Qazaq halqy ǧasyrlar boiǧy armanyna qol jetkızıp, täuelsızdıktıŋ kök bairaǧyn jiyrma jyldan astam uaqyttan berı kökke köterıp, beibıt ömır keşıp otyrǧan kezeŋde tuǧan elınıŋ azattyǧy üşın qan tökken batyr babalardyŋ, sözın semser, tılın naiza etken danalardyŋ ruhtaryn ūlyqtau, olardyŋ erlıgın keŋınen nasihattau qalam ūstaǧan, bükıl ǧūmyryn solardyŋ ömır jolyn zertteuge arnaǧan bız siiaqty tarihşy-qalamger ūrpaqtarynyŋ perzenttık, azamattyq paryzy bolsa kerek.
Alaida, täuelsız el atanǧan, ärkımge söileu, jazu erkındıgı tigen tūsta, äsırese, bır zamandary ūlttyq tärbie qūraly bolǧan körkem ädebietterdı oqityndar azaiǧan soŋǧy jyldary, kez kelgen adam tarihşy, zertteuşı, şamasy kelmeitınder de jazuşy bop şyǧa kelıp, tıptı, şala estıgen, oidan şyǧarylǧan aŋyz äŋgımelerdı baspasöz qūraldarynda jariialap qana qoimai, «Menıŋ babam tūrǧanda, pälenşe-tügenşeler de batyr ma edı, şeşen be edı, kösem be edı?!» degen paryqsyz pıkırler aitatyndy şyǧardy. Ökınıştı-aq!
Jasyratyny joq, osyndai negızsız derekterdıŋ, ruǧa tartuşylyq pen jerşıldık kesapattardyŋ kesırınen barymtaşy bolǧandar, tuǧan elı, jerı jäne tarih üşın eşqandai eŋbek sıŋırmegender qaltaly ūrpaqtarynyŋ arqasynda «azattyq üşın küreskender», «elıne adal qyzmet etken ardaqtylar» qataryna jatqyzylyp, qymbat baǧaly eskertkışter qoiylyp, tıptı, olardyŋ esımderı auyldar men mektepterge, mekemeler men köşelerge berılıp jatqany da köpşılıkke aian.
Osyndai öreskel jaittardyŋ keŋ etek alyp bara jatqandyǧy, mūndai äreketterdı toqtatu qajettıgı jönınde Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı N.Ä.Nazarbaev talai ret eskertse de, būl «ädet» tiylar emes.
Äitse de, qazaq dalasynyŋ basqa aimaqtaryn bylai qoiǧanda, tek Syr men Aral öŋırınıŋ özınde ǧana, mūndai jalaŋ aiqaidyŋ, bailyq pen tamyr-tanystyqtyŋ arqasynda belgılı bolyp jatqandardyŋ köleŋkesınde qala almaityn, ondai «qoldan syzylǧan şeŋberge» simaityn tūlǧalar qanşama?! Sondai kesek tūlǧalardyŋ bırı jäne bıregeiı – 2014 jyly tuylǧanyna 240 jyl tolǧaly otyrǧan, bükıl sanaly ǧūmyrynyŋ jetpıs jyldai uaqytyn halqynyŋ täuelsızdıgı jolyndaǧy küreske arnaǧan, qazaq dalasynyŋ eŋ soŋǧy teŋdessız batyry Janqoja Nūrmūhammedūly.
Sondyqtan, oqyrmandardyŋ nazaryna ūsynylǧaly otyrǧan maqala, M.Tynyşpaev aitqandai, «közınıŋ tırısınde-aq Üş Jüzdıŋ äigılı batyry, belgılı biı häm aldyn boljaǧan äuliesı» atanyp, bıraq qanşama teŋdessız erlıkter, ädıl äreketter jasasa da, qaşannan da auyzbırlıgı joq halqynyŋ basyn bır tu astyna bırıktıre almai, bükıl ǧūmyry ökınışpen ötken, aqyry, qartaiǧan şaǧynda, öz elınen şyqqan satqyndar qolynan qaza bolǧan sol Janqoja batyrdyŋ jeke basyna qatysty naqty derekter jaily bolmaq.
Janqoja 1774 jyly qazırgı Qazaly audanyndaǧy özınıŋ esımımen atalatyn auyldyŋ şyǧysynda jatqan Saryköl men Qaraköldı qosatyn «Kürkıreuık» arnasy jaǧasynda düniege kelgen. Al 1860 jyly nauryzda jalǧyz üi otyrǧan 86 jastaǧy batyrdy on tört jasar balasyn patşa saraiyna kepıldıkke berıp, orys armiiasynyŋ polkovnigı ataǧyn alǧan Elekei (Ermūhammed) Qasymov öz otriadymen qamap, Baiqadam batyrdyŋ kenje ūly on jetı jasar Aqsaqalǧa attyryp öltırgen. Batyr Qyzylqūmdaǧy öltırılgen jerınde jerlengen.
Janqojanyŋ tuǧan-ölgen jyly, jerı jaily derekter eşqandai talas tuǧyzbaidy. Öitkenı, ol jaily 1992 jyly jaryq körgen «Janqoja batyr» atty tarihi romanymnyŋ 1-kıtabynda mūraǧattyq derekterdı batyrdyŋ XX ǧasyr basynda ömır sürgen ūrpaqtary aityp ketken mälımettermen salystyra, jan-jaqty zerttei otyryp jazǧan bolatynmyn.
Mūnyŋ qanşalyqty dūrys ekendıgın avtordyŋ jaryq körgelı otyrǧan «Narkesken» tarihi-derektı trilogiiasynan aiqyn aŋǧaruǧa bolar dep oilaimyn. Endı sol derekter men mälımetterdı qysqaşa aityp öteiın.
Batyrdyŋ tuǧan aǧasy Aqmyrzanyŋ nemeresı Bijan men Janqojanyŋ 1936 jyly 83 jasynda dünie salǧan kenje qyzy Baisaldy körgen, olarmen Aral audanynyŋ «Ūialy» auyldyq keŋesıne qarasty «Biıktau» auylynda köp jyl bırge tūrǧan Qabyl Särsenbaiūly men Toiymbet Külımbetūlynyŋ 1979 jyly nauryz aiynda menımen bolǧan sūhbatynda aitylǧan derekter boiynşa, äkesı ölgende Baisal 7 jasta bolǧan. Olai bolsa, ol 1853 jyly tuylǧan (1936-83), oǧan 7-nı qossaq, batyrdyŋ qaitys bolǧan jylyn (1860) bılemız.
- Bırde, Janqojanyŋ ärı ınısı, ärı balasy jäne batyr sarbazdarynyŋ bırı Jalmyrza Aqmyrzaūly ülken ūly Bijanǧa: «Janqoja ataŋ orystarmen soǧysatyn kezde 82-83 jasta edı» degen eken. Köterılıstıŋ 1856 jyldyŋ küzı men 1857 jyldyŋ qaŋtarynyŋ ekınşı jartysy aralyǧynda bolǧany mūraǧat derekterınen belgılı. Köterılıs kezınde satqyndyq jasaǧan rubasylaryna jäne Qazaly fort basşylarymen auyz jalasyp, orystardyŋ paidasyna tyŋşylyq etken keibır biler men batyrlarǧa ökpelep, Būhara jerındegı «Erler» şyŋyna köşıp ketken batyrdyŋ üş jyl ötkennen keiın ǧana ajal qūşqan jerıne oralǧanyn eskersek, onda onyŋ 1860 jyly ölgenı jäne 1774 jyly tuylǧany (1860 – 83 – 3) dau tuǧyzbaidy.
Endı Janqojanyŋ jeke basyn, tür-tūlǧasy men keskın-kelbetın, mınez-qūlqyn suretteitın derekterge üŋıleiık.
- Raiym, Qazaly forttarynda qara jūmysqa jegılıp, 1847-50 j.j. Aral teŋızın zerttegen kapitan A.İ.Butakovtyŋ, al 1860 jyldary Amudariiaǧa deiın barǧan orys zertteuşısı L. Bergtıŋ şhunalarynda eskekşı-matros bolǧan, Janqojany köp jyldar boiy körıp-bılıp jürgen Qūttyq ruynan şyqqan Mūsabai jyraudyŋ türlı mūraǧattarda saqtalǧan äŋgımelerı men öleŋderınde: «Janqojanyŋ tür-tūlǧasy, mınez-qūlqy bölekşe bolǧan. Jas kezınen bastap-aq mınezı auyr, orynsyz söilemegen, balalarmen de qosylyp oinamaǧan. Bıreuler janjal şyǧaruǧa qaiymdassa, ol közınıŋ alasymen bır qarap, öz jönıne jüre beredı eken. Jyldan-jylǧa boi-tūlǧasy erekşelenıp, airyqşa közge tüse bastaǧan» degen derekter bar (QR ǦA Ädebiet jäne öner institutynyŋ qoljazba qorynda).
- Reseidıŋ otarlyq ezgısıne qarsy 1856-57 jyldardaǧy köterılısı kezınde batyrdyŋ myŋbasy bolǧan Syrlybai Şabaqūlynyŋ şöberesı Oraq Janūzaqūlynyŋ 1930 jyly qoiǧan: «Janqoja atamyz qandai adam bolǧan?» degen sūraǧyna joǧarydaǧy aitylǧan Bijan Jalmyrzaūly: «Janqoja öte sūsty, közderı jalyn atyp tūratyn, qabaǧy qalyŋ, nazaryn säl tömen salsa qoiu häm būira qastary janarlaryn jartylai jauyp ketetın adam bolǧan. Aşu qysqanda ekı közı qantalap, ünemı bılegıne ılıp jüretın aibaltasyn şyr ainaldyryp, ysqyratyn. Bıraq, sonşalyq aibatty batyrdyŋ boiy ūzyn emes edı. Orta boilydan säl-päl ǧana joǧary, ekı iyǧyna ekı adam erkın syiatyndai qaqpaq jauyryndy, keŋ keudelı, juan moiyn, mūryny ülken, törtpaq adam bolǧan» degen jauap qaitarǧan eken.
- M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner ǧylymi-zertteu instituty qoljazba qoryndaǧy HIH-ǧ. soŋy men HH-ǧ. bas kezınde Janqoja jaily halyq aqyndary jazǧan segız jyrdyŋ bırınde:
…Keŋ keude, börı qabaq, jolbarys bet,
Jauryny enımenen teŋdes kelgen…
Jūmyrlau jolbarystyŋ jotasyndai.
Şyǧyŋqy qūlaq jaǧy, juan mūryn,
Aibatty jan körıner arystandai!
Aldynan ne kelse de qaitpaitūǧyn,
Şūbar köz* aiǧa şapqan qabylandai!
Qabaǧy tömen tüsken, ūzyn mūrtty,
Jauatyn künnıŋ qara būlytyndai… – deidı.
(«şūbar köz» dep qabylannyŋ közın aityp otyr – avt.)
- 1893 jyly Qazan qalasynan Syr, Aral öŋırıne arnaiy kelıp, batyrdyŋ köterılısı men ömırıne qatysty zertteu jūmystaryn jürgızgen İ.Anichkov «Kirgizskii geroi (batyr) Djanhodja Nurmuhammedov» atty eŋbegınde (235-b.) onyŋ tür-tūlǧasy men mınezı jönınde: «Chto kasaetsia narujnosti batyra, to po rasskazam videvşih ego i znavşih, on ne byl kak İset Kutebarov bolşogo rosta i vnuşitelnoi narujnosti, naprotiv, imel nebolşoi rost i ne otlichalsia vidnoiu narujnostiu; nikogda ne rasstavalsia so svoim orujiem: kinjalom, şaşkoi i aibaltoi, kotorye vsegde lejali okolo nego, daje kogda sidel ili lejal v kibitke; on, govoriat, vsegda strogal kakuiu-nibud palochku, kak budto tak je strogaet svoih vragov; byl on molchaliv i nerazgovorchiv» deidı.
- Janqoja jıgıt aǧasy bolǧan şaǧynan bastap, ūzyn saqalyn qyzdyŋ būrymyndai etıp örıp qoiatyn bolǧan. Būl batyrdyŋ «at üstınde jäne ūrys kezınde jeldıŋ ekpınımen kedergı bolmasyn» degen ūqyptylyǧynan tuǧandai.
Batyrdyŋ saqaly jönınde onyŋ ūly İtjemestı 1893 jyly Qaraqūmdaǧy üiınde körgen İ.Anichkov, joǧarydaǧy eŋbegınde (220-b.): «Syn batyra, eşe nahodiaşiisia vjivyh, toje nazyvaemyi batyrom, İtchemis, 80-ti letnii starik, kochuet na mestnosti Akirek i v Karakumah, ne imeet bolşogo sostoianiia, no polzuetsia bolşim pochetom sredi vseh kirgiz, u nego est potomstvo ot neskolkih jen; v pamiat svoego otsa zapletaet v kosichku svoiu seduiu borodu» dep jazǧan.
- 1983 jyly «Janqoja – qazaqtyŋ halyq batyry» atty tūŋǧyş kıtabym sol kezdegı solaqai saiasatqa sai kelmei, öndırısten alynyp qalǧan soŋ, jazudy qoiǧan kezderı tüsımde körgenımde maǧan: «Nege kıdırıp tūrsyŋ?! Osy tura jolmen jüre ber!» dep ūrysqan batyrdyŋ özım beinelegen myna suretı men joǧaryda sözben surettelgen beinesı arasynda onşalyqty aiyrmaşylyq joqtai körınedı. Eger ataqty batyrǧa eskertkış qoiylatyn bolsa, ony jasaityn müsınşı osy nūsqany negızge alsa, qatelese qoimas dep oilaimyn. Äitpese, beinesınen batyr keipı bılınbeitın «şarua tiptes» eskertkışter men suretterdıŋ köbeiıp bara jatqany qynjyltady.
- 1979 jyly nauryzda batyrdyŋ beiıtıne baryp kele jatyp Biıktauda onyŋ ūrpaǧy Ebelekov Erǧalidıŋ, Qyzylqūmda ekınşı ūrpaǧy Näsıradinov Aldajardyŋ, üşınşı ūrpaǧy Jalmyrzaev Saǧadinnıŋ üilerınde saqtauly tūrǧan, onyŋ özım suretke tüsırıp alǧan mynadai qysqa jeŋdı, ülken keudeşe sauyty jäne bıltemen atylatyn siraqty «Şūbar» myltyǧy men qanjary, sondai-aq, keiınırek joǧalyp ketken, tızesın jauyp tūratyn qysqa balaqty şalbarşa sauyty, qylyşy, atasy Kiıkbai batyr syilaǧan ūzyn sapty aibaltasy bolǧan. Aibalta negızgı qaruy eken.
- Eskertkış jasaǧan müsınşı eskeruge tiıs taǧy bır jait – batyrdyŋ özı at qoiǧan tört tūlpary bolǧany. Olar: Keŋqoltyq (omyrauly, keudesı keŋ), Qūdaibergentory (maŋdaiy qasqa, tüsı tory), 1856-57 jyldary köterılıs kezınde mıngen Aqtaban (tüsı qyzyl, artqy ekı aiaǧy qyzylasyqtan tömen aq) jäne ışıne qarai quşyryla bıtken qos qūlaǧynyŋ şemırşekterı müiızdei qatty, tüsı kökşulan «Kökeşkı» atalǧan eŋ soŋǧy tūlpary.
Janqoja Nūrmūhammedūlynyŋ tür-tūlǧasy, keskın-kelbetı, mınez-qūlqy, qaru-jaraǧy, mıngen attary jaily müsınşıge qajet mūndai jan-jaqty derekter basqa batyrlarǧa qatysy bar mälımetterde bolǧan emes desem, artyq bolmas.
Sondyqtan, tarihşy, jazuşy retınde sanaly ǧūmyrymnyŋ jarty ǧasyrdan astam uaqytyn äigılı batyrdyŋ ömırı men halqy üşın jasaǧan qyzmetın zertteuge arnaǧandyqtan jäne perzenttık paryzym bolǧandyqtan, osy derekterdı tuǧan jerım – kielı de qasiettı qazaq elınıŋ bügıngı ūrpaqtary bıle jürgenı jön bolar dep oilaimyn.
Äbdısattar Ospanov,
Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı,
tarihşy-etnograf
