Adam ata paiǧambar (s.ǧ.s.) düniege kelgende kökten būryn-soŋdy bırde-bır jaratylystyŋ qūlaǧy şalyp körmegen, aqyly tanyp bılmegen myŋ ese qūdırettı sazdar ılese tüsken desedı. Saz, äuen, küi sol sebepten de qūdıretke ie. Al sazdan küi şyǧaryp, ony san qūbyltqan qazaq atamyz odan beter qūdıretke ie bolsa kerek. Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, däulesker küişı Janǧali Jüzbaevpen äŋgımeleskende, osynau önerdıŋ bügını men erteŋı jaily oi-tolǧanystar ortaǧa örnektelıp tüstı.
ŞERTPE KÜI SYNYPTARYN AŞU QAJET
– Sızdıŋ «Feisbuk» äleumettık jelısındegı jeke paraǧyŋyzdan şertpe küidı zertteuşı, ǧalym Bıläl Ysqaqov, Däniel Hamzin, Mūhametjan Tıleuhanov, Fazyl Tūtqabekov, Jarqyn Şäkärımdermen tüsken suretterıŋızdı kördık, küişıler özara jaqsy aralasyp tūrady eken. Arqanyŋ küişılık mädenietı qazır qandai jaǧdaida?
– Byltyr küi täŋırı – Tättımbettıŋ tuǧanyna 200 jyl toldy. El bolyp toiladyq dep aita almaimyz. Degenmen, atap ötuge tiıstı ıs-şaralar, konkurstar men konsertter Astana, Qaraǧandy qalalarynda öttı. Odan keiın osy dürmekpen ataqty küişı-kompozitor Aqqyz Ahmetqyzy atyndaǧy küişıler baiqauy ūiymdastyryldy. Ärine, nauqandyq jūmystardy jıpke tızgenmen, Arqa jerındegı dästürlı küişılık mekteptı jaŋǧyrtu üşın jasalǧan osynau bır jūmystardy jetkılıktı dep aitu qiyn. Saryarqada dästürdıŋ ızımen Tättımbet şertısın saqtap jürgen kökırekterı kömbe, köz körgen kısıler bar, bıraq olar qoŋyr küi degen ūly keruennıŋ soŋǧy boztailaqtary ekenın bajailauǧa tura keledı, iaǧni, endı olardyŋ qolyndaǧy küidı alyp qalatyn jas buyn bolmasa, arty ökınışke tolaryn ıştei sezıp tūrasyz, jalǧanda sol jaman. Endıgı jerde Tättımbettıŋ, Saidaly Sary Toqanyŋ, Aqqyzdyŋ käsıbi maşyǧyn, jalpy dästürlı şertpe küidıŋ ordaly mektebın oqytu salasyn şūǧyl türde qolǧa almasa bolmaidy. Ol üşın mädeniet oşaqtarynda, muzyka kolledjı, öner mektepterınde arnaiy şertpe küi synyptaryn aşu kerek dep sanaimyn. Äitpese myŋjyldyq tarihy bar şertpe küi joiylyp kete qoimaǧanmen, orkestrlık jadaǧai deŋgeige tüsıp, qor boluy mümkın. Osy künı keşegı Maǧauiia Hamzin, Däuletbek Saduaqasov, Oral İsataev siiaqty düldüldermen bırge Tättımbet mektebın damytu üşın ter tögıp jürgen aǧa buynnan – Fazyl Tūtqabekov, Mūhametjan Tıleuhanov, Däniel Hamzin, Bıläl Ysqaqov, Qairolla Saduaqasov, Qalken Qasymov, orta buynnan – Bolat Täkışev, Saian Aqmolda, Mūrat Äbuǧazy, jas buynnan – Qairat Aitbaev, Arman Qadırbek, Mädiiar Süleimenov, Manap Anyqbekov, Aqjusan İmanǧazy siiaqty küişılerımızdıŋ esımderın ıltipatpen atap öte alamyz. Bır jaqsy bastamanyŋ jariiasy anyq, kelesı jyly belgılı aqyn Quanyş Maqsūtov şertpe küidıŋ respublikalyq festivalın ötkızudı josparlap otyr, osy şara aiasynda ǧylymi-täjıribelık konferensiia, şeberlık sabaqtary ötetını de belgılı boldy.
– Ataqty Sügırdıŋ, Tölegen Mombekov, General Asqarovtardyŋ ızın basuşy retınde ülken bılım ordasynda sabaq berıp kelesız, aldyŋyzǧa kelıp jatqan jastardyŋ arasynda küi önerıne alaböten erekşe mahabbaty barlary köp pe?
– Jastar arasynda daryndy küişıler öte köp. Al endı «Jastardyŋ küige degen yntasy men tabiǧaty qūştarlyqtarynan eresen edı» desek, osy künı eşkım ilana qoimaityny da ras. Sebebı, ärbır talapker dombyraşynyŋ ata dästürge degen ışkı ruhani süiıspenşılıgı zor bolǧanmen, ol qoǧamdaǧy kezeŋdık sūranysqa sai kele bermeidı. Sondyqtan köptegen daryndy jas önerpazdar küi syny, dombyra sertın köterıp jüre almaidy, qanşa dästürşıl bolsa da, naryq pen tūrmysqa jeŋılıp, pūşaiman küi keşıp qala beredı. Osy künı şou-bizneste jürgen ärtürlı aspapşylarymyzdyŋ köbı kezınde ūlttyq küişılık mädeniettı boiyna sıŋırgen, käsıbi bılım alǧan daryn ielerı bolatyn, būl künde olar «halturaǧa» amalsyz köngen qauym ökılderı sanatynda jür. Änşılerımız de sondai halde. Solai bola tūra şertpe küige ǧūmyryn arnauǧa belın bekem buǧan, at kekılınıŋ astyna jasyrynǧan töbeldei az ǧana jastarymyz bar, olar osy künderı attary qalyŋ būqaraǧa bolmasa da, mädeni ortaǧa tanymal bop qalǧan küişıler ekenın bılemız. Qazırgı küişılıktıŋ jalpy aujaiy osy.
KÜI – KIRME ÖNER EMES, TÖL ÖNER
– Keŋes zamanynda elden erek maŋdaiyŋyz jarqyrap, bükılodaqtyq «Melodiia» firmasynan küitabaq şyǧarǧan ekensız, «Kitap.kz» saitynda sızdıŋ şertken küilerıŋız berılgen eken. «El.kz» saitynan Sügırdıŋ «Kertolǧauyn» tyŋdadyq. Jalpy, bügıngı küidıŋ nasihatyna, küidı tyŋdauşylarǧa köŋılıŋız tola ma?
– Keŋes zamanynda Sügırdıŋ ülken grammplastinkasyn jazdyrǧanym ras. Ol kezdegı talap basqa bolatyn. Sol grammplastinkadan keiın öz oryndauymda jeke küitabaq şyqqan emes, «Qazaqtyŋ 1000 küiı», «Mäŋgılık saryn» siiaqty küi antologiialary men keibır jinaqtarǧa ǧana kırgenmın. Fransiiadan şyqqan bır diskıge üş-tört küiım jazylǧan. Bıraq Allaǧa myŋ täube, anda-sanda telearnalardan körınıp tūram, otandyq saittar da tartqan küilerımdı ǧalamtor arqyly nasihattap tūrady. Jeke konsertterımdı jyl saiyn Qazaq ūlttyq öner universitetı zalynda ötkızıp tūramyn.
Küi nasihatyna köŋıldıŋ toluy nemese tolmauy degen sūraǧyŋyzǧa keleiık. Ärine, qanaǧattanarlyq jaǧdai joq. Küidıŋ nasihaty būqaralyq mädenietten, jeŋıl muzyka, şou siiaqty jalpyhalyqtyq öner türlerınen biık boluy kerek. Sebebı küi – kırme öner emes, töl öner. Küi men jerdıŋ qasietı bırdei, sondyqtan qazaq ämanda küiden alasa, dombyradan kışık halyq bolyp qalyptasqan, qandai jaǧdai bolsa da, qandai zaman bolsa da, ata önerdıŋ aldynda astamsuǧa eşkımnıŋ qūqy joq. Osy jaǧdaidy eske alǧanda ǧana qazaqtyŋ jany «Kertolǧauǧa» tebırenedı, «Kökeikestıge» eljıreidı, «Qosbasarmen» qanattanady.
Qazırgı kezdegı küidıŋ qadırı ketuınıŋ bırneşe sebepterı bar. Qazaq mädenietı tamyrynan ajyramasa da, töltumalylyǧynan alşaqtady. Poppurişyl, äsırese, estradaşyldyq dombyraşylardan qūralǧan mazmūnsyz konsertter tyiylmai otyr, kerısınşe olarǧa degen qoǧamdyq sūranys kün ötken saiyn artyp kele jatqan sekıldı. Sosyn respublikalyq, aimaqtyq konkurstar ötkızu jūmystarynyŋ naşarlyǧy, konkurs baǧdarlamalarynyŋ maqsatsyzdyǧy jäne mazmūnsyzdyǧy, baiqaulardyŋ äuesqoilyq deŋgeide ötuı de jas önerpazdarymyzdyŋ küişılık mūrattaryna belgılı deŋgeide ziianyn tigızıp jürgenın bılemız.
Oqytu salasynda da qiynşylyqtar köp. Metodikalyq oqulyqtar, küi jinaqtary, elektrondyq oqu qūraldary siiaqty eŋbek jazǧan mūǧalımder älı künge deiın demeuşıge zäru.
Mūnyŋ bärı älgı aitylǧan saualyŋyzǧa qatysy bolmasa da, qystyra keteiın degen em, sebebı tyŋdauşy baby kelısken küişıge ǧana qol soǧady. Tyŋdauşynyŋ talǧamyna sai öner tabylady, küişınıŋ talǧamyna sai tyŋdarman tabyla bermeidı. Būl – bügıngı ahual.
– «Küi önerınıŋ tabiǧaty europalyq öŋdeuge mūqtaj emes» degenıŋızdı bılemız, bıraq qazır halyq, ösıp kele jatqan jastar da küidı özge europalyq öŋdeumen, poppuri retınde tyŋdap jür. Būl uaqytşa jaǧdai ma?
– Qazırgı kezde küidı jalqy şertu dästürı mülde toqtady desek te bolady. Sebebı aspaptyq şyǧarma retınde kompiutermen öŋdeu, aspaptyq toptardyŋ süiemelımen oryndau siiaqty täsılder alǧa ozdy, telearnalar men radiotolqyndar jeke küişılık önerdı nasihattaudy sirettı. Küi tabiǧatynyŋ äldeqalai syrtqary körkemdeluge, öŋdeluge mūqtaj bolatyndai jaǧdaiy joq, sebebı ol – kemel öner. Jetılgen şyǧarmany öŋdeudıŋ ne qajetı bar?
Estradalyq öner salasy, onyŋ ışınde etnofolklor, etnomodern baǧyty jeke janr retınde ömır süruge erıktı. Būl – älemdık täjıribede bar qūbylys. Bıraq būǧan asa saqtyqpen qarau kerek, äsırese, halyq muzykasyna ekşep paidalanǧan abzal. Dombyraǧa arnalǧan arnaiy estradalyq-aspaptyq şyǧarmalar jazylsyn, bıraq halyq kompozitorlarynyŋ küilerın jūtaŋdatudyŋ mülde qajetı joq dep esepteimın. Bızde estrada önerın de käsıbi jolǧa qoiu kerek, eger estradalyq janrdy jaqsy meŋgergen arnaiy bılımı bar maman bolsa, mūndai äreketter tyiylar ma edı, kım bıledı?! Kezınde kompozitor-öŋdeuşı Tasqyn Oqapov dombyra men vokaldy-estradalyq aspaptar tobynyŋ sintezın sättı paidalanǧany esımızde. «Halyqtyŋ sūranysy özgerdı, dombyrany eşkım tyŋdamaidy» degenge senbeimın, kerısınşe äleumettı töltuma muzykany mol tūtynuynan sebepsız şektemeuımız kerek. Būl jaǧdai uaqytşa ǧana dep özımızdı jūbatuǧa bolady, egerde ūlttyq mädeni ürdıs qaita jaŋǧyratyn zaman tusa, mūndai «halturalar» tasada qalatyn zaman ornaityn şyǧar.
SABAQTASTYQTAN SÄL ADASYP JÜRMIZ
– Bızde täuelsızdık alǧaly berı poeziiaǧa mynadai jaŋalyq keldı, prozada sony lep bar degen siiaqty aitylady, küige qatysty osylai aityla ma? Älde küi önerıne damudan görı jalǧastyq pen sabaqtastyq tän be?
– Küidı poeziiamen, prozamen öner salasy retınde qarastyrǧanda ǧana salystyruǧa bolady, onda da tabiǧaty men körkemdıgın salǧastyra qauzai almaimyz. Tıldıŋ jönı bır bölek, tıl önerı toqtausyz damu kerek, damymasa öledı, sondyqtan qazaq ädebietı Kültegın zamanynan osy uaqytqa deiın öz jolymen damu üstınde. Qaşanda söz önerınıŋ joly ūlyq. Al qazırgı uaqytta küi önerınıŋ ädebiet önerımen şendese almai otyrǧany ras. Poeziiadaǧy tazalyq, prozadaǧy suret küiden ketkelı köp boldy. Küi jappai şouǧa ainaldy, zamanaui süiemelsız oryndalmaityn jaǧdaiǧa jettı. Mysaly, Tynyştyqbek Äbdıkäkımūly, Serık Aqsūŋqarūly siiaqty aqyn aǧalar barabannyŋ süiemelınsız sahnada öleŋ oqymaityn bolsa ne bolar edı? Aqberen Elgezek, Bauyrjan Qaraǧyzūly, Däuletkerei Käpūly, Qalqaman Sarin öz lirikalaryn rep ülgısınde oqityn bolsa ne opa tabady? Qalam ūstaǧan qyzdarymyz bliuz yrǧaǧy baiau yŋyrsyp tūrmaityn bolsa, öleŋderın jūrt aldyna oqudan bas tartatyn deŋgeige jetse şe? (arnaiy körkem rejisserlyq roliktıŋ jönı bır basqa). Mıne, salystyrmaly türde poeziianyŋ küi önerıne qaraǧanda bekzattyǧynyŋ būzylmaǧanyn osylai sipattauǧa bolady. Kerısınşe küidıŋ özge önerlerdıŋ aldynda sonşalyqty artta qalǧanyn aŋǧara alamyz. Dombyradaǧy damu toqtaǧan joq, eger «toqtady» desek, onda ūlt öz aspabyn jatyrqaityn bolady, bıraq jalǧastyq pen dästür sabaqtastyǧynan beimezgıl adasqandaimyz.
– «Küi naryqtyŋ baǧalauy boiynşa tauar bolyp tūr», – depsız, bır jaǧynan küilerdıŋ toilarda tartylǧanyn onşa qalamasaq ta, onyŋ nasihaty jüretın jerdıŋ bırı sol jer siiaqty, el küidıŋ atyn bılıp, bır-bırınen aiyratyn därejege jetedı emes pe?
Küi – tauar ekenı ras, naryqtaǧy är küişınıŋ baǧasy bar, bıreu ötımdı, bıreu ötımsız degendei. Qazırgı kezde naryqtyq közqaras küişılık önerdı käsıp közıne ainaldyrdy. Būrynǧy «kielım» dep qasterleitın ūǧym da kömeskılenıp bara jatyr. Ärine, arnaiy bılım alǧan soŋ, ony rastaityn kuälıgı bolǧan soŋ, dombyraşy belgılı bır mamandyqtyŋ iesı bolatyny, sol arqyly künkörıs nanyn tabatyny belgılı, bıraq halyq sanasyndaǧy küişınıŋ tūlǧasy «maltabardan» būryn el mūŋyn joqtaityn abyz dep baǧalaityn salt alystap kettı. Būǧan jalpy qoǧamdy, mädeniet saiasatyn küstanalaudyŋ özı artyq, öner ielerınıŋ özderınıŋ de belgılı deŋgeide tabansyzdyǧy sebep bolyp otyrǧanyn aitu – paryzym bolsyn.
Ertedegı küişılerımız de «maltabar» bolǧan. Bıraq olardyŋ jönı basqa, olar eşkımge alaqan jaiǧan emes, önerın pūldaǧan emes, nesıbesı Alladan edı. Halyqpen jany da, maly da bır bolǧan soŋ, baiyrǧy küişınıŋ bedelı biden tömen bola qoimaǧan. Baiyrǧy demei-aq qoiaiyn, keşegı Keŋes däuırınde Nūrǧisa Tılendiev, Tölegen Mombekov, Maǧauiia Hamzin, Äbdımomyn Jeldıbaev, Seken Tūrysbekterdıŋ qoǧamdaǧy orny bölek bolatyn, olardy el ardaqtap, törge şyǧaratyn, bosaǧada toiǧa qyzmet etken bıreuı joq.
Qoryta aitqanda, küişılık önerımızdı özımız qūrmet tūtuymyz kerek. IýNESKO tızımıne engen küi önerın älem «adamzat maŋdaiyna bıtken materialdyq emes igılık» dep biık baǧalap otyrǧanda, küi jaryqtyq öz topyraǧynda tülemese, nesıne qazaqpyz dep keude soǧamyz? IýNESKO tızımıne dombyra küilerınıŋ engenıne ekı jyldan asty, osy bır ūiymnyŋ mörın paidalanyp küidı şetelde de nasihattaityn jaǧdai oŋ jambasymyzǧa kelıp tūr, sony paidalanyp qalsaq känekei?
– Sızdıŋ dombyraŋyz asa baǧaly muzykalyq aspapqa jata ma, kım jasaǧan, myqty dombyra jasauşylar bar ma özı?
– Menıŋ dombyramdy Aihat şeber jasaǧan, Azat Özenbaevtyŋ da dombyrasy bar. Aqşasy tūrǧysynan asa baǧaly dep aitu qiyn, bır qaranyŋ qūnyna barabar mülık. Jaqsy şeberler köp. Qymbat aǧaştan şabylǧan dombyralardy aluǧa jaǧdaiym jetedı, bıraq būrynnan ylǧi arzan dombyramen küi tartqan soŋ ba, äiteuır sausaǧym myŋ dollarlyq dombyranyŋ pernesın jatyrqap tūratyny bar. Şertpe küi tartu üşın arqanyŋ iyqty dombyrasy kerek. Mūndai dombyra jasauşylarymyz da bar. Bolaşaqta mümkındıkke qarai satyp alu nietımde bar. Qazırgı konsertterge şyǧyp jürgen aspabym – qymbat, ötken ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldary ataqty Jaqsylyq şeber jasaǧan dombyra. Ony uaqytşa şertıp jüruge Myrzatai aǧa Joldasbekovten alǧam. Myrzatai aǧanyŋ qolynda on şaqty qūndy dombyralardan tūratyn myqty kolleksiia bar. Özı dombyra şertetın bolǧan soŋ, jaqsy şeberlerge arnaiy tapsyrys berıp jasatqan eken.
«MEN» DEGEN AZAMAT TA ARZANǦA ÜIIR
– Keide jeke paraǧyŋyzǧa bügıngı estradadaǧy sözderı älem-tapyryq änderdı, maǧynasyz tekstterdı jazyp qoiady ekensız. Būl soŋǧy kezde erkın jailaǧan talǧamsyzdyqqa eldıŋ nazaryn audaru ekenın tüsınemız. Şynynda da, bız osy şou-biznestıŋ qarqynyna qarsy tūra almaimyz ba? Ūlttyq taza öner sonyŋ tasasynda qala bermeuı üşın naqty äreketter jasauǧa bola ma özı?
– Ol ras. Bır künı aǧaiynnyŋ toiyna bardym. Jaqsy men jaisaŋ jinaldy. Sosyn änşıler än aitty, yǧy-jyǧy bi bastaldy. Toiǧa jinalǧan qauym älgı änşılermen suretke tüsuge ūmtylyp, bır-bırın taptap keterdei äbıgerge tüstı. Özderın ūlt ruhynyŋ abyzy sanaityn bır-ekı aǧalarymyz elge jariialap, älgılerge aqşa laqtyrdy, ūlyq basy kışık bop bır «halturaşyldyŋ» aldynda bır top qalamgerlerımız de jık-japar boldy. Men köp oilandym, şynynda bız söz tanymaityn halge jetkenbız be? Allaǧa şükır, daryndy aqyndarymyz bar, nege sözge sonşa zärumız? Älgı men jariialap jürgen änderdıŋ mätınderı sol qalpynda bızdıŋ ūlttyq arnalardan berılıp jür, eşkım şektemeidı, «Gäkku» arnasy, qaptaǧan radiotolqyndar osyndai syny joq dünielerdı talmai jarnamalaumen jür. Būrynǧydai körkemdık keŋestıŋ qolynda qūdıret qalmady, özbekter bolsa mūndai änşılerdıŋ lisenziiasyn tartyp alyp, özderın elden quyp jatyr. Eŋ auyry – «menmın» degen ūltqa belgılı azamattardyŋ özı arzanǧa üiırsekteuı, qazaq änınıŋ azǧyndaǧan tragediiasyn sezbeuı.
Menıŋ oiym – jeke adamnyŋ oiy bolǧandyqtan, obektılık közqaras bolmaidy, sonda da halyq änınıŋ tazalyǧy üşın äleumettık jelıde ün qosaiyn degen äreketımnıŋ bır körınısı bolatyn.
– Äŋgımeŋızge rahmet!
Sūhbattasqan: Meŋdolla ŞAMŪRATOV
