«Pälen jerde bala joǧalyp ketıptı» degendı estıgen saiyn jüregıŋ şymyrlap, älgı büldırşınnıŋ tıleuın tıleisıŋ. Äsırese, Astana, Almaty, Şymkent siiaqty ırı qalalarda mūndai oqiǧa jiı kezdesedı. Resmi derekterge süiensek, elımızde jylyna 5 myŋdai baldyrǧan osyndai jaitqa tap bolady eken. Al Europa memleketterınde 70 myŋ, AQŞ-ta 1,5 million, Reseide 15 myŋǧa juyq jetkınşek öz üiıne oralmaityn körınedı.
Bala joǧalmas üşın
Saqtyqta qorlyq joq. Joǧarydaǧydai jaǧdai künı erteŋ sızdıŋ otbasyŋyzda qaitalanbasyn deseŋız, ony boldyrmaudyŋ jolyn oilastyru kerek. Ol üşın ata-ana balaǧa tolyq aty-jönı men üi telefonyn jattatqany läzım. Balany tauyp alǧan kısı dereu sızben bailanysa alady. Sondai-aq, ata-ana ärqaşan özımen bırge balanyŋ soŋǧy suretterınıŋ bırın alyp jüruı tiıs. Büldırşın abaisyzda joǧalyp ketse jan-jaǧyndaǧy adamdardan «Kekılı bar, sary şaşty balany körmedıŋız be?» dep sūraǧannan görı älgı surettı körsetse, balany tabu oŋaiyraq bolady. Eger köpşılık ortaǧa jinalsaŋyz, balaŋyzǧa mındettı türde tüsı qanyq, aşyq tüstı kiım kigızıŋız. Sary, jasyl, qyzyl tüstı jeide ne kepka balany köpşılıktıŋ arasynan tez tauyp aluǧa kömektesedı. Dükender men sauda ortalyqtaryna barǧanda säbiıŋızben bırge «kezdesu nüktesın» belgılep qoiyŋyz. «Menen köz jazyp qalsaŋ, ekeumız anau düŋgırşektıŋ aldynda kezdesemız» dep, aldyn ala «jospardy» tüsındırıŋız. Būǧan bala quanbasa renjımeidı. Fanta, chupa-chups satatyn kioskı, aidahar-batuttyŋ maŋy tärızdı qyzyqty oryndardy balanyŋ özı-aq belgıleidı. Aitpaqşy, balany eşqaşan milisiiamen, därıgermen, böten aǧa-apalarmen qorqytpaŋyz. Ony miyna sıŋırıp alǧan bala adasyp qalǧan şaqta eşkımdı janyna jolatpai qoiuy mümkın.
Bala adasyp ketse
Bala bärıbır adasyp qaldy delık. Äuelı ol qatty qorqady. Bırınşıden, adasyp qalǧany üşın ata-anasynan ūrys estuden, ekınşıden, öz üiın tappai qaludan… Qorqynyştyŋ kesırınen özı bıletın barlyq mälımettı, tıptı, aty-jönın de tars ūmytyp qalyp jatady.
Mūndai jaǧdai jaily az-kem habary bar bala sol adasqan orynnan eşqaida ūzamaidy. Psihologtar balaǧa tura sol jerde «Mama!», «Papa!» dep, bar dausymen aiqailaudy da ūsynady. Mūny estıgen ainaladaǧy eresekter balanyŋ äke-şeşesınen köz jazyp qalǧanyn bırden tüsınıp, tiıstı oryndarǧa habar beredı.
Bala beitanys qalada adasyp ketken jaǧdaida emhana, düken, kinoteatr, därıhana sekıldı ǧimarattarǧa kırıp, sondaǧy qyzmetkerlerden öz äke-şeşesıne telefon şaluyn ötıngen jön. Eger ol älı jazu tanymaityn bolsa, oǧan aldyn ala nenıŋ ne ekenın tüsındıru – äke-şeşenıŋ mındetı. Mäselen, krestıŋ suretı bolsa – emhana, tereze-esıkterınde türlı tättıler beinelense – düken, maŋynda kışkentai balalar oinap jürse, onda ol ǧimarat – balabaqşa nemese mektep bolady dep, bala es bıle bastaǧannan üiretu qajet.
Bala tabylǧan soŋ
Adasqan bala tabylǧan soŋ, oǧan eşqaşan ūryspaŋyz. Jai ǧana qūşaqtap, özıŋızdıŋ qatty alaŋdaǧanyŋyzdy bıldırseŋız jetkılıktı. Osylaişa onyŋ üreiın basyŋyz, betınen süiıŋız, arqasynan sipaŋyz. Mūndai äreket balany da, ata-anany da tynyştandyrady. Adasyp ketken kezde balaŋyzdyŋ qandai küide bolǧanyn aqyryn sūrap-bıluge tyrysyŋyz. Bala öz betımen qandai küide bolǧanyn tolyqtai jetkıze almauy mümkın. Ata-anasynyŋ «Sen qoryqtyŋ ba? Neden qoryqtyŋ? Men senı tappai qalady dep oiladyŋ ba? Sen maǧan renjıdıŋ be?» sekıldı sūraqtary oǧan öz oiyn, bastan keşken küiın aityp beruge kömektesedı.
Balanyŋ adasqan kezde dūrys äreket etkenın jailap sezdıru kerek. «Sen qandai aqyldysyŋ! Adasqan kezde eşqaida ketpei, sol orynda tūrdyŋ. Böten täteden emes, satuşy apaidan kömek sūradyŋ. Öte oryndy jasaǧansyŋ» dep, maqtap ta qoiu artyqtyq etpeidı. Mūndaida balada öz-özıne degen senım paida bolady. Alda taǧy osyndai jaǧdai qaitalansa, oǧan daiyn bolady.
Eger bala sızden köz jazyp qala salysymen, sasqalaqtap, janyna adam jolatpai, eşteŋenı tüsındırmesten bei-bereket jylai bergen bolsa, onyŋ dūrys jasamaǧanyn ūǧyndyryŋyz. Tek mūny balaŋyz tabylǧan kezde emes, säl keiınırek, şai üstınde oŋaşada aitsaŋyz jaqsy. Estı bala ekınşı ret ondai ısın qaitalamaidy. Kelesıde sabyrly boluǧa tyrysady.
Botagöz MARATQYZY
