Qonysbai ÄBIL, Qazaqstannyŋ halyq aqyny
«Qonysbai, bır auyz öleŋ!»
Almatyǧa kezektı aitysqa baryp, «Jetısu» qonaqüiınde jatqanmyn. Teledidardy qosyp qalsam, äkedem teatrdyŋ şetelge sapary jaily habar berılıp jatyr eken, ärtısterdıŋ aldyŋǧy legınde maŋdaiy jarqyrap Asanälı aǧamyz jür. Habar aiaqtalǧan soŋ esıktı jauyp, dälızge şyǧa kelsem, myna qyzyqty qaraŋyz, qasynda bır-ekı azamat bar Asanälı aǧa aldymnan şyǧa kelsın! Qūşaqtap keudesıne qysyp tūryp:
– Qonysbai, bır auyz öleŋ! – dedı.
Däl jaŋa teledidardan körgenımdı aityp, «kök jäşıkten sekırıp tüstıŋız be?» degenge keltırıp, bır şumaq öleŋ aittym. Mäz bolyp, rizaşylyǧyn bıldırıp jatyr.
Sonymen ne kerek, osylai sälemdesu bız üşın dästürge ainaldy. Kezdesken saiyn ol qūşaqtap tūryp «öleŋ ait» deidı, men suyryp salyp bır şumaq aitamyn.
Arqalyqta tūratyn kezım. «Qozy Körpeş – Baian sūlu» filmınıŋ tūsaukeserın jasau üşın Asanälı aǧamyz kelıptı, qasynda kerbez kelbettı Aqseleu serı.
Sol joly bır auylda ötken kezdesude Asanälı Äşımovke bır aqsaqal sūraq qoidy:
– Äi, Asanälı! «Qyz Jıbekte» Tölegen baiǧūs ǧaşyǧyna asyǧyp qūstai ūşyp bara jatqanda, sen käpır, ölıp jatqan qalmaqtyŋ keudesındegı jebenı jūlyp alyp, tu syrtynan attyŋ-au…
Sonda jebe qos jauyrynnyŋ ortasynan qadalyp, qyrşyn jastyŋ auzynan qan atqylap jatqanda, janyŋ aşudyŋ ornyna türıŋ älemtapyryq bolyp betıne topyraq şaştyŋ-au…
Sen özıŋ būryn adam öltırıp, kısınıŋ qanyn ışken päle emessıŋ be?..
Jūrt qyran-topan bolyp külıp jatyr, ärbır ıs-äreketıne körermenın şübäsız sendıretın şynaiy talanttyŋ şeberlıgıne qalaişa täntı bolmassyŋ…
Keiın osy sapardan oralǧannan soŋ, Asanälı aǧamyz süiıktı jary Maira jeŋgeiden airylypty degen habar tigen. Köp ūzamai Sūltanmahmūt Toraiǧyrovtyŋ jüz jyldyǧyna arnalǧan aqyndar aitysyna qatysu üşın Pavlodar qalasyna keldım. Qonaqüi aldynda Asanälı aǧa jolyǧysa ketsın. Ol kısınıŋ oiynda eşteŋe joq, būrynǧy ädetınşe:
– Qonysbai, bır auyz öleŋ! – dep, qūşaǧyna orady.
Men qysylyp qaldym, öitkenı jeŋgemız qaitqaly körıp tūrǧanym osy, amal joq:
Jüremız jyrǧa bölep tuǧan eldı,
Halyqtyŋ bastalady dumany endı.
Deidı eken qazaq: «Köŋıl körgen jerde,
Osylai köŋıl aituǧa tura keldı, – degenım sol edı:
– İä, Qonysjan, Ötkende Arqalyqtan kelgennen keiın osyndai qaiǧyǧa duşar boldym, – dep tereŋ kürsındı…
Qazır asqar taudai aǧamen amandasu kezınde aitylǧan şumaqtar şaǧyn däpterdei bolyp qaldy. Tek Alla osy sälemdesudıŋ ǧūmyryn ūzaq qylǧai!
«Syraǧaŋ suǧa tüskende…»
Torǧai tösınde Ǧafaǧaŋnyŋ alpys jyldyǧyn toilap jürgenbız. Şaŋqai tüste Amangeldı batyrdyŋ kındık qany tamǧan «Ürpek» auylyna kelıp at basyn tıredık. Kün küiıp tūrǧandyqtan, köş bastauşylar bırden Torǧai özenınıŋ jaǧasyna alyp keldı, ortamyzda – Syraǧaŋ.
Alaida, oida joq jerden lepırgen köŋılımızdı su sepkendei basqan oqys oqiǧa boldy. Özennıŋ orta tūsynda bır iırım bar eken, sol jerge jalǧyz jüzıp barǧan Syraǧaŋnan tapa tal tüste köz jazyp qala jazdadyq. Baqytymyzǧa qarai aiaǧy sättı aiaqtalyp, bırneşe kün boiy bar äŋgımemız sol Syraǧaŋnyŋ suǧa şomylǧany turaly boldy.
Toi aiaqtalyp, qonaqtardy Arqalyq äuejaiynan şyǧaryp salyp tūrǧanda arqaly aǧamyzǧa:
– Syraǧa, men «Syraǧaŋ suǧa tüskende» degen öleŋ jazamyn, amandyq bolsa, jetpıs jyldyq mereitoiyŋyzǧa kelgen alǧaşqy kezdesuıŋızde oqyp beretın bolamyn, – dep edım, Syraǧaŋ:
– Äi, osy sender men suǧa tüse bastasam öleŋ jaza bastaidy ekensıŋder, Şaimergen Äldibekov te «Syraǧaŋ monşaǧa tüskende» degen öleŋ jazyp edı, – dep rahattana küldı.
Aqyry sözımde tūryp, Syraǧaŋnyŋ jetpıs jyldyǧynda Torǧaida ötken alǧaşqy kezdesude osy uäde etken öleŋımdı oqyp berdım. Aǧam qatty riza bolyp, alǧysyn bıldırdı.
Daryndy aqynnyŋ mereitoiy Ahmet Baitūrsynov auylynda jalǧasyp, ystyq baspaq bolyp Aqköl kölınıŋ jaǧasyna keldık. Bärımız kelgen boida suǧa qoiyp-qoiyp kettık te, Syraǧaŋdy ūmyt qaldyrǧanymyzdy aŋǧarmappyz. Armansyz süŋgıp bolǧan soŋ, jaǧalau jaqqa kelsem, Syraǧaŋ terıs qarata qoiylǧan oryndyqtyŋ arqalyǧyna iegın süiep, äldebır oiǧa, şomyp mūŋaiyp otyr eken.
– Syraǧa, Sız jaǧada nege jalǧyz otyrsyz, käne, kettık suǧa şomylamyz! – dep jelpıldete jönelıp em:
– Rahmet, ainalaiyn, syrqattanyŋqyrap jürmın, maǧan şomyluǧa bolmaidy, – dedı künälı adamdai kümıljıp.
– Endeşe, qazır Ahaŋ şomylǧan qasiettı sumen arqaŋyzdy juamyn, daiyndalyŋyz! – dep, alaqanymmen su tasyp, keudesın jalaŋaştap otyrǧan aǧamnyŋ denesın sergıtıp edım, jas baladai mäz bolyp qaldy.
Būl qazaqtyŋ bırtuar aqyny Syrbai Mäulenovtyŋ tuǧan topyraqqa soŋǧy sapary edı…
«Mūqaǧali Maqataev – student!»
Ötken ǧasyrdyŋ 70-jyldarynyŋ basynda Almatyda Aziia jäne Afrika jazuşylarynyŋ keŋesı öttı. Osy aituly uaqiǧa aldynda keibır aqyn, jazuşylardy körşıles respublikalarǧa oquǧa jıberıptı dep estıgenbız. Olardyŋ arasynda Toqaş Berdiiarov, Mūqaǧali Maqataevtar da bar bolatyn.
Sol kezderı respublikalyq şyǧarmaşyl jastardyŋ «Jıger» festivalı de jiı ūiymdastyrylatyn. Student kezımızde sol festival aiasynda ötkızılgen «Poeziia keşıne» qatystyq. Jastar bırınen soŋ bırı jarysa sahnaǧa köterılıp, dürkıretıp öleŋ oqyp jatqan. Keş jürgızuşısı:
– Endı kımnıŋ öleŋ oqyǧysy keledı? – dep sūrap edı:
– Men! – degen ötkır dauys saŋq ete qaldy. Bärımız erıksız jalt būrylyp qaraǧanda, artqy qatardan şaşyn şalqasynan qaiyrǧan alyp denelı jıgıt aǧasy köterıldı. Töralqada otyrǧan jürgızuşı:
– Mūqa, ainalaiyn, būl jastardyŋ keşı ǧoi, solarǧa jol bereiık, – dep edı:
– Mūqaǧali Maqataev – student, Mäskeu qalasy – dedı de, asyqpai basyp mınberge qarai bet aldy.
Keştı jürgızıp otyrǧan belgılı aqyn Qalijan Bekqojin aǧamyz:
– Balalar, tanityn şyǧarsyŋdar, būl – Mūqaǧali Maqataev degen aqyn aǧalaryŋ. Mūqaǧali aǧalaryŋnyŋ aqyly bar, bır-ekı öleŋ oqidy da, tüsıp ketedı, – dep aldyn ala juyp-şaiyp jatyr.
Mūqaŋ qoimaşylardyŋ qolynda jüretın, esep-qisap jazuǧa arnalǧan kıtap sekıldı ülken qyzǧylt däpterdı töbesıne köterıp:
– Myna däpterdıŋ ışındegı öleŋderdı gazet-jurnaldar tügılı maşinistkalar da körgen joq, – dedı de jaŋa jyrlaryna kezek berdı.
Qaiyŋdar, appaq qaiyŋdar,
Ünsız ǧana uaiymdar.
Jūbatpai-aq qoiyŋdar,
Menıŋ de sender jaiym bar, – dep dauysy saŋqyldap, keudesı kümbırlep qoia berdı. Taǧy da ızın suytpai bırneşe öleŋ oqydy. Zal ışı qūlaqqa ūrǧan tanadai tym-tyrys bolyp tyŋdaidy da, jyr joldary aiaqtalǧanda, qol şapalaqtaudan qabyrǧalar qaqyrap kete jazdaidy.
Aqyn öleŋın oqyp bolǧan soŋ ekı qolyn kökke köterıp, büiırdegı esıkke qarai bettedı. Bız ol şyǧyp ketkennen keiın de aiaǧymyzdan tık tūryp, ūzaq qol şapalaqtadyq.
Būl qūdırettı qūbylystan keiın sahnaǧa şyǧyp öleŋ oquǧa eşkımnıŋ de jüregı daualaǧan joq…
(Jalǧasy bar)
