Janǧali Jüzbaev – Qazaq Ūlttyq öner universitetınıŋ dosentı, Arqa, Qaratau küilerın nasihattauşy, şertpe küidıŋ şeberı. «Qazaqtyŋ şertpe küilerı», «Şertpe küidıŋ tört mektebı», «Ūstazdyŋ pedagogikalyq repertuary» syndy bırneşe eŋbek avtory, şäkırt tärbieleuden qol üzbegen ūstaz da. Ataqty küişımen sūhbatymyzdy oqyrmanǧa ūsynamyz.
– Küişılık Sızge kımnen qondy?
– Küişılık äuelı kısıge qanmen bıtetın qasiet ekenın bala künımnen aŋǧarǧan edım. Men körgen küişılerde daryn men talantty bylai qoiǧanda, tūlǧa retınde aişyqtaityn erekşe qasietterı boluşy edı. Olar küige muzykalyq tuyndy emes, täŋırdıŋ amanatyndai qaraityn kırpiiaz jandar bolatyn. Menıŋ äkem Älımhan, onyŋ aǧasy Seiıthan – ekeuı de el tanyǧan arqaly küişıler. Keibır küidı äserlı şertsem, solar tolǧaǧan sazdyŋ sarqyty dep bılem. Naǧaşy jūrtymnan Alaşqa äigılı qobyzşy Yqylas Dükenūly, klassik küişı Sügır Äliūly, qobyz ben dombyrany qatar söiletken Jappas Qalambaev, aqquǧa küiın qosqan General Asqarov siiaqty önerpazdar şyqqan.
– Ūstazym dep kımdı aitar edıŋız?
– Ülgı-önege alǧan aǧalarym köp. Saryarqa saŋlaqtary – Maǧauiia Hamzin, Uäli Bekenov, Däuletbek Säduaqasov, Oral İsataev, Mūhametjan Tıleuhanov, Meiram Ūlmaǧambetov, Alpysbai Tūrsynbekovterden köp önege aldym. Menıŋ oryndauşylyq mänerıme yqpal etkender Qarataudyŋ qos qyrany – Tölegen Mombekov pen General Asqarov. Küidıŋ mädenietın tanuyma, şertıstıŋ qyr-syryn igeruıme belgılı jazuşy-dramaturg, şertpe küi şeberı Talasbek Äsemqūlovtyŋ yqpaly erekşe boldy. Osy aty atalǧan küişılerdıŋ bärı de maǧan ūstaz. Bärı de «dala konservatoriiasynyŋ» tülekterı. Al, naqty käsıbi mamandyqtan sabaq berıp, notalyq sauatymdy aşqan ūstazdarymnyŋ ışınde Qarasai Saijanov, Orynbai Düisenov, Abdulhamit Raiymbergenovtıŋ orny men üşın bölek.
– Küişı boludy armandadyŋyz ba?
– Küişı bolam dep armandaǧan emespın. Äskerden kelgen soŋ 1980-jyly jaŋadan aşylǧan Jezqazǧannyŋ muzyka uchilişesıne qūjat tapsyrdym. Baǧym janyp, sol jerden nota üirenıp, alǧaş muzyka älemıne esık aştym.
– Söitıp, joǧary bılım aluyŋyzǧa jol aşyldy ǧoi?
– İä, uchilişeden keiın Almatydaǧy Qūrmanǧazy atyndaǧy Konservatoriiany tämamdadym. Özımdı käsıbi mamanmyn dep sanaimyn. Muzyka uchilişesın bıtırgen soŋ Jezqazǧan quyrşaq teatrynda radist, iaǧni muzyka qoiuşy bolyp jūmys ıstegen künderım de bolǧan. Konservatoriianyŋ diplomyn alǧan soŋ Jezqazǧan muzyka kolledjınde ūstazdyq jolymdy bastadym.
– Qazırgı kezde küidı bır dombyramen emes, orkestr, ansamblmen tartu ürdısı qalyptasty. Oǧan közqarasyŋyz qalai?
– Ansambl, orkestr, kvartet, kvintet, trio, duet jäne taǧy basqalary – ūjymdyq toptar. Būlar Europada orta ǧasyrdyŋ aiaǧyn ala bere qalyptasqan mädeniet. Ansambl qazaqtyŋ dästürlı muzykasy emes, kırme janr. Al, ūlttyq muzykanyŋ, onyŋ ışınde küi önerınıŋ tabiǧaty europalyq öŋdeuge mūqtaj emes. Qazaqi äuez öz damuy şegıne jetken kemel öner ekenı aidan anyq. Qazaq küiı ansambldık nemese popurrilyq öner emes. Ol dara tabiǧaty bar aqsüiek öner. Qosyla tartqannyŋ özınde bırkelkı unison bolsa ǧana tolyqqandy tyŋdalady. Däl qazır küidı tarqata tartpai, şolaq qaiyryp, basqa şyǧarmaǧa auysu, odan ärı sol siiaqty bırneşe küidı qaiyrma ete salu siiaqty «salt» paida boldy. Dombyraşylar babalarymyzdan kele jatqan küişılık qasiettı keiınge ysyryp qoiyp, şala tanym sūranysty qanaǧattandyruǧa oiysyp bara jatyr. Qazır jas küişılerde küidı sezınıp tartu emes, qoldyŋ qimylymen ärtürlı öreskel qimyldar jasau, türımen mimikalyq äser beru, apiynşy adam sekıldı eltu, taǧy osy taqylettes odaǧai dästür qalyptasty. Körgen saiyn köŋılıŋ qamyǧady, amal neşık. Osyndaida Aqseleu Seidımbektıŋ joqtyǧy arqama aiazdai batady. Ahaŋ tırı bolsa, qoi der edı, jadaǧai dombyraşylyq mülde bolmas edı. Ahaŋ saiazdyqqa tözbeuşı edı. Anda-sanda «küidıŋ babam tartqan saryny qaida» degen Talasbek Äsemqūlovtyŋ dauysy ǧana kürkırep estıledı.
– Būl «salttyŋ» qalyptasuyna ne türtkı bolyp tūr?
– Osy qūbylystyŋ tüpkı sebebı – sahna men toi saltynyŋ ara jıgın ajyrata almau dep oilaimyn. Ärine, toidaǧy saltanat bölek, ol da qazaqtyŋ bır dumany. Degenmen, sahnalyq oryndauşylyq dästür ejelgı salt, alqalaǧan äleumetke küi tartudyŋ syny auyr, sony tüsınu bärımızge ortaq mındet boluy kerek. Küi degen de bır iman ǧoi. Küidıŋ ızgılıgın elemeu – imanyŋdy satqanmen bırdei.
– Tartys janry qūryp barady degen söz köp aitylyp jür. Sonda qazır naǧyz küişıler joqqa jaqyn ba?
– Küişıler az emes, qūdaiǧa şükır! Tartys turaly aitaiyn. Qazaqta ekı öner boldy, önerdıŋ ekı arnasy. Bırı – aitys, ekınşısı – tartys. Aitys pen tartys belgılı bır tarihi özgerısterge bailanysty toqtap qalǧan öner edı. Jazba poeziianyŋ damyp, alǧa ozuy sebeptı auyz ädebietınıŋ eŋ bır aişyqty türı – aitys azdap toqyraǧan edı. Qaharman aǧamyz – Jürsın Erman el ışındegı aityskerlerdı jinap, aitysty qaita tırılttı. Aitys jaŋǧyrdy da, tartys sol küiı toqtap qaldy. Tartysty jaŋǧyrtu üşın aitystaǧy siiaqty dästürlı ızın saqtau kerek–aq. Tartysty tırıltemın degen bıraz jobalar boldy. Bıraq tartys dästürlı qalpyn būzbauy tiıs. Janynan şyǧaryp tūryp tartatyn tartys qana tartys bolmaq. Ol degenıŋ – bırınıŋ tartqanyn bırı qaitalap bere alatyn düldülder qabıletınıŋ saiysy. Qol soǧyp otyrǧan äleumetke qolma- qol küi arnap jıberetın tartystar da qaita jaŋǧyrar edı. Tartysty tırıltu üşın ömırşeŋ jobalar kerek. Küi önerın qaita jaŋǧyrta alatyn tūlǧa kerek. Qazaqtyŋ küişılerı babalarynan daryǧan sazgerlıgımen qaiym tartysty qaiyryp, jūmbaq tartysty jaŋǧyrtyp, türe tartyspen eldı egıltıp, süre tartyspen sanamyzdy aialaityn kez de keler dep senemın, tek yqylas pen niet bolsyn.
– Küidıŋ künı ötıp bara ma?
– Küi – ūlttyŋ muzykalyq tılı. Eger qazaq tılınıŋ künı ötıp barady desek qalai bolar edı?!… Bıraq sūraǧyŋ ǧajap eken. Küi naryqtyŋ baǧalauy boiynşa tauar bolyp tūr. Ökınışıtısı de sol…
– Özıŋızge sūranys bolyp tūra ma?
– Estrada jūldyzynyŋ naryqtyq sūranysy sekıldı qajettılık joq. Solai bola tūra keide zäuımen konsertterge şaqyrady. Jylyna bır-ekı ret ükımettık konsertterge de qatysyp tūramyz.
– Dästürlı küişılerden kımderdı atai alasyz?
– Men özımnıŋ aralasyp jürgenderımdı aitaiyn. Mūhametjan Tıleuhanov, Bıläl Ysqaqov, Ahat Baibosynov, Qairat Aitbaev, Arman Qadırbek, Jalǧas Säduaqasov, Jainat Qūljanbekova – būl küişıler Arqanyŋ mektebın alǧa süirep jürgen öner ökılderı. Altai küişılık mektebınıŋ ökılderı – Mūqaş Taŋǧūtūly, Mūrat Äbuǧazin, Seken Tūrysbekov, Anar Kıtapova, Ardabi Mäulet. Jetısudan – Bazarälı Müptekeev, Aqbota Tūrymbetova, Alataudan Batyrlan Äbenov, Qarataudan – Saian Aqmolda men Särsenǧali Jüzbaev.
– Atyŋyz jastai şyqty. Myqty küişılerden tälım aldyŋyz, soǧan rizasyz ba?
– Allaǧa myŋ da bır şükır. Sügır küilerı menı elge tanytty. Arqa men Qaratau küilerın tel emıp östım, sonyŋ arqasynda eldegı eŋ ülken sahnalarǧa şyǧuyma jol aşyldy. Qazaqtyŋ bırtuar düldülderı – Baqyt Basyǧaraev, Rysbai Ǧabdiev, Uäli Bekenov, Maǧauiia Hamzin, Şämıl Äbıltai, Qarşyǧa Ahmediiarov, Serjan Şäkıratovtar syndy aituly küişıler körık bergen sahnaǧa solardyŋ ızın basa şyqtym, şamam jetkenşe küidıŋ dästürlı saltyn nasihattadym. Keŋes zamanynda, 1988 jyly bükılodaqtyq «Melodiia» firmasynan menıŋ küitabaǧym şyqty. Ol kezde küitabaq şyǧaru degen ekınıŋ bırınıŋ maŋdaiyna jazyla bermeitın baqyt.
– Şertpe küidıŋ tarihyna naqty toqtaluyŋyzdyŋ sebebı ne?
– Şertpe küi özı kem zerttelgen janr. Onyŋ sebebın men qysqaşa ǧana aityp öteiın. Jalpy, qazaqta küişısı joq öŋır bolmaidy. Bıraq, Qazan töŋkerısınen keiın orystar basyp-janşyp, qazaqtyŋ ūlttyq mädenietın bilep, töstedı. Keŋestık saiasat ädebiette de, tarihta da, muzykada da, mädeniettıŋ barlyq salasyna tıkelei aralasty. Sonyŋ salqyny şertpe küige orasan näubet äkeldı. Arqanyŋ dombyrasy aspap retınde qoldanystan şyqty. Saidaly Sary Toqa, İtaiaq, Qyzdarbek, Sembek syndy köptegen Arqanyŋ jampozdarynyŋ küilerı qūmǧa sıŋgen sudai ız-tüzsız joǧalyp kettı. Altaidy küimen terbegen Şyǧystaǧy küişıler elden köşıp ketuge mäjbür boldy. Qarataudaǧy küişı atauly atyşuly Sozaq köterılısınen keiın mülde basylyp qaldy. Sondai şekteulerdıŋ kesırınen Arqa, Şyǧys, Jetısu, Qarataudan Syrǧa deiın bır kezde saltanaty jarasqan şertpe küi önerı keŋestık däuırde nasihattan tysqary qaldy. Keiın Uäli Bekenov şertpe küidı qaita qolǧa aldy, arnaiy mektebın aşty. Qazaqtyŋ küiı qyrannyŋ qos qanaty siiaqty. Tökpe küi men şertpe küi qatar qanat jaimasa, küi mädenietı zaŋǧar kökke samǧai almaidy. Men şertpe küidı osy sebepterge bailanysty ömırımnıŋ maqsūty dep sanap jürmın.
– Şertpe küidıŋ tört mektebın jan–jaqty zerttedıŋız, eŋbegıŋızge köŋılıŋız tola ma?
– Köŋılım älı de tolmaidy, kemşın tūstary köp. Şertpe küidıŋ tört aimaǧyn tügendei aldym demeimın, tek aimaqtyq mektebın ǧana anyqtai aldym. Ǧylymi maŋyzynan görı aqparattyq-anyqtamalyq baǧyty basymyraq boldy. Qarjy da jetpedı, baspaǧa qaryzdanyp äzer şyǧardym. Arqa, Altai, Jetısu, Qaratau ejelden sezımşıl küi-şertpe küi daryǧan ölkeler bolyp sanalady. Osy öŋırlerde qazaqy şertpenıŋ ınju- marjany, tarihi tamyry saqtalǧan, dästürı myzǧymaǧan. Jalpy qazaq küiınıŋ äuelgı sazy bır, al aimaqtyq bölınuı oryndauşylyq mänerdıŋ bailyǧyn körsete alatyn faktor ǧana. Mäner qanşa köp bolsa, qazaq küiınıŋ sazy da sonşalyq mazmūndy bolatyny barşaǧa belgılı. Köşpelı qazaq tūrmysynda ataqonys ūǧymy basty mäsele boldy. Är jüzdıŋ, är rudyŋ özıne tiesılı jaz jailauy, qys qystauy boldy. Jazǧytūrym jailauǧa şyqqanda qarǧa tamyrly qazaqtyŋ basy qosylady. Küişıler tartysy degendei joralǧylar da köbınese osy kezeŋde synalady. Jastar abyzdardan küi üirenedı. Bolaşaqta osy mäselelerdı jan- jaqty qaita jazuǧa tura keletın siiaqty, Alla näsıp etse…
– Äŋgımeŋızge köp rahmet!
Sūhbattasqan Şynar ÄBILDA
