatymen Abai kıtaby Peterburgta Buraganskii baspasynda basylyp şyqty. Bızdıŋ qolymyzdaǧy kıtap sol bırınşı basylym».
Älihan 1914 jyly «Qazaq» gazetine şyqqan «Käkitai» degen maqalasynda Käkıtaidy eske ala otyryp, «Özıme Abaidyŋ qaitys bolǧany turaly qaraly habar kelgende, otyra salyp balalaryna bırden hat jazdym» deidı. Aityp otyrǧan balalary – Tūraǧūl men Käkitai. «Dereu Abaidyŋ öleŋderı men jazbalaryn hatqa tüsirip, kıtap qylyp basyŋdar. Äitpese, ūmytylyp, joǧalyp ketedı» deptı. Käkitai osy şaruany qolǧa alyp, arnaiy kiız üi tigip, Mürseiıt Bıkeūly esımdı moldany otyrǧyzyp, Abaidyŋ este qalǧan barlyq öleŋderın qūsni körkem jazumen ädıptep hatqa tüsirtkizedi…
Käkıtai men Älihan Ombyda kezdesıp, Abai öleŋderın on jetı bölıkke toptastyrady. Ärbır bölıkke jekelei taqyryptar («Halyq turaly», «Öleŋ turaly», «Özı turaly», «Ǧaşyqtyq turaly», «Oi turaly» sekıldı) qoiǧan. «Aqyn şyǧarmalaryn būlai jıkteu şartty türde bolsa da, taqyrybyna qarai toptap bastyru sol zamandaǧy oqyrman qauymǧa Abaidyŋ aqyndyǧyn tanytu jolyn jeŋıldetu maqsatynan tuǧan bolatyn» deidı mūny Qaiym Mūhamedhanov. Qysqasy, Älihan men Käkıtai qiiandaǧy Peterborǧa bırge barǧan. Jol şyǧynyn Abaidyŋ aǧaiyndary köterısken. «Peterbor baratyn adamdarǧa 200 som qarajat jıberdık» deidı Ärham estelıgınde. Tört jylǧa sozylǧan şyrǧalaŋnan keiın Abaidyŋ alǧaşqy öleŋder jinaǧy 1909 jyly basylyp şyǧady. Jinaqtyŋ basqy betınde «Qazaq aqyny İbrahim Qūnanbaiūǧylynyŋ öleŋı. Bastyrǧan: Käkıtai, Tūraǧūl Qūnanbaiūǧylandary. SPB. Vostochnaia epektropechatnia İ.Boraganskoga, 1909» dep jazylǧan.
Alaştyqtar Abai jaiynda ne deidı?
Mırjaqyp Dulatovtyŋ «Qazaq» gazetıne basylǧan «Abai» degen maqalasynda «Abaidyŋ ölgen künınen qanşa alystasaq, ruhyna sonşa jaqyndarmyz» degen joldar bar. «Ne şara! Qazaq ädebietınıŋ atasy hakımınde altyn ärıppen jazylarlyq Abai Şyŋǧys tauynda tuyp, Şyŋǧys tauynda alpys jyldyq ömırın ötkızıp, sol Şyŋǧys tauynda öldı. Tuǧanyn, jasaǧanyn, ölgenın öz elı – Tobyqtydan basqa qazaqtyŋ köp jerı bılmei de qaldy. Osy zamanda üş auyz sözdıŋ basyn qūrai bıletınderdıŋ jazulary tasqa basylyp, halyqqa tarap, synǧa tüsıp tūrǧanda, Abai sözı özı ölgennen bes jyl ötkende basyldy» dep jalǧasady ol joldar.
«Aqyn Abai sözın oqyrman ataulynyŋ bırden tüsıne almaǧandyǧyn, är sözınıŋ maǧynasynyŋ öte tereŋ ekendıgın, onyŋ ne maǧynada aitylǧandyǧyn bıreu baiandap ūqtyrǧanda ǧana bıluge bolady… Qazaqtyŋ bas aqyny – Abai. Odan asqan būryn-soŋǧy zamanda qazaq balasynda bız bıletın aqyn bolǧan joq. Aqmola, Semei oblysynda Abaidy bılmeitın adam joq» deidı Ahmet Baitūrsynov. «Abaidyŋ sözderı kıtap bolyp basylyp şyqqanşa Abaidyŋ aty da, sözı de Torǧai oblysyna estılmeuşı edı» degendı de qosady aǧartuşy. Zer sala qarasaq, Abai esımınıŋ keŋ qazaq saharasyna taraluyna, ūly aqyn sözderınıŋ «kökıregı sezımdı, tılı oramdy» «ülgılı jas» pen söz tanyrlyq adamyna jetuıne basty sebep bolǧan tūŋǧyş jinaq ekendıgı aiqyn. Äitpese, «Maqtap otyrǧan Abaiy bızdıŋ Äbubäkır, Seidahmet, Aqmoldalarymyz syqyldy bıreu ǧoi dep jürdım» dep älgı Ahaŋ (Ahmet Baitūrsynov) aitqandai, közı aşyq Alaş azamattary tolyq tani almas edı.
«1903 jyly qolyma Abai sözderı jazylǧan däpter tüstı. Oqyp qarasam, basqa aqyndardyŋ sözındei emes. Olar sözınen basqalyǧy sonşa, äuelgı kezde jatyrqap, köpke deiın tosaŋsyp otyrasyŋ. Sözı az, maǧynasy köp, tereŋ» deidı ol.
Ashat RAIQŪL
