Mülıktı zaŋdastyru – köleŋkedegı qarjy men basqa da mülıkterdı jaryqqa şyǧaruda älemde özın aqtaǧan eŋ bır tiımdı jüie. Memlekettıŋ zaŋdy türde jasaǧan arnaiy jeŋıldıgı nätijesınde būryn jasyryn ūstalǧan qanşama qarjy jaryqqa şyǧyp, el ekonomikasyna jūmys ıstei bastaidy.
Astana qalalyq Qarjy basqarmasynyŋ bastyǧy Ruslan Dosaevtyŋ mälımetıne qaraǧanda, 2015 jyldyŋ aiaǧynda tek elordanyŋ özınde qūny 67 mlrd teŋgeden astam qarjyny qūraityn mülık zaŋdastyrylǧan eken. Astana qalasyndaǧy jergılıktı atqaru organdar janyndaǧy mülıktı jariia etu jönındegı komissiiaǧa kelıp tüsken bes myŋnan astam ötınıştıŋ nätijesınde 4369 nysan zaŋdy türde jekeşelengen.
Elımızde 2014 jyldyŋ 1 qyrküiegınde bastalǧan mülıktı jariia etu aksiiasy osyndai qomaqty nätijege qolymyzdy jetkızgennen keiın ötken jyly arnaiy zaŋ qabyldanyp, aksiianyŋ merzımı 2016 jyldyŋ 31 jeltoqsanyna deiın ūzartyldy. Būǧan qosymşa arnaiy zaŋǧa tolyqtyrular engıze otyryp, taǧy da qosymşa jeŋıldıkter qarastyrdy. Būl bılgendei jasalǧan qadam bolyp şyqty. Mäselen, 2015 jyldyŋ aiaǧyna deiın şeteldegı mülkın zaŋdastyruǧa bailanysty komissiiaǧa bırde-bır ötınış tüspegen bolsa, zaŋdaǧy jaŋa jeŋıldıkke bailanysty ötınış jasauşylar sany artqan. Biylǧy jyldyŋ mamyr aiyna deiın jergılıktı atqaru organdary janyndaǧy mülıktı jariia etu jönındegı komissiialarǧa kelıp tüsken ötınışter boiynşa şet memlekettegı 52 nysan jekeşelendırılgen. Mūnyŋ basym bölıgı tūrǧyn üiler eken. On şaqtysy Bırıkken Arab Ämırlıgınen jekeşelendırılse, qalǧandary – İspaniiada, Vengriia men Tailandta, Resei jäne Özbekstan memleketterınde ornalasqan jyljymaityn mülıkter. Būǧan qosa, qarjy türınde de bıraz mülık zaŋdastyryla bastaǧan. Onyŋ mölşerı äzırge jariia etıle qoiǧan joq.
Biylǧy jyldyŋ basynan künı bügınge deiıngı körsetkışterdı alyp qarasaq, tek Astananyŋ özınde qūny 83 mlrd teŋgeden asatyn mülıktıŋ jariia etılgenın köremız. Sonyŋ ışınde 51 mlrd teŋgeden astamy segız myŋǧa juyq tūrǧyn üi eken. Al taǧy bır segız myŋnan astamy – tūrǧyn üi bolyp sanalmaityn nysandar.
– Soŋǧy zaŋdastyru bastalǧannan berı Astana qalalyq memlekettık kırıster departamentıne aqşalai qarjyny jekeşelendıru boiynşa 64 arnaiy deklarasiia ūsynylǧan bolatyn. Onyŋ jalpy qūny 129 mlrd teŋgege teŋ. Būǧan qosymşa, on millionǧa juyq qūndy qaǧazdar zaŋdastyryldy, – deidı Astana qalalyq memlekettık kırıster departamentı memlekettık qyzmetter körsetu basqarmasynyŋ basşysy Farhat Omarov.
Elımızde būǧan deiın de jekeşelendıru ekı ret jürgızılgen bolatyn. Onyŋ da nätijesı jaman bolǧan joq. Mäselen 2002 jäne 2006 jyly jürgızılgen mülıktı jariia etu nauqany kezınde Ädılet ministrlıgınıŋ tırkeu organdary arqyly bır millionnan astam jyljymaityn mülık zaŋdastyrylǧan. Al şetelderde saqtalǧan 3,5-4 mlrd dollarǧa juyq qarjy el qazynasyna qūiylǧan. Sol kezde bılıktı sarapşylar būl köleŋkelı ekonomikada jatqan qarjynyŋ 30 paiyzy ǧana dep mälımdegen edı. Būl şamaǧa soǧatyn siiaqty. Öitkenı, elımızdegı köleŋkelı ekonomikanyŋ üles salmaǧy şamamen 20 paiyz kölemınde. Mūny aqşaǧa salyp eseptesek, 6 trln teŋgeden astam qarjynyŋ közı qūralady. Būl – resmi mälımet. Al beiresmi mälımetterge qaraǧanda köleŋkedegı qarjy būdan ekı-üş ese köp körınedı. Mülık, qarjyny zaŋdastyruǧa köleŋkedegı biznes ökılderınıŋ 50 paiyzy qatysqannyŋ özınde bız 12 mlrd AQŞ dollary kölemındegı qarjyny elge qaitaruǧa mümkındıgımız bar. Jekeşelendıruge bailanysty körsetkışterge qarap otyryp, ekonomikalyq zertteuler instituty sarapşylarynyŋ boljamy şyŋdyqtan alys jatpaǧanyn baǧamdau qiynǧa soqpaidy.
QR Qarjy Vise-ministrı Ardaq Teŋgebaevanyŋ aituynşa, 2017 jyldan bastap Qazaqstanda jalpyǧa ortaq deklarasiia tapsyru ısı qolǧa alynady. Būl bırınşı kezekte ekonomikany damytuǧa jäne aqşasyn zaŋdastyratyn azamattardyŋ müddesın qorǧauǧa baǧyttalǧan. Qarjy ministrlıgınıŋ aqparatyna süiensek, qazırge deiın zaŋdastyrylǧan mülık pen qarjynyŋ kölemı 1,2 trln teŋgeden de asyp ketıptı. Sonyŋ ışınde, Qazaqstan aumaǧynda zaŋdastyrylǧan mülıktıŋ kölemı 645 mlrd teŋgenı, Qazaqstannyŋ aumaǧyn tys jerde zaŋdastyrylǧan mülıktıŋ baǧasy 1,8 mlrd teŋgege jetken. Sondai-aq, 558 mlrd teŋge qarjy zaŋdastyrylǧan. Jalpyǧa ortaq deklarasiia tapsyru küşıne engende köleŋkede jatqan qarjy kölemı qazırgıden ekı-üş ese azaiyp, esesıne ekonomikaǧa qūiylatyn aqşa bügıngıden anaǧūrlym köp bolary sözsız. Qazırgı baǧytymyzdan bız osyǧan jaqyndap kele jatqanymyzdy sezemız. Osy jaǧdai el azamattarynyŋ sanasyna, äsırese, qarjysyn köldeneŋ közden älı jasyryp kele jatqandarǧa airyqşa äserın tigızerı anyq.
Mülıktı zaŋdastyru – qaltarysta qalǧan paidamen küresudıŋ bırden-bır joly. Aita ketetın jaǧdai, jekeşelendırılgen mülık pen aqşaǧa salyq salynbaidy. Ol zaŋ boiynşa salyq salynatyn tabys bolyp eseptelmeidı. Eŋ bastysy – köleŋkedegı qarajatyn zaŋdy ainalymǧa şyǧaratyn azamattar qylmystyq jäne äkımşılık jauapqa tartylmaidy. Ärı aqşany tiımdı resmileudıŋ bırneşe täsılı qarastyrylǧan. Mäselen, bar qarjysyn zaŋdastyratyn kez kelgen adam aqşasyn 3 jyl aralyǧynda ekınşı deŋgeilı bankterdıŋ esepşottarynda saqtai otyryp, naryqtyq mölşerleme boiynşa syiaqy alady. Al ony merzımınen būryn kerı qaitarǧan jaǧdaida bankter 10 paiyz alym ūstap qalady. Vise-ministr, sondai-aq zaŋdastyruşylardyŋ halyqtyq aipio baǧdarlamasy boiynşa aksiialardy satyp aluǧa bolatynyn da aitady. Būǧan qosa, bızdıŋ qazaqstandyq qor birjasyndaǧy ornalasqan aksiialardy, memlekettık baǧaly qaǧazdardy satyp aluǧa da jaǧdai jasalǧan.
Jalpy, jasyryn qarjyny zaŋdy ainalymǧa şyǧaru – älemnıŋ köptegen elınde qoldanylatyn täsıl. Mäselen, Ündıstanda 5, Portugaliiada 4, Fransiia, Avstriia, İrlandiiada 2 märte mülık jäne qarjy zaŋdastyrylǧan. Jasyratyny joq, qazırgı kezde aqşasyn şetelde saqtaityndar köp. Al bügınde törtkül düniede qarjylyq, ekonomikalyq tūraqsyzdyq paida boldy. Grekiiaǧa, İtaliiaǧa, Ukrainaǧa aparyp salǧan aqşasyn ala almai qalǧandar jaily estıp te, bılıp te jürmız. Ukrainada bilık özgerıp, köptegen adamdar sol elge salǧan milliondarynyŋ qaida ketkenın bılmei qaldy. Osyndai jaǧdaiǧa duşar bolmas üşın aqşaŋyzdy öz elıŋızge äkelgennıŋ artyqtyǧy joq. 10 paiyzy memlekettıŋ kädesıne jūmsalsa, qalǧanyn öz qalauynşa paidalanady. Saiyp kelgende, milliardtaǧan qarjyny şeteldıŋ ekonomikasyna jūmys jasatqanşa, öz elıŋe äkelıp jūmsaǧan dūrys emes pe?! Osylai jasasaŋyz, būl da patriottyq sezımnıŋ bır körınısı bolar edı.
Meŋdolla ŞAMŪRATOV
