Qazaq tarihy şynynda ūlt retınde saqtalyp qalu jolynda jan alyp, jan berısken nebır arpalys pen taitalastan tūratyn şejıre ıspettes. Sol tarih betterınde öşpes ız qaldyrǧan tek batyrlar men bekter ǧana emes, qalamymen ūltqa kerek dünielerdı jariialap, halyqtyŋ kökeikestı mäselelerın qozǧaǧan, ūlt pen tıl müddesı üşın aianbai küresken, qazaq ruhani qoǧamynyŋ, äsırese memleketşıldık tüisıktıŋ qalyptasuyna airyqşa üles qosqan, qazaq baspasözı tarihynda teŋdessız eŋbek etken äigılı bas saraşylar – Şerhan Mūrtaza, Seidahmet Berdıqūl qatarynda tūratyn söz sardary, jazuşy, zertteuşı Jarylqap Beisenbaiūlymen sūhbat qūrǧan edık.
– Jarylqap aǧa, filologiia fakultetınde oqyǧanyŋyzben, jurnalistikaǧa talpynysyŋyzdyŋ arqasynda «Leninşil jasqa» (bügıngı «Jas Alaşqa») Şerhan Mūrtaza bas redaktor bolyp dürildep tūrǧan kezde keldıŋız. «Aqqu» estetikalyq klubyna jazyp jürgen materialdaryŋyz Ädebiet böliminiŋ meŋgeruşisi Oralhan Bökeige ūnap, ärtürlı tapsyrmalar bere bastaǧanyn, oqu bıtırmei jatyp osy gazetke jūmysqa tūryp, öner, ruhaniiat taqyrybynda jaqsy maqalalar şyǧarǧanyŋyzdy ärıptesterıŋız, şäkırtterıŋız jazdy. Ekı jyl ofiserlık qyzmet atqaryp kelgennen keiın jastar gazetınıŋ jaŋa bas redaktory Seidahmet Berdiqūldyŋ äigılı «ūstahanasynan» tälım aldyŋyz. Kıleŋ myqty bas redaktorlarmen jūmys ıstedıŋız. Jalpy qazırgı köp problemaly qazaq tıldı jurnalistikanyŋ jaiy turaly ne aitar edıŋız, qazırgı qazaq baspasözınıŋ közqarasy men mümkındıgıne qandai baǧa beresız?
– Bızdıŋ studenttık kezımızde qazaqtyŋ qalamgerlık, synşylyq önerınde erekşe bır jarqyn serpılıster ötıp jatty. Asqar Süleimenūly, Zeinolla Serıkqali, Äbış Kekılbaiūly, Rymǧali Nūrǧali, Mūhtar Maǧauin siiaqty jasy otyzǧa da tolmaǧan kıleŋ bır saiypqyran aǧalarymyz ädebietke jaŋa lep äkelıp, eldı eleŋ etkızdı. Bärı de tereŋ bılım ielerı. Olardyŋ sözden jasyn oinatqan maqalalary jazuǧa talaby bar talai jastyŋ kökıregınde ūşqyn ūialatty. Köbımız solar sekıldı jazsaq qoi degen armandarǧa berıldık. Sondai qiialdarmen jürgen kezımızde 1967 jyly Zeinolla Serıkqalidyŋ «Oilar, tolǧanystar» (qazaq ädebietınıŋ qazırgı mäselelerı) degen kıtaby jaryq köre qaldy. Jazu naqyşy airyqşa, stildık qūrylymy sūrapyl, sözdı myŋ qūbyltyp oinata qoldanatyn, ädebi şyǧarmalardy şyŋyraulata taldaityn synşy şeberlıgı erekşe täntı ettı. Sodan bylai Zeinolla aǧamyzdyŋ jazu maşyǧy bız üşın ülgıge ainaldy. Öner taqyrybyn qozǧaǧan äuelgı maqalalarymyzdy da sol kısıge ūqsap jazuǧa tyrystyq. Sol talpynysymyz, aqyrynda, bızdı jastar gazetıne alyp keldı.
Būl gazettegı ötken ǧasyrdyŋ jetpısınşı jyldaryndaǧy şyǧarmaşylyq ahual qandai edı, şırkın. Kıleŋ qalamy jürdek jastardan qūralǧan jurnalister qauymy öz jazǧandaryn oqylymdy etu üşın neşe aluan stildık, körkemdık ızdenısterge baratyn. Ädette taqyryby tartymdy emes dep esepteletın öndırıs, şaruaşylyq, jastar ūiymdary turaly dünielerdıŋ özın de türlendıre oryndaudyŋ bar amaldary qarastyrylatyn. Jaqsy şyqqan dünielerge bärı de bır kısıdei quanyp, ärqaisysy da sondai üzdık materialdar jazuǧa ūmtylyp, özara şynaiy bäsekege tüsetın. Jastar basylymynyŋ sol kezeŋde oqyrmannyŋ süiıktı gazetıne ainalyp, taralymynyŋ 300 myŋnan asyp ketuıne de osyndai şyǧarmaşyl atmosferanyŋ öz äserı tigenı anyq dep bılemın.
Ärine ol kezdegı qazaq tıldı baspasöz ben bügıngı baspasözdıŋ jaiyn salystyruǧa kelmeidı. Ol jyldary negızgı bölıgı auyldyq jerde tūratyn qazaq oqyrmanynyŋ jaǧdaiy täuırırek edı. Eldıŋ bärınıŋ tūraqty jūmysy, ai saiyn alyp tūratyn jalaqysy boldy. Ärbır mekemede mındettı türde baspasözge jazylu nauqany jüretın. Qazırgı kezde ol jaǧdaidan ız de qalmady. Jazdyryp alu azaiǧasyn, poşta qyzmetı de toqyrauǧa ūşyrap, jūrtşylyq baspasözden tym jyraqtap kettı. Gazet-jūrnaldarda jariialanyp jatqan qūndy maqalalar men taldaulardy oqymaityn, kıtapqa qyzyqpaityn, köbıne saittar men äleumettık jelılerdegı, teledidardaǧy aqparat aǧynymen şektelıp qalǧan ūrpaq ösıp şyqty. Baspasözden, ädebietten qol üzgen sol buynnyŋ bırsypyra bölıgı qalalyq jerlerge kelıp qonys tepkenımen, olar gazet-jūrnaldy ızdep jürıp oqudy asa qajet dep tappady. Ärı baspasöz düŋgırşekterı jelısı de olardyŋ tauyn qaitardy. Sebebı, sūranys joq degen syltaumen, olarǧa qazaq basylymdary tüse bermeitın boldy. Söite-söite, qazaq tıldı basylymdardyŋ denı bügınde ükımet qarjysyna täueldı, onsyz kün köre almaityn qalge jettı…
Būl qiynşylyqtan qalai şyǧuǧa bolatyny maǧan mälımsız. Äiteuır bır jankeştı tırlıktıŋ qajet ekenı anyq. Söitse de, eger basylym sapasy joǧary bolsa, onyŋ taralymyna köp nūqsan kele qoimaityndai bop körınedı maǧan. Öitkenı dılgır taqyryptardy qozǧaityn, biık şeberlıkpen oryndalǧan dünielerı mol aqparat qūralyna jūrtşylyq ärdaiym zäru. Är sanynda ne şyǧypty dep eleŋdep, ızdep otyratyn oqyrman älı bar dep bılemın. Al ondai deŋgeige jetu, biık talapqa sai bolu, jan-jaqty tereŋ bılımdı, qoltaŋbasy şūraily jūrnalşylardyŋ arqasynda jüzege asady. Mäselen, bır ǧana mysal, bızdıŋ gazetterde resmi taqyryptarǧa arnalǧan materialdar jazu ürdısı älı de baiaǧy taptauryn, qasaŋ qalpynan aumai kele jatqandai. Sol sebeptı de olar oqyrmandy köp qyzyqtyra bermeidı. Attap öte şyǧady. Menıŋşe, sol taqyryptarǧa da jaŋaşa, tosyn tūrǧydan kelıp, ärtürlı jūrnalşylyq täsılderge salyp tartymdy etıp jazuǧa bolady ǧoi. Ärine, būndaida tılşıge alymdylyq pen şeberlık öte-möte qajet ekenı belgılı…
– Beineleu öneri turaly jazylǧan «Buyrqanǧan boiaular» (1981 j.) jäne etiket mäselesine arnalǧan «Ädep älemi» (1982 j.) kitaptaryŋyz üşin 1982 jyly Qazaqstan komsomoly syilyǧyn aldyŋyz. Qazaq jurnalisterınıŋ arasynan alǧaş osy marapatqa ie bolǧan Sız ekensız. Beineleu önerınıŋ tylsymdaryna boilap, suretterdı söiletken qabıletıŋız qalamgerlık ortada erekşe qabyldandy. Osy jönınde keŋırek aitsaŋyz. Etiket mäselesınıŋ tym elıktegış, oqu-bılım ızdeuden görı oiyn-sauyq, toi-tomalaqty jaqsy köretın bızdıŋ halyqqa bererı bar ma?
– Student kezımızde köp närsenı bıluge yntyzar boldyq. Auyldan kelıp qala ömırıne etene aralasa bastaǧannan keiın halyqaralyq ädep, etiket erejelerın bıluge ūmtyldyq. Bıraq ony bır jerden oqiyq desek, qazaqşa jazylǧan eşteŋe joq. Bylai qarasaq, jastarǧa naǧyz kerek dünie emes pe? Soǧan deiın ony eşkım eskermegen ǧoi. Kıtaphanalardan ızdestırıp qaraǧanymyzda, būl taqyryp boiynşa orysşa kıtaptardyŋ özı de seldır ekenın aŋǧardyq. Beineleu önerıne qatysty ädebietterdıŋ jaiy da solai. Bärı orysşa. Tek jastar gazetınde «Aqqu» estetikalyq kluby aşylyp, sonyŋ aiasynda ärtürlı öner tuyndylaryna qatysty materialdardyŋ şyǧyp jürgenı ǧana köŋılge demeu. Bız de student kezımızden osy klubqa aralasuǧa yqylas tanytyp, sabaqtan bos uaqytymyzdyŋ köbın respublikalyq (qazırgı Ūlttyq) kıtaphananyŋ Öner bölımınde ötkızdık. Gazetke qyzmetke kelgennen keiın de tanymymyzdy bırtındep keŋeite jürıp, beineleu önerı tarihyndaǧy Jaŋaşa däuır önerınıŋ tölbasysy bolǧan postimpressionizm aǧymyna qyzyǧuşylyǧymyz audy. Sol baǧyttyŋ ökılderı Sezann, Van Gog, Gogen syndy qylqalam şeberlerı men olardyŋ ızbasarlarynyŋ syrbaz tuyndylaryn qazaq oqyrmanyna keŋınen tanytuǧa niet ettık. Osy maqsat bızdı Mäskeu men Peterbordyŋ äigılı muzeilerıne jolymyzdy tüsırdı, Parijdegı ataqty Luvr men İmpressionister muzeiıne arnaiy sapar şektırdı. Postimpressionizm aǧymynyŋ erekşelıgı sol, ol bolmys körınısterın talai ǧasyr boiy myzǧymai kele jatqan qaǧidalardan da bölek täsıldermen körkem beineleuge bolatynyn, ömırdı däl öz qalpyndaǧydai aina-qatesız köşıru, bırden bır şynaiy şyndyq emestıgın jaŋaşyldyqpen däiektegen baǧyt. Ol ürdıs boiynşa, suretşı beinelemek nysanyn öz tüisıgımen, sezımımen qalai qabyldasa, solai keskındegenı jön. Iаki, bırınşı kezekte keiıpkerdıŋ ışkı tebırenısın, oi-sana būlqynysyn, tabiǧattyŋ jai közge baiqala bermeitın qūpiia tylsymyn, tırşılıktıŋ tepsınıp, döŋbekşıgen demı men lebın paiymdauǧa män berıluı tiıs. Jaŋaşa däuır önerınıŋ jarqyn şeruın bastaǧan osy postimpressionizm aǧymy älemdık beineleu önerınde jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ basynda örken jaiǧan köptegen modernistık baǧyttardyŋ tuyndauyna tıkelei yqpalyn tigızdı. Äuelı «Aqqu» kluby aiasynda yqşamdalyp jaryq körgen sol esselerdıŋ bärınıŋ tolyq nūsqasy keiınnen «Buyrqanǧan boiaular» atty kıtapqa ainaldy.
– «Ädep älemı» kıtaby da sol jastar basylymynda qyzmet ıstegenımızdıŋ arqasynda jüzege asqan şarua. Būl taqyrypqa qatysty dünieler äu basta gazet betınde jastardy etiket tälımderıne baulu maqsatyn közdeitın tızbektı maqalalar türınde jariialanyp tūrdy. «Jalyn» baspasynan tüsken ūsynys boiynşa, kıtap etıp daiyndau barysynda qazaqtyŋ ädep salttary men halyqaralyq etiket talaptary keŋınen sabaqtastyryla qarastyrylǧan eŋbek düniege keldı. Osyndaida eske tüsedı, kıtap redaktorymen kezdesu üşın baspaǧa bır barǧan kezımde, sol «Jalyn» baspasynan ataqty «Alasapyran» dilogiiasyn şyǧaryp jatqan Mūhtar Maǧauin aǧamyzǧa jolyǧyp qaldym. Söitsem, menıŋ kıtabymnyŋ qoljazbasyna jabyq resenziiany (ol kezde osyndai tärtıp bolatyn) osy körnektı qalamgerımız jazǧan eken. Klassik aǧamyz bergen sälemımdı alyp tūryp: «Kıtabyŋa jabyq resenziiany men jazdym. Basynda halyqaralyq etiket erejelerın qaitalap ketken şyǧar degen küdıkpen qolǧa alyp edım, qazaqtyŋ ädet-ǧūryp salttaryn da qosa qarastyryp, jarasymdy bailanystyrypsyŋ. Kıtap etıp şyǧaru qajettıgın aityp jazyp berdım», – degen pıkırın bıldırdı. Riza bolyp, qaita-qaita raqmetımdı jaudyryp jatyrmyn. Qūntsyzdyǧymyz ǧoi. Sol jabyq resenziiany kezınde baspadan sūrap köşırıp alsamşy. Qazır men üşın qandai qūndy mūranyŋ bırı bolar edı.
On myŋ danamen jaryq körgen «Ädep älemı» kıtaby öz uaǧynda jas oqyrman tarapynan jyly qabyldandy. Kei mektepterde joǧary synyp oquşylary üşın qosymşa sabaq retınde paidalanylyp jürgenın de estıdım. Osydan onşaqty jyl būryn «Ana tılı» baspasynyŋ direktory, bügınde marqūm dosym Jaqau Däurenbek «sol ädep turaly kıtabyŋdy qaita daiyndap berseişı, jastarǧa kerek qoi, basyp şyǧaraiyq», degen ūsynys ta bıldırıp edı. Ol kezde qol timedı. Jaqynda ǧana elu jyl boiǧy jazǧan-syzǧandarymdy ırıktep, bes tomdyq şyǧarmalar jinaǧymdy şyǧardym. Sonyŋ bırınşı tomyna «Buyrqanǧan boiaular» men «Ädep älemı» kıtaptary qaita öŋdelıp, tolyqtyrylyp endı…
– Qazaq jurnalistikasynda saiahattyq ıssapardyŋ ülgısın körsetken qalamgersız. Jastar gazetınde jürıp qazaqtyŋ ūly ǧalymy Şoqan Uälihanovtyŋ ömiri men şyǧarmaşylyǧyn zertteuge den qoidyŋyz. «Şoqan ızımen» (1977), «Jasyn-taǧdyr jarqyly» (1987) atty derektı hikaiattaryŋyz, «Şoqan» (2009) roman-esseŋız jaryq kördı. Soŋǧy kölemdı şyǧarma 2015 jyly orysşaǧa audarylyp, Mäskeude tūsaukeserı öttı. Şoqan ömırı, qyzmetınıŋ zerttelmegen, anyqtalmaǧan tūstary bar ma?
– Būl saualǧa kezınde ataqty akademigımız Älkei Marǧūlannyŋ özı: «Şoqan tūlǧasy – mūhitta jüzıp jüretın, köp bölıgı su astynda körınbei jatatyn alyp mūztau sekıldı. Ol turaly älı bıletınımızden, bılmeitınımız köp», – dep jauap berıp qoiǧan. Ūly ǧalymymyz turaly qanşama eŋbekter jazylyp jatqanymen, bılmegenımız de sonşama mol. Onyŋ bıraz şyǧarmalary, oǧan jazylǧan, ol joldaǧan qanşama hattar, so boiy tabylǧan joq. Köbınıŋ ūşty-küilı joǧalǧany anyq. Mūndaida Potanin, Gutkovskii jäne onyŋ qyzy Katerina Gutkovskaia siiaqty adal jandardyŋ arqasynda ǧana, onyŋ köp tomdyqtaryn toltyryp otyrǧan eŋbekterı men hattarynyŋ, ol turaly derekter men estelıkterdıŋ äupırımmen saqtalyp qalǧanyna da şükırşılık aitamyz.
Şoqannyŋ Parijge barǧan-barmaǧany da anyqtalmai tūr. Ol būl jönınde 1860 jyly qaraşanyŋ 4-ınde Peterbordan äkesıne jazǧan hatynda aitady. «Qūdai būiyrsa, bır aidan keiın Parijge şyǧamyn… Peterbordyŋ hauasy deşt-saharalyqqa jaqsy emes eken. Därıgerler qysta zagranisaǧa baruǧa būiyrdylar…», deidı. Mūny keiınnen jazuşy F. Dostoevskii turaly 1906-1908 jyldary jazǧan estelıgınde baron A. E. Vrangel de aitady. Alǧaş ret Şoqanmen Semeide tanysqan Vrangel: «Keiınnen men onymen Peterborda jäne Parijde kezdestım. Soŋynan bılgenımdei, ol köp ūzamai ökpe auruynan qaitys boldy, Peterbordyŋ aua-raiy – baiǧūstyŋ tübıne jettı», – dep eske alady. Vrangel sol kezde Parijdegı orys konsuldyǧynda ısteitın. Eger Şoqannyŋ Parijge joly şyn tüsken bolsa, äkesıne jazǧandai, tek Peterbordyŋ qysqy auyr, dymqyl auasynan qaşyp, emdeluge nemese myqty därıgerlerge körınu maqsatyn közdep baruy mümkın. Vrangel estelıgınen alynǧan joǧarydaǧy «peterburgskii klimat dokonal ego» degen söz, onyŋ densaulyǧynan jaqsy habardar adamnyŋ ǧana auzynan şyǧady. Eger, Şoqan Parijge barǧan bolsa, Vrangeldıŋ esınde onyŋ sondai nauqasty qaldegı beinesı qalǧandai. Şoqannyŋ Parijge barǧan-barmaǧany jönındegı mäselenıŋ anyq-qanyǧyna jetu üşın, sol kezdegı osy mäselege qatysy bar delınetın tiıstı orys, fransuz qūjattaryn zerttep köru qajet…
Al onyŋ ölımı turaly el auzynda aitylyp jürgen «atyp ketıptı, u berıptı» degen ärtürlı alypqaşpa äŋgımelerdıŋ, qauesetterdıŋ bärı beker. Ūly ǧalym ömırınıŋ soŋǧy ailaryna tıkelei qatysy bar ǧylymi derekterdıŋ bärı Şoqannyŋ ökpe dertınen köz jūmǧanyn rastaidy. Būl jönınde bız «Şoqan» roman-essemızde jazdyq, bergen sūhbattarymyzda, maqalalarymyzda äldeneşe ret däleldedık. Sol sebeptı ony qaitalap jatudyŋ qajetı joq dep bılemın.
– Sızdıŋ şyǧarmaşylyǧyŋyzda bas redaktorlyq – bas saraşylyq qyzmetıŋızdıŋ şoqtyǧy ärqaşan biık. Sız ūstazdaryŋyz Şerhan Mūrtaza men Seidahmet Berdiqūl sekildi saraşylyq önerdiŋ teŋdessiz mümkindikterin aştyŋyz deuge bolady. Sız basqarǧan tūsta qazaq baspasözınıŋ tarihynda «Ana tili» gazeti airyqşa oryn aldy. Ūlttyŋ ruhyn oiatyp, eŋsesın köterdı. Şynynda da halyq süiıp oqityn gazet boldy. Mūnyŋ syry nede dep oilaisyz?
– Bız kommunistık bilık jyldarynda qalamǧa tūsau salynǧan, aitarymyzdy syrtqa şyǧara almai, eŋsemız ezılgen, ūlttyq mäselelerdı söz etu, qazaq tılınıŋ qamyn jeu – saiasi aiyp bop sanalǧan, töl tarihyŋnyŋ tereŋıne baraiyn deseŋ – qataŋ tyiym qoiylǧan, Alaş arystaryn, orys basqynşylyǧyna qarsy soǧysqan batyrlarymyz men handarymyzdyŋ atyn atau – soraqy qylmys retınde qaralǧan tūmşa zamandy bastan ötkerdık. «Ana tılı» qazaq tılınde şyǧatyn, partiia dürbısınen tys alǧaşqy täuelsız gazet bolǧandyqtan, jūrnalşylarǧa äuelgı sandarynan-aq jabyq bop kelgen taqyryptarǧa qaimyqpai baru, sol jolda naq söileu, qatelıkke ūrynbau, qai närse bolsa da bılıktılık pen bılımdılık tanytu, sonymen bırge mümkın-qaderınşe qūnarly qazaq tılın ornymen türlentıp qoldana bılu, sözge ūqyppen qarau, maqalalardy oquǧa jeŋıl, jatyq publisistikalyq mänerde örbıtu talaby qoiyldy.
«Ana tılı» gazetınıŋ alǧaşqy sandarynan-aq bırden sol küiıp tūrǧan mäselelerdıŋ qoiasyn aqtaryp, bükpesız aşyq aitudy bastap ketkenı de oqyrmandy eleŋ etkızdı Sondai-aq redaksiiaǧa qalam qarymy quatty jıgıtterdıŋ jinalǧanynyŋ da äserı boldy. Olar özderınıŋ talap-talǧamynan döp şyǧatyn taqyryptardy bılıktılıkpen tarqatuǧa qūlşyna kırıstı. Jaŋaşyl maşyqty jūrnalşylyqtyŋ ülgısın körsettı. Oqylymdy dünieler jasauǧa ūmtyldy. Ol jıgıtterdıŋ qai mäselenı qauzasa da, joǧary deŋgeide oryndap şyǧatyn şeberlıgı, ızdengıştıgı, jazu sapasyna degen adaldyǧy men jauapkerşılıgınıŋ özı redaksiiada şyraily şyǧarmaşylyq ahual ornatty.
– Qazırgı jurnalistikanyŋ basty kemşılıgı nede? Jaqsy komanda, jaqsy mektep qalyptastyru üşın ne qajet dep sanaisyz? Tılşılerdı qalai taŋdadyŋyz?
– Bızdıŋ kezımızde respublikalyq üş-tört qana gazet, sol şamadaǧy jūrnaldar ǧana boldy. QazMU-dıŋ jalǧyz jūrnalşylyq fakultetın bıtırgen tülekterdıŋ taŋdaulysynyŋ taŋdaulysy ǧana sol basylymdarǧa bara alatyn. Mäselen, bız ıstegen jastar gazetı bolaşaq qyzmetkerlerınıŋ denın student kezınen daiyndaityn. Jazuǧa talpynys bıldırıp redaksiiaǧa kelgen jıgıtter men qyzdarǧa tapsyrmalar berıp, qalam qarymyn baǧamdaityn. Sodan oqu bıtırgenşe olardyŋ arasynan laiyqtylary öz-özınen ırıktelıp şyǧatyn.
Qazır aqparat qūraldary da, jūrnalşylyq fakultetterı de köp. Sonda da maǧan qazırgı BAQ salasynda kadr tapşylyǧy sezıletındei körınedı. Jazu şeberlıgımen, erekşe ızdengıştıgımen, jan-jaqty bılıktılıgımen baiqalatyn jas tolqynnyŋ qatary seldır siiaqty. Älde men baiqamai jürmın be… Jan-jaqty bılımdılık jaǧy da aqsap jatatyndai. Jas jūrnalşylar qazaq ädebietın tereŋ bıle bermeidı, tarihqa qyzyqpaityndai. Özderı köterıp otyrǧan taqyryptaryn jan-jaqty zerttemei, zerdelemei, jai dolbarmen aita bergendı aiyp körmeitındei.
Jūrnalşynyŋ bılıktılıgı ärbır jazǧanynan-aq körınıp jatady. Sony der kezınde aŋǧarǧan läzım. Jastar gazetınde jürgen kezımızde täjıribeden ötuge kelgen bırqatar jıgıtterdıŋ qoltaŋbasyndaǧy şiraqtyqty baiqap, redaksiiaǧa alyp qaluǧa septesken jaiymyz da boldy. Olardyŋ denı keiınnen ülken qalamgerlerge ainaldy. «Ana tılı» aptalyǧy aşylǧanda da Tıl bılımı institutynda kışı ǧylymi qyzmetker bop ıstep jürgen Ǧarifolla Änestı sonyŋ aldyndaǧy jyldarda jaryq körgen bır-ekı maqalasyndaǧy jūrnalşylyq iırımderdı baiqap, jūmysqa şaqyrǧanymyzda: «ömırı gazette ıstep körgen emespın», dep basyn alyp qaşqany da este. Aptalyqqa jūmysqa kelgennen keiın onyŋ qoltaŋbasy odan ärı şirap, qalamy jürdek publisist-zertteuşıge, keiınnen bılıktı baspagerge ainaldy. «Ana tılıne» äuelı özderınıŋ derbes qoltaŋbalaryn aiqyn tanyta jürıp jūmysqa qabyldanǧandardyŋ qatarynda Baibota Serıkbaiūly, Abai Mauqaraūly, Saǧatbek Medeubekūly, Rauşan Tölenqyzy, Dihan Qamzabekūly, Säken Sybanbai, Bolat Şarahymbai syndy bırqatar qalamgerlerdı atauǧa bolady. Al sol jyldary «eş jerge basy syimai jürgen» körnektı balalar jazuşysy Marat Qabanbai men özın «eş ortaǧa jaqpaityn jūqsyzdar» qatarynda sanaǧan otauyz Jūmatai Sabyrjanūlynyŋ «Ana tılıne» kelgennen keiıngı, qazaq serkesözınıŋ jaŋa däuırın qalai bastap jıbergenı köpke jaqsy mälım…
– Sızdı bırqatar jurnalister, körnektı ǧalym-qalamgerler özderıne ūstaz sanaidy. «Ana tılı» gazetınen keiın ministr Altynbek Särsenbaiūlynyŋ qolqalauymen «QazAqparat» agenttıgıne auystyŋyz. Būrynǧy QazTAG-tyŋ ürdısınen kete almai, tek audarmamen otyrǧan qazaqşa aqparat beru jüiesin tügelimen qazaqşalap, qazaq tildi aqparattyŋ jaŋa ülgisin jasauǧa bas boldyŋyz, 2004 jyldyŋ özınde elımızde tūŋǧyş ret älem qazaqtary üşın latyn qarpımen aqparat taratudy jüzege asyrdyŋyz, keiınnen oǧan töte jazu saity qosyldy. Zeinetke şyqqannan keiın de üş jyldai ǧylymi-köpşılık «Mädeni mūra» jūrnalyn basqaryp, ony da joǧary biıkke köterdıŋız. Barlyq jerde de jurnalistikanyŋ laiyqty sarbazdaryn tärbieledıŋız. Osy oraida şäkırtterıŋız turaly az-kem aityp ötseŋız, kımderdı atap öter edıŋız?
– Ūstaz, şäkırt degen ūǧymdar jai ǧana salystyrmaly närse. Jūrnalşylyq önerde bır adam ekınşı adamǧa olai jaz, bylai jaz dep üiretpeidı. Özınıŋ jazuymen, ızdenısımen ülgı körsetedı. Taqyryptar ūsynady, ideia tastaidy. Materialdary jazudyŋ jön-jobasyn aitady. Ony ärkım özınıŋ qabılet-qarymyna, bılımı men bılıgıne qarai oryndaidy. Üdeden tabylyp, täuır dünieler jazyp, qalam jürdektıgın baiqatqan jūrnalşylar, käsıptı kımnen üirengenın, kımnıŋ şäkırtı bolǧanyn özı ǧana aita alady. Iаki ūstazdyŋ: «ol – menıŋ şäkırtım» dep aitqanynan görı, şäkırtınıŋ: «ol – menıŋ ūstazym», dep aitqany äldeqaida jarasymdy. Jastar gazetınde, «Ana tılı» aptalyǧynda bırge jūmys ıstegen, bügınderı aldy elu, alpys jasty eŋsergen, özderı de keiıngı buynǧa ūstaz bolyp jürgen bırqatar jūrnalşy, qairatker tūlǧalar menı ūstaz retınde tanityndyǧyn aityp jür. Barşasyna Täŋır jarylqasyn! Şyǧarmaşylyqtary şaryqtap örlei bersın!
– Qyzmet pen şyǧarmaşylyqty, oǧan qosa zertteuşılıktı qatar alyp jüru ekınıŋ bırınıŋ qolynan kelmeidı. Sızdıŋ mol täjıribe osyny aŋǧartady. Uaqyt tapşy bolǧan, qol jetpegen tūstaryŋyz, taqyryptaryŋyz boldy ma? Nenı jazyp, nenı jaza almadyŋyz? Ökınışıŋız bar ma?
– Uaqytty tiımdı paidalana bıludıŋ özı erekşe qūnttylyqty qajet etedı. Gazette jürgende künı boiy redaksiianyŋ qarbalas jūmysynan qol tie bermeidı. Öz şyǧarmaşylyǧymyzǧa negızınen senbı, jeksenbı künderı ǧana moiyn būra alatynbyz. Degenmen, osy oraida, jastar gazetınde qyzmet ıstegenımızdıŋ ülken artyqşylyǧyn da aita keteiın. Ärtürlı taqyryptarǧa baruǧa mol mümkındık äperetın basylymnyŋ şyǧarmaşylyǧymyzdy är qyrynan damytuǧa qosqan ülesı de orasan zor boldy. Mäselen, älgınde aitylǧandai, «Buyrqanǧan boiaular», «Ädep älemı» kıtaptary, äu basta gazet aidary aiasyndaǧy, maqsatty bır taqyryp boiynşa jüielenıp, jeke maqalalar türınde jariialanǧan dünieler bolsa, «Şoqan ızımen», «Jasyn-taǧdyr jarqyly» kıtaptary Şoqan Uälihanovtyŋ 140 jäne 150 jyldyǧyna orai, gazet tarapynan ūiymdastyrylǧan arnaiy ekspedisiialardyŋ jemısı. Iаki, bır jaǧynan gazet şaruasy bıtıp, ekınşı jaǧynan jeke şyǧarmaşylyq jobalar da qatar atqarylyp jatty. «Ana tılı» aptalyǧynda jürgende, basylym bedelın köteruge köp septıgın tigızgen qazaq şejıresın jinaqtau jäne onyŋ ǧylymi ainalysta bar derektermen salǧastyra saraptau, är taipanyŋ ǧylymi sypattamalaryn jazu, olardyŋ baba tek tarmaqtaryn keste türınde daiyndau jūmystary da äuelı gazet betınde jariialanyp tūrdy. Ata-tek kestelerıne oqyrmandar tarapynan bırneşe ret tüzetuler jasauǧa mümkındık berıldı. Eŋ soŋǧy dūrys nūsqa aptalyq betınde jariialanǧannan keiın, būl eŋbegımızdı «Atamūra» baspasy 1994 jyly 40 000 danamen kıtap etıp basyp şyǧardy.
Äuelı Şoqandy zertteuden, onyŋ qazaq pen jalpy türk halyqtary tarihyna qatysty eŋbekterımen jan-jaqty tanysudan bastalyp, qazaq şejıresınıŋ töl nūsqalaryn zerdeleuge ūlasqan osy jūmys, bızdı bırtındep Ortalyq Aziianyŋ etnotektık tarihyn zertteu baǧytyna alyp keldı. Öitkenı, bızge mäjbürlenıp taǧylǧan būrynnan bar qai tarih oqulyǧy men monografiialardy qarasaŋyz da, ejelgı qazaq jerı türk tektı halyqtarǧa eş qatysy joq aimaq retınde sipattalady. Rasynda, solai ma? Älde, ol da bızdıŋ ūltymyzdyŋ meselın ädeiı tömendetu, ötkenın mansūqtau üşın jasalǧan zymiian saiasattyŋ jymysqy josparynyŋ bırı me? Bır jaǧynan, jurnalistık qyzyǧuşylyǧymyz da oianyp, osy taqyrypty qauzauǧa kırısuge yntamyz audy. Sol maqsatpen Ortalyq Aziia aumaǧyna qatysy bar delınetın talai arheologiialyq, etnolingvistikalyq, mifologiialyq, etnografiialyq zertteulerdıŋ qorytyndylaryna üŋıldık. Salystyrdyq, saraptadyq. Bızdıŋ baǧymyzǧa orai, keiıngı onjyldyqtarǧa jaŋa ǧylym salasy retınde belgılı bolǧan DNQ-genealogiialyq zertteuler būl ızdenısımızge köp kömegın tigızdı. Sol derekterdegı türk jūrttaryna tän DNQ tüzılımderınıŋ qai aimaqqa tän bolǧanyn ındetıp zertteu barysynda, būl zäuzattardyŋ taralu aumaǧy Ortalyq Aziianyŋ küngei öŋırlerınen bastalyp, Qara teŋızdıŋ terıskeiınen Hingan taularyna deiın sozylyp jatqan Ūly Dala keŋıstıgıne säikesetındıgı anyqtaldy. Qyruar ǧylymi däiekterdı salǧastyra qaraǧan taldaular nätijesınde, osy alyp aumaqta būdan 50-40 myŋ jyl uaqyttan bastap, bergı myŋjyldyqtarǧa deiın örken jaiǧan baiyrǧy mädenietterdı qalyptastyruda, osy baitaq öŋırdı talai zamandar boiy tūraq etken arǧy türk tektı jūrttardyŋ da ülesı mol ekenı däiekteldı. Olardyŋ tas däuırlerındegı klimattyq jaǧdaiattarǧa bailanysty är tarapqa taralu baǧyttary men sol qauymdardyŋ keiıngı ūrpaqtarynyŋ qazaq jerındegı neolit zamany mädenietterıne ūlasqany, eneolit däuırındegı botai, köneşūŋqyr sekıldı bırqatar tüzdık mädenietter aiasynda tırşılık keşkenı, köptegen etnomädeni nyşandardyŋ özara sabaqtas ekenı naqtylandy. Būl ortaq sipattardyŋ qola ǧasyrlarda jalpy ūlydalalyq Beǧazy-dändıbai mädenietıne, Altai, Batys jäne Şyǧys Türkıstan aumaqtaryndaǧy soǧan ūqsas qūnarly dästürlerge ūlasqany paiymdaldy. Keiıngı saq, hūn zamandary taipalary köbınıŋ Ūly Dala keŋıstıgınde talai ǧasyr boiy ömır sürıp kele jatqan arǧytürk sipatty jūrttar ekenı pysyqtaldy. Demek, būl däiekterdıŋ özı de qazaq dalasyn ejelgı däuırlerde tek qana ari tektı jūrttar mekendedı dep kelgen euroöktemşıl pıkırdıŋ qate ekenın körsettı. Bızdıŋ ūlttyq tarihymyzdyŋ kökjiegı tym ärıde jatqany, bügıngı türk halyqtarynyŋ arǧy babalary sanalatyn etnikalyq qauymdar, bızdıŋ ūltymyzdyŋ da tarihi etnogenezınıŋ ajyramas bölşegı ekenı paiymdaldy.
Osy ǧylymi ızdenıske orai, ärtürlı basylym betterınde jariialanyp jürgen maqalalarymyz, soŋyra osy taqyrypqa alǧaşqy barlau retınde tanylǧan «Arǧy türkter aqiqaty ızımen» (2006 j.) atty kıtapqa ainaldy. Arada bırer jyl ötkende būl taqyryp Astanadaǧy Türkı akademiiasynyŋ jobasy arqyly jüzege asqan «Ortalyq Aziiadaǧy arǧytürk sipatty mädenietter: etnotektık aspektıler» (2015) ǧylymi monografiiaǧa, sondai-aq «Ūly Dalanyŋ ejelgı tarihynyŋ etnomädeni törkınderı» (2017) atty ǧylymi-köpşılık eŋbekke ūlasty…
«Uaqyt tapşylyǧy boldy ma, nenı jazyp, nenı jaza almadyŋyz, ökınışıŋız bar ma?», degen saualdarǧa kelsek, aqparat qūraldaryndaǧy qarbalas jūmys arasynda jürsek de, oiǧa alǧan bıraz jospar jüzege asqan siiaqty körınedı. Äuelı jūrnalşylyq qyzyǧuşylyqpen kırısıp ketıp, soŋyra ǧylymi monografiialarmen tüiındelıp jatqan zertteu kıtaptar köp uaqytymdy jese de ( mäselen, arǧy türk tarihyna qatysty eŋbekterdı jazu maşaqaty on ekı, on üş jylǧa sozylypty), olardyŋ bıtıp, jaryq körıp jatqanynyŋ özı ülken olja. Sırä da öz ūltyŋnyŋ ejelgı tarihyna, onyŋ da özge ūlttarmen terezesı teŋ, onyŋ da tarihi halyq retınde älemdık deŋgeide ataluǧa qūqy bar ekenın ǧylymi tūrǧydaǧy tapjyltpas däiekter arqyly däleldeuge jūmsalǧan küş eş zaia emes. Öitkenı, özınıŋ ötkenıne, töl mädenietıne, ana tılıne şyn maqtanyşpen qarap qadırleitın, märtebeleitın ūlttyŋ bolaşaǧy ärdaiym jarqyn da zor dep bılemın.
Jūrnalşylyq käsıptıŋ bır erekşelıgı, ol ärqaşan jaŋa taqyryptarǧa eleŋdep tūruǧa beiıl. Bıraz jyl būryn Joşy ūlysyndaǧy (Altyn Ordadaǧy) türk bekterı tarihyna qyzyǧyp, sol taqyryp boiynşa ızdenısterge kırıskenımız bar edı. Ertısten Dunaiǧa deiıngı alyp keŋıstıktı jalpaǧynan jailaǧan Joşy ūlysynyŋ damuynda, basty bilık tūtqalaryn ūstaǧan türk bekterbekterınıŋ (hannan keiıngı ekınşı lauazym, bekterdıŋ begı, ūlyqbek, ūlybi) atqarǧan qyzmetterı erekşe eleulı bolypty. Ädette Altyn Orda qūramyndaǧy quatty ielıkterdıŋ ūlysbekterı, äleuettı türk taipalary kösemderınıŋ arasynan ırıktelıp taŋdalatyn būl mansap ielerı, hannyŋ eŋ senımdı serıgı, memlekettıŋ basty tıregı retınde tanylady. Bekterbekterge ūlysty basqarudyŋ küllı tetıgı ǧana emes, äskerdıŋ bas qolbasşylyǧy men syrtqy ısterge qatysty kürdelı mäseleler de tıkelei jükteledı. Iаki bügıngı ükımetbasy lauazymymen säikesedı. Sol türk bekterbekterı arasynda HIÜ ǧasyrdyŋ alǧaşqy jartysyndaǧy Özbek pen onyŋ balasy Jänıbek han bilık qūrǧan, iaki Joşy ūlysynyŋ küş-quaty keneresınen asyp-tasyǧan kezeŋderınde Qūtlyqtemır, İsabek, Naǧanai siiaqty tarihi tūlǧalardyŋ esımderı airyqşa ardaqtalyp atalady. Odan keiıngı uaqyttarda Mamai men Edıge bekterbekterdıŋ ūlybilık zamandary däuırleidı. Ärqaisysy ırı-ırı türk taipalarynyŋ kösemderı, ūlysbekterı bolǧan būl tūlǧalar men olardyŋ ūrpaqtaryna qatysty derekterdıŋ qazaqtyŋ etnikalyq tarihymen sabaqtasyp jatqan tūstary öte mol.
2019 jyly Joşy ūlysynyŋ 750 jyldyǧy atalyp ötkennen keiın, Altyn Orda tarihynyŋ Qazaqstanǧa da tıkelei qatysy barlyǧy meilınşe qūnttalyp jatqan qazırgı kezeŋde, būl baitaq taqyrypty är taraptan zertteuge qazaq ǧalymdary da keŋınen kırısken syŋaily. Osy tūrǧyda Joşy ūlysynyŋ eŋ ırı, baquatty uälaiattary qataryndaǧy Horezm ūlysyna (bas şähary qazırgı Köneürgenış kentı) qatysty arǧy-bergı tarih ta erekşe qyzyqty der edık. Joǧaryda esımderı atalǧan, qoŋyrat taipasynyŋ kösemderı Qūtlyqtemır men Naǧanai bekterbekter, bır jaǧynan osy Horezmnıŋ ūlysbekterı, ekınşı jaǧynan Altyn Orda imperiiasynyŋ ūlybilerı de bolǧan äigılı tūlǧalar bolatyn. Joşy ūlysy ydyraǧannan keiın, olardyŋ ūrpaqtary Horezm (Hiua) handyǧyna bilık jürgızdı. Būl handyq keiınnen jeke memleket retınde ömır sürse de, onyŋ bileuşılerı osy ūlystyŋ sonau zamanda Altyn Orda qūramynda bolǧanyn, Deştı Qypşaq jerın jailaǧan Qazaq handyǧymen kındıktes el ekenın äste ūmytpapty. Özderı han tūqymy bolmaǧandyqtan, talai uaqyt Joşynyŋ tıkelei ūrpaqtary – qazaq sūltandaryn özderıne arnaiy şaqyryp, Horezm taǧyna otyrǧyzyp kelıptı. Osy tūrǧydan alǧanda da, bügınde negızgı bölıgı Özbekstan aumaǧyna engenımen, keiıngı orta ǧasyrlar men odan keiıngı däuırlerdegı tarihy qazaq elımen tyǧyz sabaqtastyqta qaraluǧa tiıs Horezm öŋırınıŋ būǧan deiın bızge müldem bögde siiaqty körınıp, ǧylymi zertteu nazarynan tys qalyp keluı, tym äsıresaqtyq siiaqty körınedı.
Iаki aldaǧy uaqyttaǧy Joşy ūlysynyŋ tarihyn jan-jaqty zerdeleu jūmystary barysynda mäselenıŋ osy jaǧyna da köŋıl bölınse igı. Bız de öz tarapymyzdan būl taqyrypqa arnalǧan alǧaşqy ızdenısterımızge kırısıp, Altyn Ordanyŋ äigılı bekterbekterı ärı Horezm ūlysynyŋ kösemderı bolǧan Qūtlyqtemır men Naǧanai bekterge qatysty yqşamdalǧan zertteuımızdı bıtırgenımız bar edı. Ol älgınde aitylǧan bes tomdyǧymyzdyŋ üşınşı tomyna endı. Alaida būl taqyryptyŋ aiasy tym keŋ der edık. Ol ülken monografiiaǧa äbden laiyq, bel qaiystyrar salmaqty jük. Uaqyttyŋ oraiy men retı kelıp jatsa, osy mäselenıŋ basyn bır qaiyru da oida jürgen ıs bop tūr, äzırşe…
