Abai mūrasyn tanyp, baǧalauda ötken ǧasyrdyŋ 20-30-jyldarynda saiasi-äleumettık jaǧdaiǧa bailanysty tuyndaǧan ärı aiqyn körınıs bergen türlı baǧyttar bolǧanyn ǧalymdar bıledı. Sol 1920-jyldar ädebi mūralardy igeruge bailanysty aitys-tartystardyŋ kezeŋı boldy. Körkem ädebietpen qatar, ädebiettıŋ tarihyn da qalyptastyrudyŋ alǧyşarty retınde taptyq közqaras alǧa tartyldy. Taptyq közqaras jeke bır şyǧarmaşylyq iesıne bailanysty da qoldanylyp jürdı, ädebiettı jasauşy aqyn-jazuşylardy saralau ısınde örşi tüstı. «Kım qai taptyŋ aqyny?» degen siiaqty tartystar alǧa şyqty. Būl ürdıs sol kezeŋdegı keŋes halyqtary ädebietterınıŋ qai-qaisynda da oryn aldy. Bızdıŋ ädebietımızde daudyŋ basy Abaidan bastaldy.
Ūly aqyn A.Qūnanbaevtyŋ şyǧarmaşylyǧynan būryn ömırbaianyna iek artuşylar, iaǧni, Abaidyŋ üstem tap ökılı bolǧanyn tılge tiek etuşıler köbeidı. Osy dauǧa qarsy dau, araşa syn däuırı de osy kez edı. Tartystyŋ basty mındetı Abaidyŋ ūlaǧatty şyǧarmaşylyǧynyŋ ūlylyǧyn däleldeu boldy. Osyndai uaqiǧalardyŋ basy-qasynda B.Kenjebaevtyŋ bolǧany belgılı. Onyŋ 1925 jyly jazǧan «Abai – halyqtıkı» degen pıkırdı ūstanatyn maqalasy bar. Būl jas B.Kenjebaevtyŋ ädebiettegı aitys-tartysqa qosqan Abaiǧa qatysty alǧaşqy sübelı ǧylymi ülesı boldy. Abaidy araşalau arqyly bükıl qazaq ädebietı men aqyn-jazuşylarynyŋ araşaşysy siiaqty keiıpke engendıgın estelıkterınen aŋǧaruǧa bolady. Ǧalymnyŋ kündelıkterın oqi otyryp, onyŋ qazaq ädebietındegı zamana qasıretınen tuyndaǧan solaqai saiasatşyl pıkırlerden ädebiettı araşalap aluşylyq ısterınıŋ kuäsıne ainalamyz.
Beisembai Kenjebaevtyŋ zertteu obektısı bolǧan qazaqtyŋ bırtuar daryny Sūltanmahmūt Toraiǧyrov ta Abai mūrasyn alǧaş zerttegenderdıŋ bırı bolatyn, onyŋ Abai mūrasyn tanyp baǧalaudaǧy pıkırlerı abaitanu tarihynda erekşe oryn alatyndyǧyn bıreu bılse bıreu bılmes. Būl turaly akademik Zäki Ahmetov: «Sūltanmahmūt – Abai dästürın damyta tüsuşılerdıŋ bıregeiı ärı aqyn mūrasynyŋ äleumettık tamyryn tereŋırek tanyǧandardyŋ bırı. Abaidyŋ jaŋa baǧyttaǧy qazaq ädebietınıŋ negızın salyp, klassikalyq därejege kötergen eŋbegın Sūltanmahmūt tvorchestvolyq ızdenu, azaby mol aqyndyq joldy bastan keşıru, ädebi tıldıŋ tazalyǧy turaly zaman talaby kün tärtıbıne qoiyp otyrǧan mäselege jauap beru tūrǧysynan keldı. S.Toraiǧyrov – Abaidyŋ aqyndyq dästürın damytuşy önerpaz, söz zergerlerınıŋ aldyŋǧy sapyndaǧy öner qairatkerlerınıŋ bırınen sanalatyn daryndy aqyn. Onyŋ tuyndylaryndaǧy Abai öleŋ qūrylysynyŋ ızderı men aqyndyq tılındegı körkemdıgın söz bederlerındegı abailyq dästürlerdı anyq köremız. Saiasi-äleumettık taqyryptardaǧy halyqtyq tūrǧydan tolǧanatyn mūŋ-şerı de Abai poeziiasyndaǧy sarynmen özektesıp jatuyndaǧy ruhani tuystyqtyŋ özınde de aitarlyqtai syrlar jatyr» degen. Al B.Kenjebaev öz zertteuşılıgınıŋ evoliusiialyq damuynda, «S.Toraiǧyrov öz şyǧarmalarynyŋ ideiasy negızınde Abaidyŋ jolyn damytuşy, poeziianyŋ Abaidan keiıngı eŋ ırı ökılderınıŋ bırı boldy» degen pıkırlerge jettı.
Osy tūjyrymdardan keiın ädebiette S.Toraiǧyrovty Abai ızbasary dep, aralarynda dästür jalǧastyǧyn ızdeuşılık ürdıs paida bola bastady. Būl ürdıs däl osy tūjyrymnan soŋ ǧana paida boldy demeimız, bıraq däl osy tūjyrym onyŋ bailamy dei alamyz. Öitkenı, Abaidyŋ aqyndyq ainalasy, ädebi mektebı turaly pıkırler būdan būryn da bar-tyn. Mūny qazaq ädebietı tarihynyŋ sol kezdegı pıkır-talastarynyŋ özegınen baiqauǧa bolady. Q.Mūqametqanov, Ä.Jirenşin, E.Ysmaiylov, Ä.Toqmaǧambetov, Ǧ.Serdalievterdıŋ maqalalary Abaidyŋ şäkırtterın ekı topqa bölıp qarastyratynyn köruge bolady. Ondai toptar «Abaidyŋ tura şäkırtterı» (E.Ysmaiylov), «Ekınşı toptaǧy şäkırt aqyndar» (Ä.Toqmaǧambetov) dep bölıngen, «Abai – ūstaz da, söz ūǧatyn yntaly talantty jastardyŋ bärı – şäkırt» (M.Äuezov) degen toqtammen S.Toraiǧyrov ta ekınşı toptaǧy şäkırt, iaǧni, yntaly talantty söz ūǧatyn Abai şäkırtı dep qarau ūsynylǧan. B.Kenjebaev osy ūsynystyŋ anyqtyǧyn däleldegen. Ǧalym T.Qojakeev «Abai jäne Sūltanmahmūt» degen maqalasynda B.Kenjebaev kötergen mäselelerdı naqty däleldeulermen anyqtai tüsken. Jalpy, Abai men Sūltanmahmūt arasyndaǧy dästür jalǧastyǧyn şyǧarmaşylyqtarynyŋ negızınde aişyqtaidy.
Jäne bır aitatyn jait, S.Toraiǧyrov özınıŋ «Qazaq tılındegı öleŋ kıtaptary jaiynan» degen publisistikalyq eŋbegınde Abai körsetken ülgı-önege, sol qalaǧan jazba ädebiet dästürınde jalǧastyrsa ǧana aqyn-jazuşylardyŋ ūtatynyn alǧa tartyp, özı de Abaidyŋ poeziiasyn «Paiǧambardyŋ jüregınen qūiylǧan qūrandai, soqyr kısı sybdyrynan tanyrlyq, aqqūla aşyq tūrady marqūm Abai öleŋderı» dep tanyǧan. Sony öz poeziiasyna da ülgı etıp, mūrat tūtqan. Abaidyŋ öleŋderın qasiettı Qūranǧa teŋep, ony qalai qadırleseŋ, daryndy aqynnyŋ öleŋın solai qadırlep, tälım al deuınıŋ özı S.Toraiǧyrovty, şyn mänındegı, Abaidyŋ naǧyz şäkırtterınıŋ tobyna jatqyzuǧa bolatyndyǧynyŋ dälelı.
Belgılı ǧalym Tūrsyn Jūrtbaidan: «Qazırgı taŋda jūrt Abai dese, Äuezovtı, Äuezov dese, Abaidy qatar ataidy. Qazaq halqyn barşa älemge tanytqan «Abai joly» epopeiasynyŋ jazylu tarihy jaiynda aityp berseŋız» dep sūrapty jurnalister. Ǧalymnyŋ jauaby: «Äu basta Mūhtar Äuezov Abai turaly ekı kıtap jazumen şektelmek bolǧan. Bırınşı kıtaptyŋ atyn «Telǧara» dep qoiǧan. Kıtaptyŋ alǧaşqy nūsqasy «Tatiananyŋ qyrdaǧy änı» degen atpen 1936 jyly jazylyp, 1937 jyly qazaqşadan orysşaǧa audarylyp şyqqan. M.Äuezov romanǧa 1938 jyldyŋ aiaǧy 1939 jyldyŋ basynda tübegeilı kırısedı. Osy jolda talai qiyn kezeŋderdı artqa qaldyryp, 1940 jyldyŋ küzıne qarai «Abai jolynyŋ» bırınşı kıtabyn tolyqtai jazyp bıtıp, baspaǧa ūsyndy. Bıraq kıtap arab qarpınde jazylǧandyqtan, kirillisaǧa köşırgenşe bıraz uaqyt ketken. Sol ekı ortada soǧys bastalyp ketıp, kıtap şegerılıp, jospardan alynyp qalǧan. Osy kezde qazaq ädebietınıŋ jäne Äuezovtıŋ baqytyna orai Mäskeudegı baspasözde qyzmet ısteitın Beisembai Kenjebaev «Qazmembaspaǧa» bas redaktor bolyp keledı. Ol terımde jatqan, bıraq jospardan alynyp tastalǧan «Abai» romanyn eşkımge aitpai, baspahanaǧa jıberıp, onyŋ redaktorlyǧyna sol kezdegı jas jıgıt Quandyq Şaŋǧytbaevty bekıtedı. Osylaişa ekeuı jasyryn, jabyq jaǧdaida kıtaptyŋ jaryqqa şyǧuyn jüzege asyrady. Kıtaptyŋ alǧaşqy süiınşı danasy şyqqan künı «Sosialistık Qazaqstan» gazetıne resenziia jariialanady. Romannyŋ şyqqanyn jūrt sol kezde ǧana bıledı. Äuezovtıŋ qolyna da kıtap sol künı tapsyrylǧan.
…Qanşama oqyǧan ǧūlamalar Abai mūrasy turasynda qalam sıltedı. Abai jaily ǧasyrdan astam uaqyt jazylyp keledı. Älı de jazyla bermek».
İä, rasynda Abai turaly osy ǧasyrda da, keler ǧasyrda da jazyla beretını aqiqat. Onyŋ mūrasy – är ǧasyrdyŋ qūrdasy, onyŋ öleŋderı är oqylǧan saiyn jaŋarady.
Rysaldy MŪSAHANOVA,
Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ Astana qalasyndaǧy ökılı
