Men ol kısımen jasy toqsannan asqanda tanysyp, äŋgımelesken edım.
Rahmet Jüsıpūly Momynov aqsaqaldyŋ oiy naq, sözı jüielı ärı şūraily eken. Elu-alpys jyl būryn ötıp ketken oqiǧalardy tızgındeuı, adam attarynan jaŋylmauy ǧajap-aq.
– Menıŋ tuǧan jerım Kökşetau aimaǧy, Qyzyltu öŋırı, Bidaiyq degen jer, – dep bastaǧan edı Rahaŋ sonda äŋgımesın. – Jasymda auyl moldasynan därıs alyp, eskışe eptep hat tanydym. Qazan töŋkerısı kezınde bız de köp jaŋalyqtan tysqary şet jatqan el bolatynbyz. Mektep, kıtaphana, poşta degenderıŋ atymen joq. Alaida, «Taŋ atpaiyn dese de, kün qoimaidy» degen ǧoi, jaŋa zaman tolqyny bızdıŋ tūiyqtaǧy auylymyzǧa da jetken. Sol jaŋa tolqynnyŋ asau jalyna men de jarmasqam. Aluan türlı oqulardan öttım. Sot, prokuratura organdarynda qyzmet ıstedım. Qarjyger de, tarihşy da boldym. Söitıp, men de özımdı elge jappai teŋdık, ädıldık, baqyt äkelmek jaŋa tūrmys-salttyŋ bır myqty temırqazyǧyndai sezıne bastaǧam-dy. Bıraq milliondarǧa jazyqsyz japa şektırgen, ömırlerın mezgılsız qiǧan, ölmegenderıne zapyran qūstyrǧan bälşebektık quǧyn-sürgın menı de qandy arnasyna joŋqadai ūşyryp qaǧyp tüsırgen edı. Äiteuır, ölmei äreŋ qaldym.
– Sız, aqsaqal, repressiiaǧa bır emes, ekı ret ūşyrapsyz. Sonda sızge taǧylǧan aiyp estı adamnyŋ janyn türşıktırgendei tym söleket-aq…
Desek te, sol bır qiyn-qystau künderde taǧdyr sızdı halqymyzdyŋ talai aiauly azamatymen toqailastyrǧan da eken…
– İä, ol solai. Äŋgımemdı qazaqtyŋ erekşe syrşyl, jany näzık aqyny Maǧjan Jūmabaevtan bastaiyn. Men 1919 jyly Omby qalasynda mūǧalımder daiarlaityn üş ailyq kursta oqydym. Äigılı jazuşy, Sosialistık Eŋbek Erı Ǧabit Müsırepovtıŋ aǧasy Mahmūt, Qyzylorda oblysynda bırınşı hatşy bolǧan Erkın Äuelbekovtıŋ äkesı Nūrjan kurstastarym boldy. Sonda bızge Maǧjan Jūmabaev qazaq tılı men ädebietınen, Smaǧūl Säduaqasov jaratylystanu, geografiia, tarih pänderınen därıs üirettı. Kursymyzdyŋ jetekşısı Mūhtar Samatov boldy. Keiın respublikalyq kolhozuchetta bastyq bolyp tūrǧan jerınde 1938 jyly repressiiaǧa ūşyrap, onyŋ da ǧūmyry nahaqtan-nahaq tym erte qiylyp kettı ǧoi.
Oqudan keiın auylda, odan Petropavlda sot, prokuratura organdarynda jūmys ıstep jürdım. Qyzmetten qalt etıp qol bosaǧanda mūǧalımder tehnikumyna qarai jügıretınbız: sol kezdegı oblystyq prokuror Sätıqūlov ta, onyŋ kömekşısı Kötıbarov ta. Men bolsa da sol keŋsenıŋ sekretar-hatşysymyn. Bızdı Maǧjan Jūmabaevtyŋ halqymyzdyŋ arǧy-bergı ädebietın, tarihyn jetık bıletındıgı, solaryn sanany tolqytyp, jürektı şymyrlatyp aita bıletın has şeberlıgı qyzyqtyratyn. Süttei ūiyp tyŋdai bergımız keletın.
Kötıbarov Janǧabyl tarihtan mälım käduılgı ataqty bi Kötıbardyŋ şöberesı edı. Men ony keiın, 1937 jyly Almatyda kezdestırdım. Astana tübındegı Qastek audandyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolǧan eken. «Kön qatsa qalybyna barady» dep, qyzmetımnen bosatty, – dedı mūŋaiyp, – jiı ainaldyryp jür. Bılmeimın, artynyŋ nemen tynaryn». Adamdy qan-josa qyp qynadai qyrǧan ındet aiasyn ba, ol da kettı. Azamattardyŋ basy doptai tebılgen nauqannan Sätıqūlov ta qalmady…
– Halqymyzdyŋ Maǧjandai ardaqtysyn, Raha, sız tym erteden bılgen ekensız-au.
– Qalai degenmen bır aimaqtanbyz ǧoi. Jas aiyrmaşylyǧymyz da şamaly. Maǧaŋnyŋ üilenu tarihynda da almaǧaiyp zaman syry bar-au dep oilaimyn.
– Qyzyq eken.
– Qyzyq eşteŋesı joq. «Üş künnen keiın körge de üirenetın» adam balasynyŋ jaryq säule tırşılık üşın küresetın ömırge degen qūştarlyǧy ǧana bolar.
Qasymda Manap, Temır degen kısıler bar, kooperativ qūryp, audannan jylqy alyp, üş vagonǧa tiep, paida tappaq nietpen Samaraǧa bet almaimyz ba. Jolşybai Cheliabıge toqtaǧanbyz. Osy jerde, vokzal
basynda, men Maǧjandy kezdestırdım. Ūmytpasam, mezgıl 1922 jyldyŋ küzı bolatyn.
Män-jai bylai eken. Tehnikumdaǧy kezektı sabaǧynan keiın üiıne kele jatqan jolynda Maǧjanǧa bıreuler saǧan ūltşylsyŋ degen aiyp taǧyldy, ūstalǧaly jatyrsyŋ deidı. Qitūrqy uaqyttyŋ syry özıne jaqsy mälım Maǧaŋ üiıne barmastan, qaltasynda pūly, qolynda zaty joǧyna qaramastan, keiın būrylady da, poiyzǧa otyryp, Cheliabıden bır-aq şyǧady.
Sol kezde Petropavlda, Maǧaŋdar jürgen ortada, Jämila, Zyliha degen ekı boijetken boldy. Ekeuı de oqyǧan, aqyldy, körıktı jäne bırşama auqatty tūrmysty jerden. Aǧamyzdyŋ äruaǧy aldynda künähar bolmaiyn, bıraq Maǧaŋnyŋ äuelde Jämilaǧa yqylasy köbırek auǧan sekıldı edı. Oǧan arnap jazǧan öleŋı de bar. «Jämila, nege jüdeusıŋ, betıŋde tamşy qan joq qoi» dep keletın. Öleŋnıŋ ädemı äuenı bolatyn. Petropavl, Kökşetau, Omby jastary oiyn-sauyqtarda äuelete şyrqatyp aityp jüretınbız. Cheliabıge kelgen soŋ, jaǧdaiy tyǧyryqqa tırelgen Maǧjan osylai da osylai ömırden qol ūstasyp bırge öteiık dep, Jämilaǧa habar salady. Bıraq ol ärı-särı küide tolqyp, jıgıt artynan baruǧa asyǧa qoimaidy. Aqşasyz, kiım-keşeksız jürgen adamnyŋ böten qalada köp tosuǧa halı bar ma. Maǧaŋ jaǧdaiyn aityp Zylihaǧa hat jazady. Zyqaŋ habar alysymen buynşaq-tüiınşegın arqalap, qaltany aqşaǧa syqaityp, ardaqty azamattyŋ artynan tez jetedı…
– Jas kelgen soŋ qiyn eken, – deidı Rahaŋ äŋgımesın jalǧai tüsıp, – qazır gazet-jurnaldardy tam-tūmdap qana oqimyn, qaǧazǧa ūzaq qarauǧa közım şydamaidy. Sonyŋ özınde de Maǧjanǧa bailanysty estelıkter şyǧyp jatqanyn üidegı balalar arqyly bılemın. Sondyqtan jūrt aitqandy qaitalap jatpai-aq qoiaiyn. Tek myna bır jaiǧa ǧana nazar audarmaqpyn.
Är jerden türtpek körıp jüdep jürgen Maǧjandy körnektı jazuşymyz Säbit Mūqanov Almatyǧa şaqyrtyp alady ǧoi. Üiınde qonaq qylyp qadırlep kütedı. Maǧjannyŋ «Toqsannyŋ toby» degen jaŋa poemasyn bastyruǧa kömektesedı. Būl poemanyŋ mazmūny bylai: bız halyqtyŋ bärın bırdei, iaǧni, jüz dep jyrlap keldık. Söitsek, toqsan bar da, on bar eken. Anau on toqsannan aulaq. Men onnan aulaqpyn, toqsanmen bırgemın.
Poema jaryq körgende, jastyq qyzbalyqtan ba, solaqai zaman äserınen be, aqyn Ä.Täjıbaev qarsy syn jazady. Būl şyny ma, älde kölgırsu me? Qoinyna tyqqan tas bar şyǧar, dep keledı sözınıŋ lämı. Men mūny Ä.Täjıbaevtai ırı aqynnyŋ atyna kır keltıru üşın aityp otyrǧam joq. Tar zamannyŋ qyspaǧy qūrban bop ketkenderdı ǧana emes, tırı qalǧan, aman jürgenderge de oŋai timegen-dı. Sonyŋ astarynda jalǧan tüsınık, bütın dünienı qaq jaryp, aq, qara boiaumen bopsalau qaradürsın paiym jatyr. Mıne, sol şyndyq üşın aityp otyrmyn. Adam balasy tek şyndyq arqyly ǧana tazaryp, jaqsarady ǧoi.
Men Maǧjandy soŋǧy ret 1938 jyldyŋ aqpan aiynda Almatynyŋ türmesınde kördım. Joq, astapyralla, özın körgem joq, elesımen, äruaǧymen kezdestım.
– Apyrai, ä, qalai bolyp edı?
– Alǧaş ūstalǧan kezım edı.
– Aiybyŋyz?
– Ataqty 58-statianyŋ bırneşe tarmaǧymen.
– Bız endı ondaidy tüsıne qoimaimyz ǧoi.
– Jer betınde būdan oŋai ūǧylatyn qylmys kodeksı joq şyǧar. Mysaly, ekınşı tarmaq degenımız – köterılıs, jetınşısı – büldıru, arandatu, segızınşısı – terror, toǧyzynşysy – diversiia, onynşysy – saiasi ūiym qūru, on bırınşısı – sovet ökımetıne qarsy ügıt jürgızu.
– Sūmdyq-ai, sonyŋ bärın sızdıŋ bır basyŋyzǧa üiıp-töktı me?
– Ärine. Sol sebeptı de tört tergeuşı segız kün boiy tıkemnen tık tūrǧyzyp qoiyp jauap aldy. Özderı kezektesıp demalyp keledı. Maǧan demalys joq.
– Adam aryn aiaqqa taptap sonşama qorlaǧandai bır negız bar ma edı?
– Oi, şyraǧym-ai, bū düniede adamǧa şybyn jannan artyq qymbat ne bolsyn. Bıraq azaptamai, qinamai ala salsa jaqsy ǧoi sony. Ol da bır raqat ölım ǧoi. Öltırmeidı, tırı de emessıŋ. San azap qorlyqtan esıŋ şyǧa eseŋgıreisıŋ. Adamsyŋ ba, älde bır essız maqūlyqsyŋ ba, özıŋ de bılmei qalasyŋ. İndiiadaǧy Bombei qalasynan Angliiadaǧy London qalasyna jer astynan üŋgır qazyp jalǧamaq boldym deu, külden oq-därı jasamaq boldym deu osyndai adam sanasynan erık ketıp, äbden tausylyp sarsylǧandyqtyŋ belgısı emes pe…
Ol kezde halqymyzdyŋ ardaqty ūldarynyŋ bırı Temırbek Jürgenovtıŋ respublikalyq oqu-aǧartu halyq komissary bolǧanyn bılesıŋder. Temkeŋmen tanystyǧym täp-täuır edı. Almatynyŋ qazırgı Abai atyndaǧy pedagogika institutyn bıtırıp, kafedrada assistent bop jürgen jerımnen quylyp, oqu-aǧartu komissariatyna qyzmetke tūrǧanmyn. Eresekter mektebı basqarmasynyŋ, iaǧni, sauatsyzdyqty joiu ştabynyŋ basşysy boldym. Sodan jaqsy bılemın. Temkeŋ Qazaqstanda eŋ alǧaş kämpeskege ılıkken asa ırı 700 baidyŋ bırı Qara degennıŋ balasy edı ǧoi. Ekı aǧasy kezınde Bostandyq audanynda aşarşylyqqa qarsy dürbeleŋge qatysqan. Özı qiyn-qystau jyldary Qazaqstannan qaşyp, äuelı Täjıkstandy, sosyn Özbekstandy panalaǧan. Özbekstanda ırı qyzmet atqarǧan. Kısıge qaraǧan közı ot şaşyp tūruşy edı marqūmnyŋ. Ony Qazaqstanǧa şaqyrtqanda, qaidan şyqtyŋ dep tegıŋe tiıspeimız, halqyŋa bılımıŋ men adal qyzmetıŋ kerek, kel, jaŋa zaman ornatuǧa kömektes degen. Ol sosyn kelgen ǧoi. Aqyry tegın qazbalap maza bermei jürıp bır künı ūstamai ma.
– Keşırıŋız, Raha, sözıŋızdı bölgenıme. Komissariatqa qyzmetke tūrmas būryn institut kafedrasynda assistent bolyp jürgen jerımnen quyldym dedıŋız ǧoi.
– İä, ol bylai bolyp edı. Sol jyldarda Brainin, Şafirov degenderdıŋ «Alaşorda tarihynyŋ ocherkı» degen eŋbegı jaryq kördı. Qysqaşa mazmūnyna jügınsek, ūlt azamattary, ziialylary bärı tügel kontrrevoliusiiaşyl dep körsetpek bolǧan. Bır şaǧyn ortadaǧy äŋgımede men kıtap jönınde qarsy pıkır aittym. Ūlt oqyǧandaryna talǧausyz küie jaǧa beruge bolmaidy, adasqandary da, adasyp baryp tura jolǧa şyqqandary da bar dedım. Adasty degenderdıŋ özıne syn közımen qarau kerek degendı aittym. Mysaly, Mırjaqyp Dulatov «Oian, qazaq», Ahmet Baitūrsynov «Esıl jūrtym» degen şyǧarmalarynda halyqty öner-bılımge şaqyrdy, samoderjavie ezgısıne qarsylyq bıldırdı, bostandyq jolyndaǧy ūlt-azattyq qozǧalystyŋ küşı boldy. Obektivtı, progressivtı röl atqardy dep däleldedım. Erteŋınde-aq būl äŋgımenı asa qyraǧy pysyqtar Respublika Ortalyq Komitetıne jetkıze qoiady. Aqyrynda men aspiranturadan quyldym. Sol kezde menı Temkeŋ oqu-aǧartu komissariatyna qyzmetke şaqyrtyp alǧan edı…
– Qazır san aluan būltartpas qūjattar arqyly stalindık repressiianyŋ qandai aila-şarǧy, küş qoldanyp bolmaǧandy boldy, joqty bar dep aitqyzǧanyn bılgen üstıne bılıp jatyrsyŋdar. Jürgenov kontrrevoliusiialyq ūltşyldyq ūiym qūrdyq, soǧan jazuşy Ǧabit Müsırepovtıŋ ūsynysymen Momynovty da tarttym, deptı-mys. Belgılı ǧūlama ǧalym Sanjar Aspandiiarov ta Momynov jastar arasynda ügıt jürgızıp, baulydy, sosyn bız olardy ūiymǧa tarttyq, dep moiyndapty-mys. Men tergeuşılerden atalǧan kısılermen bettestırulerın talap ettım. Ondai bettesu Aspandiiarov ekeumızdıŋ aramyzda boldy da. Ä dep söz bastalǧannan men oǧan: «Eger äldekımdı ügıttegen bolsam, ol jıgıttıŋ aty-jönı kım, qai jaqtyŋ adamy, qaida jūmys ısteidı?» – dep, sūraqty üstı-üstıne bastyrmalatyp jıbersem kerek. Taŋyrqau ma, süisınu me, bılmeimın, professor Aspandiiarov betıme jautaŋdai qarap qaldy. Bıraq läm dep jaq aşpastan ünsız otyra berdı. Tızgındı qoldan şyǧaryp aldym ba dep sasty ma, tergeuşı es jiyp, maǧan qarap aqyrdy: Senıŋ oǧan tıkelei sūraq qoiuǧa qaqyŋ joq. Sūraqty men arqyly qoiyp, jauapty da men arqyly alasyŋ dedı. Ol kezde özımdı bırşama myqty sanaitynmyn, sodan ba, men de jūlyp alǧandai, betpe-bet kezdesu senımen emes, onymen, demeimın be, öjettenıp. Tergeuşı küigelektenıp, endı professorǧa şüilıktı. Būrynǧy bergen jauabyŋdy moiyndaisyŋ ba, dep älsın-älı zırkıldep qoiady. Aspandiiarov mız baqpastan sazaryp ünsız otyra berdı.
Tergeuşımız jasy otyzdar şamasyndaǧy orys jıgıtı bolatyn. Bızdıŋ aiǧaqty eşteŋe aitpaǧanymyzǧa qaramastan hattamaǧa olar maqūldady dep ötırık jazyp qoidy. Men odan endı Jürgenovpen bettestırudı talap ettım. Bıraq, ol talabym oryndalmady. Keiın jyldar ötıp aqtalǧan soŋ, älgı hattamalarmen tanysqanymda qaǧaz şetıne «Jürgenovpen bettestıru mümkın emes» dep jazyp qoiǧan eken. Sırä, būl kezde elım dep eŋırep tuǧan asyl er jendet qolynan şeiıt bop kettı me eken, bılmedım…
Taqqan aiyptaryn moiyndata almaǧannan keiın, menıŋ ısımdı Odaqtyq prokuraturanyŋ äskeri komissariatyna jıberedı. Ondaǧylar qaiyra tekseruge keiın qaitarady. Süitıp, menı endı Almaty oblystyq sotynyŋ saiasi ıster jönındegı arnaiy komissiiasy qarady. Komissiia töraǧasy Bespalko eken. Men Aqmolanyŋ №3 uchaskesınde halyq soty bop tūrǧan kezımde, Bespalko okrugtık sotta ısteitın. Köz tanystyqtyŋ arqasy ma, älde, özı şynynda ädıl kısı me, ol aiypkerdıŋ talabyn oryndau kerek dep ısımdı qaramai, tergeu oryndaryna qaitaryp jıberedı. Stalindık repressiia bolmasa, bosap-aq ketetın jäi ǧoi. Söitıp, ısım NKVD-ǧa qaityp keldı. Endı eşqaida bere almaidy. Respublikalyq prokuraturadan Kurapov degen kelıp menımen ekı kün äŋgımelestı. Tergeu oryndary sızdı asa ırı qylmysker dep otyr, moiyndaisyz ba, deidı ǧoi baiaǧy. Tuǧanymdy aittym, öskenımdı aittym. Äieldı qalyŋsyz aldym, töŋkerıs äkelgen jaŋa zamanǧa bar jan-tänımmen qūlai berılgenım sonşa, tūŋǧyş ūlymnyŋ atyn Keŋes qoidym dedım.
Kurapov qabaq şytpady, renjımedı. Nätijesın tergeuşı Aldaoŋǧarovtan bılersıŋ dep şyǧyp kettı. Erteŋınde Aldaoŋǧarovtyŋ aldyna keldım. Būl ǧajapty qaraŋyz, men onymen kezınde Qazan qalasynda toǧyz ailyq qarjy-bank kursynda bırge oqyǧanmyn. Taǧdyr äne, eşkımnıŋ eşuaqytta aqyl-oiy jetpeitın esebıne salyp jıberdı de, ony tergeuşı, al menı onyŋ aldyndaǧy aiypker etıp şyǧardy.
Men oǧan oiymdy aşyq ta batyl aittym: Körıp otyrsyŋ, qylmys joq, jazyq joq, nege bosatpaisyŋdar? Sonda ol da: «E, bızge kıruge esık aşyq, şyǧuǧa esık joq, – dep kübıltektemei turasynan bır-aq tartty. – Bızde eşbır adam mynanyŋ jazyǧy joq dep aita almaidy. Aitqan adam ne jūmyssyz qaŋǧyp ketedı, ne basyn jūtady. Men sen turaly jazyqsyz eken dep aitqanmen odan saǧan da, maǧan da tük paida joq. Eŋ dūrysy, qolymnan kelgenşe jeŋıldık bergızu jaǧyn qarastyryp köreiın…»
Adamǧa saiasi aiyp taǧyp, basyŋa päle saludyŋ san aluan joly bolǧan dedım ǧoi. Üştık nemese erekşe keŋes deitını de sondaidyŋ bır türı edı. Menıŋ ısımdı erekşe keŋes qarap, bes jylǧa kestı. Tergeudıŋ auyr azabynda baqandai ekı jarym jyl ǧūmyrym ötken eken, sony da qosa eseptedı. Mūnyŋ özın eskı tanysym Aldaoŋǧarovtan kelgen jaqsylyqqa balap, endı oǧan äielımmen kezdesuge kömektes dep qolqa saldym. Ol hat jaz, jetkızıp bereiın dedı. Men jazdym. Ol oqydy. «Joq, būl küiınde jıberuge bolmaidy dedı, mynauyŋ ūzynsonar aianyşty hat. Mūny oqyp äielıŋ de, bala-şaǧaŋ da jylaidy. Qysqa jaz. «Amanbyz, körısıp qalarmyz» degen siiaqty. Pro-
pusk kerek bolsa, Kurapov arqyly sūraudy eskert. Qanşa qusa da qaityp kele bersın, mazalai bersın…»
Közkörgen eskı dos uädesınde tūrady. Hatty alysymen Rahaŋnyŋ jūbaiy Qalipaş asyǧyp Almatyǧa jetedı. Esık jaǧalap, tereze syǧalap, Kurapovty ızdeidı. Tabady da, bıraq ol söilespek tügıl, maŋailatpai quyp tastaidy. Qalipaş betınen qaitpaidy, bügın qusa, erteŋ sol ızben qaityp barady. Osylaişa sendelıp üş ai jüredı. Aqyrynda Kurapov ony qabyldaidy. Kezdesuge ekı rūqsat qaǧaz jazyp beredı. Araǧa üş kün salyp Qalipaş asyl jary Rahaŋmen türme auzynda ekı ret kezdesıp, küieuınıŋ amandyǧyn körıp, jaǧdaiyn bılıp qaitady.
– Raha, sız bır äŋgımeŋızde abaqtynyŋ torynda halqymyzdyŋ ataqty akademik ǧalymy Mūhametjan Qarataevpen de kezdestım dep edıŋız.
– İä, ısımdı erekşe komissiia qaraǧan kezde menı NKVD türmesınen jalpy türmege auystyrǧan bolatyn. Sarai tärızdengen iıs-qoŋys las bölmede elu şaqty adambyz. Bır künı üstımızge ekı jıgıt kırıp keldı. Bıreuı Mūhametjan, tani kettım. Ekeumız pedinstitutta qatar oqyǧanbyz. Ol – ädebietşı. Men – tarihşy. Türmede adamdar qanşa jerden eskı köztanystar bolǧanymen kezdeskende bırden aqtaryla ketpeidı. Tam-tūmdap söilesıp, jaǧdai bılıstık. Mūhametjan älgı 58-statianyŋ pälenbai tarmaǧy boiynşa körsetılgen aiyptaulardy tügel moiyndapty. Tergeu hattamasyna qol qoiypty. Isın Mäskeudıŋ äskeri prokuraturasy bekıtıp, sotqa berıptı. Sol sot bolatyn kündı kütıp jürgen yŋǧaiy bar eken. Aldaǧy ekı-üş künde bastalyp qalar deidı.
Mūhametjanmen äzıldesıp, oinap-külgen sätterımız de bolǧan-dy. Soǧan arqa süiedım be, nede bolsa dep tık kettım:
– Osynşama jalǧan aiyptaulardy moiyndaudyŋ ne keregı bar edı? – dedım, – Odan halqyŋa paida kele me? Äiel, bala-şaǧaŋa, joldas-joralaryŋa paida kele me? Joq älde, özıŋe paida kele me?
– Endı qaiteiın, zorlap aitqyzdy ǧoi, – dedı Mūhaŋ.
– Sony ait, zorlaǧandaryn ait.
– Aryz jazuym kerek pe?
– Joq. Jazǧanmen ülgermeisıŋ. Sot aldynda ait.
Ol osy pätuaǧa kelısken. Şynynda, sot aldynda būrynǧy tergeuşıler zorlap aitqyzǧan sözderınen bas tartady. Is būzylyp, qaita tekserılgen.
Qara dauyl üiırgen, qandy su topan aidaǧan zamanalar tolqyndaryn artqa tastap, Mūhaŋmen alpysynşy jyldardyŋ basynda Almatyda kezdestım, Jazuşylar odaǧyndaǧy keŋsesıne ızdep barǧam. Menı körıp qatty quandy. Üiıne telefon şalyp, Rahaŋ keldı, şäi daiyndap qoi dep äielıne eskertıp te jatyr. Mūndaida ötken künder eske alynbai tūrmaidy ǧoi. «Eger sonda ötırık aiyptaryn moiyndai salsam, kım bıledı…» – dep kürsınedı Mūhaŋ.
Osy jyldarda Temırbek Jürgenovtıŋ äielı Dämeşpen de kezdestım. Ol kısı türmeden bosaǧan soŋ, Qaraǧandy, Temırtau qalalarynda jūmys ıstegen ǧoi. Belgılı ALJİR-de (Akmolinskii lager jen izmennikov Rodiny – Ö.A.) segız jyl otyryp şyqqan. «Aşyny dämın tatqan bıledı» dep tegın aitylǧan ba, menı körgennen-aq, bırden: «Kömek kerek pe?» – dep sūrady. Rahmet aityp, ruhy berık qasiettı ana aldynda ıştei tebırenıp tūrdym. Nebır soǧys apatynan, nebır tabiǧat zūlmatynan, ışten, syrttan keletın ındet ataulydan auyrtpalyqtyŋ eŋ basty azabyn köteretın de, halyqty bırjola qūryp ketuden aman alyp qalatyn da, joqtyŋ ornyn toltyryp, ösırıp-öndıretın de Ana sensıŋ ǧoi dep oiladym. Senderdıŋ bosqa tögılgen köp qandy jastaryŋda erkekterdıŋ örkökırektıgınıŋ, daŋǧoilyǧynyŋ, özımşıldıgınıŋ kesırı de mol-au, sol üşın de aldaryŋda mäŋgı qaryzdar häm kınälımız-au dep tebırendım…
– Äŋgımeŋızdıŋ bır iırımınde, Raha, aqyn Maǧjan Jūmabaevtyŋ türmede elesımen, äruaǧymen kezdestım dep edıŋız.
– Tört tergeuşı kezektese otyryp, tıkemnen tık qoiyp segız kün qatarynan es jiǧyzbai jauap aldy dedım ǧoi. Toǧyzynşy künı tüngı ekılerdıŋ şamasynda buynym talyp qūlap tüstım. Menı süirep kameraǧa alyp keldı. Mūnda tört kısı jatyr. Üşeuı – qazaq, bıreuı – orys. Qazaqtar Esım Baiǧosqin, Zarap Temırbekov – «Leninşıl jastyŋ» redaktory, respublika komsomol Ortalyq komitetınıŋ biuro müşesı bolǧan. Sosyn Qalmenov – būrynǧy jergılıktı önerkäsıp ministrı.
Esım Baiǧosqin qazaq oqyǧan ziialylarynyŋ bırı edı. Däl qandai qyzmet atqarǧany esımde joq. Onyŋ üstınen bıreuler būny ūiymǧa sol kezde Qazaq SSR Joǧarǧy Sovetı Prezidiumynyŋ töraǧasy Ūzaqbai Qūlymbetov tartqan dep körsetken eken. Ol, iä, solai bolǧany ras edı, dep moiyndai salsa kerek. Zarap Temırbekov bolsa, ol da senı Qaisar Täştitov (sol kezde Qazaqstan komsomoly Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı sekretary – Ö.A.) azǧyrdy degenge kelıse ketkenge ūqsaidy.
Besınşı kereuet bos tūr eken.
– Sen būǧan jatpa, – dedı Esım Baiǧosqin, – Esıktegı ūry köz – volchoktan körınıp tūrady. Būl tösekte Maǧjan Jūmabaev jatty. Ony osydan jarty saǧat būryn äketken. Senı osynda jıberulerıne qaraǧanda, sırä, ol endı mūnda qaityp kelmeitın şyǧar. Sen köp kün ūiqy körmei sıleiıp tūr ekensıŋ. Sondyqtan, tasalau jerge jatyp bıraz demalyp al.
– Maǧjannyŋ aiyby ne eken? – dep sūradym men odan.
– Men būdan būryn on jyl sot jazasyn tarttym, – deptı Maǧjan
jauabynda. – Qazaqstanǧa kelgenıme köp bolǧan joq. Sodan berı ne ıs jüzınde, ne söz jüzınde tük ıstegem joq. Bırdeŋe tyndyryp ülgeretındei bolǧam joq…
«Şyn jylasa ekı közden qan şyǧady» deidı dana halyq. Adam ärtürlı. Qairattysy da bar, jasyǧy da kezdesedı. Alaida, men būl jerde stalindık repressiia qūrbandarynyŋ atyna äldebır osaldyq tanytqandary üşın kınä artu oiynan aulaqpyn. Bıraq bärınen de şyndyq qymbat emes pe. Jäne sol şyndyq tüptep kelgende, jazyqsyz japa şekken qūrbandy emes, soǧan qarsy, sonyŋ adamdyq bolmysyn alasartuǧa qarsy nebır sūmdyq aila-şarǧy qoldanǧan jendettıŋ qanışer qasköilıgın äşkereleidı ǧoi.
Osy tūrǧydan türme qyspaǧynda otyrǧan adamdar mınezındegı keibır qūbylys-körınısterıne toqtala ketpekpın. Mäselen, sol Temırbekov pen Qalmenov sananyŋ sarsaŋǧa tüsıp äbden sandalǧanynyŋ belgısı de: Bız jazyqsyzbyz. Sonda da taqqan aiyptaryn moiyndai bereiık. Neǧūrlym nahaq jazalanǧandar köp bolsa, asyra sılteuşılık bolady. Asyra sılteuşılık köp bolsa, soŋynan tüzeu keledı, degen jasyq oiǧa qūlap jürdı. Oiyŋ bır jasyǧan soŋ, arjaǧynda şatasyp aljuǧa da ainalatyn körınesıŋ. Nege bızdıŋ bala-şaǧamyz jylap-syqtap jürgende basqalardıkı aman-esen jüredı, olar bızden artyq pa? – degen de sözder estıletın. Mysaly, Qalmenov: Men Jüsıpbek Arystanovtyŋ (sol kezde «Sosialistık Qazaqstan» gazetınıŋ bas redaktory – Ö.A.) üstınen körsetıp em, bıraq ony älı künge deiın ūstamai jatyr, – dep mūŋaidy. Sonda Esım Baiǧosqin qūlaǧyma sybyrlap: Sen qiyn jaǧdaidan ötıpsıŋ. Bız bylyqtyq qoi, bylyqtyq, – degenın eşuaqyt ūmytpaq emespın.
Jaişylyqta on aitqandy ūqpaityn adam türmede bır körıp, bır estıgenın mäŋgı este saqtap qalatyn siiaqty. Mysaly, morze älıppesın de qolma-qol üirenıp aldym. Oŋ jaǧyŋda kım bar, sol jaǧyŋda kım otyr, qabyrǧany aqyryn tyqyldatyp söilese beresıŋ. Öz jaiyŋdy aitasyŋ. Onyŋ halın bılesıŋ. Tergeudegı künderdıŋ bırınde körşı kameradaǧy Şäräpi Äljanovpen söilestım. Pedinstituttyŋ prfessory, aqmolalyq jıgıt edı. Sol aitty, on kün azapqa şydamadym, senı ūiymǧa tarttym dep körsettım, bärın bylyqtyrdym dedı. Men oǧan tergeuşı sen turaly maǧan eşteŋe aitqan joq dedım. Ol: Molodes, jeŋıl qūtylyp jatyr ekensıŋ, – dep, özınşe menı maqtap ta qoidy. Sosyn: Säkeŋder (Säken Seifullin – Ö.A.) jan balasyn qaralap bır adamnyŋ üstınen nesien söz aitpapty, – degendı üstedı. –Qaitsek te ony jalǧan söiletemız dep qaita-qaita karserde ūstap qatty azaptap qorlapty da. Al karserdıŋ ne ekenın özıŋ de jaqsy bıletın şyǧarsyŋ…»
Jasym toqsannan asty. Adamnyŋ bır iyǧynda äzäzılı, bır iyǧynda perıştesı bolady, bırı adamdy ärtürlı jeksūryn ısterge baruǧa azǧyrsa, ekınşısı «joq, olai etpe», – dep araşa tüsıp saqtandyryp otyrady degen ūǧymda ar-ojdan mäselesı bar ǧoi. Adamnyŋ jaratylys tabiǧatyndaǧy ıştarlyq, qyzǧanyş köre almauşylyq zamannyŋ aǧymyna qarai saiasatpen, syŋarjaq tüsınık, ūr da jyq ūrandarmen bürkemelense, eŋ ülken ındet sol. Smaǧūl Säduaqasov, Ǧabbas Toǧjanov bır auyldan edı. Zamandas. Aǧaiyndas. Bar aiyrmasy bırınşısı tūrmysty äuletten, ekınşısı kedei otbasynan. Sol Smaǧūlovtyŋ sol Ǧabbasqa: «Senıŋ kısı boluyŋ üşın menıŋ öluım kerek pe?», – dep qynjyla aitqanyn da estıgen em.
Ahmet Baitūrsynov alǧaşqy sot aidauynan qaityp kele jatyp, Novosıbırde qarjysy tausylyp bögelıp qalady. Mäskeuge Älihan Bökeihanovqa jaǧdaiyn aityp habar salady. Bökeihanovtan da küş ketıp, halı naşarlap tūrǧan kez. Sonda da ol Qyzyl Krest qoǧamynyŋ töraǧasy Peşkovaǧa barady. Jolda qalyp, pūşaiman bop tūrǧan bır halyqtyŋ ümıt artar azamatyna järdem körsetuın ötınedı. Peşkova sonda altyn aqşa esebınen Baitūrsynovqa 75 som qarjy bölgen ǧoi.
Sol ǧūlama Baitūrsynov oqu-aǧartu komissary Jürgenovke jiı kelıp-ketıp jüretın. Mūny körgen «qyraǧy belsendıler» mūnda bır küdık bar, ministr halyq jauymen tegınnen tegın auyz jalasyp jürgen joq, dep byqsytpai ma… Keiın Jürgenov ūstalǧanda kabinetınde tıntu jürgızıledı. Komissardyŋ öz qūzyrymen jūmsalatyn qory bolady ǧoi. Sony tauyp qarasa, Ahmet Baitūrsynovqa keide 300 som, keide 200 som qarjy jazyp berıp, kömektesıp tūrady eken. Ahaŋa qazaq tılınıŋ grammatikasyn jasa, keibır ǧalymsymaqtar olai jūlqylap, bylai jūlqylap tılımızdı büldırıp jatyr, deidı eken ǧoi. Ahaŋ sol eŋbegın bıtırsın, jaǧdai tuǧyzaiyn dep kömektesedı eken ǧoi. Al ışı tar künşılderdıŋ, iegınıŋ astyndaǧydan ärını körmeitın tas keude nadandardyŋ sözı älgındei: «Oibai, Jürgenov halyq jauymen auyz jalasyp jür».
– Tergeu kezınde adamnyŋ özın qalai ūstauy kerek degen mäsele kürdelı ǧoi deimın. Aldap-arbaǧany qaisy, qorqytqany qaisy, basy sergeldeŋge tüsken adam sonyŋ jıgın aiyra qoiuy oŋai ma. Sızdıŋ sol qiyn-qystau künderde qylköpırden iılmei ötuıŋızge kezınde sot, prokuratura organdarynda qyzmet ıstegen täjıribeŋızdıŋ sebı tiiuı de mümkın ǧoi. Solai emes pe, Raha?
– Ärine, sebı tidı. Zaŋdylyq saqtalmaǧan jerde ol formaldı sipat alady da, köbıne ary taza adal adamdardyŋ tergeuşı qoldan jasaǧan aila-amalǧa oŋai şyrmalyp qalatyny bolady.
– Endeşe, Raha, özıŋızdıŋ sot qyzmetıŋızden de äŋgıme örbıtseŋız.
– Bolsyn. Mynadai bır ekı jaiǧa toqtalyp köreiın. Bırı ūly kämpeskege deiın bolǧan edı. Onda da qazaqqa keŋ taraǧan esım Märiiam Jagorqyzy töŋıregıne qatysty bolǧan soŋ ǧana aitamyn.
Ol kezde sottyŋ qaraityny mal ūrlyǧy, äiel teŋdıgı, kedeidıŋ baiǧa ketken qaqysy siiaqty mäseleler. Märiiam Jagorqyzynyŋ Andrei, Stepan degen ekı aǧasy bar. Qazaq arasyna erteden sıŋısıp qazaq bop ketken deuge bolady. Qysta jylqy, jazda qoi soiady. Qymyz aşytady. Qonaqasy beredı.
Mal iesı siyryn joǧaltyp ızdeidı. Stepannyŋ qorasyna kelse, anau jairatyp mal soiyp jatyr eken. Älgınıŋ ızdep jürgen siyry. Sol jerde janjal şyǧyp, Stepan qylmysyn jasyrmaq nietpen mal iesın baltamen şauyp öltırıp jıberedı.
Sol jūmysqa bailanysty Märiiam menı üige de, keŋsege de äldeneşe ızdep keldı. Türlı ūsynys jasady. Oiy, ärine, aǧasyn jazadan qūtqaryp qalu ǧoi. Märiiam otyzdar şamasynda, salt at mınıp, it jügırtıp, qūs salyp jürgen kezı. Qylyǧy, önerı demeseŋ, qarapaiym ǧana äiel. Ol uaqytta kısı öltırgenge eŋ auyr jaza – segız jyl. Stepannyŋ aiyby moinyna qoiylyp, segız jylǧa kesıldı.
Märiiammen keiın Jürgenov ony Almatyǧa aldyrǧanda taǧy kezdestım. Bıraq, ol menı tanymady. Älde, kezınde aǧasynyŋ şaruasyna kömektespegenım üşın ökpelep, ädeiı tanymaǧan boldy ma, bılmeimın.
Ekınşısı – kämpeskeden keiın halyqty jappai aşarşylyq näubetıne qarai itermelei bastaǧan kezde bolǧan ıs. Qazaqstan basşylyǧyna Goloşekin taǧaiyndalyp, ol Reseidegı zauyttar men fabrikalar kapitalisterden tartyp alyndy. Qazaqstandaǧy qanauşylar ırı mal ielerı, olar nege taltaŋdap jüredı deidı ǧoi. Sol pärmenmen 700 ırı baidyŋ kämpeskege ılıkkenın joǧaryda aityp öttım. Olardy jer audardy. Bıraq myŋǧyrǧan maldy ne kolhozǧa berıp, ne basqaşalai ūiymdastyra almady. Daiyndyq şala, negız joq. Sonşa mal ölım-jıtımge ūşyrap ırıp-şırıp bara jatqan soŋ, kedei şarualardyŋ menşıgıne bölıp bergen boldy. Olardyŋ köpşılıgı qoldaryna tigen maldy tegın olja körıp, beibereket ışıp-jedı. Satty. Baqpasa mal ketedı dep it-qūsqa jem boldy. Maldyŋ qoraba ūiytqysy būzyldy. Qyzyǧy men maŋyzy kettı. Eldıŋ malǧa degen yqylasy suydy. Kämpeskege deiıngı 47 million maldan kämpeskeden keiın 3 milliony ǧana qalǧan.
İä, äuelı ırı bailardan bastaldy da, odan soŋ qūlaqtarǧa kezek keldı, sosyn orta şaruaǧa auyz salyndy. Oǧan da qūlaqsyŋ degen aidar taǧyldy. Aqyry aşarşylyq boldy. Aşarşylyq nege bolmasyn, ömırı qara egın salyp körmegenderdıŋ özı astyq salyǧyn töleuge tiıstı edı. Astyq salyǧyn «tölemegen» sondai bır äieldıŋ ısın qaradym. Maibalyq degen jerde tūrady eken. Küieuı joq, üş balasy bar. Qoǧamdyq aiyptauşy – «Jaŋaarqa» gazetınıŋ redaktory Äbdırahman Aisarin. Onyŋ tūjyrymy: aiama, qyr, joi. Ol kezde sottyŋ bır artyqşylyǧy eşkımge täueldı emes, özı derbes. Men qoǧamdyq aiyptauşynyŋ aitqanyn ıstemedım. Älgı äieldıŋ mal-mülkınen kämpeskege azdap alǧan bolyp, bır at, üş siyr, onşaqty qoiyn, üiın, arbasyn özınde qaldyrdym. Bıraq būl ıstı oblystyq sot būzyp, menı jūmystan şyǧaryp jıberdı. Al älgı äieldı qaita sottauǧa barsa, mal-mülkınen jūrnaq ta qalmaǧan eken. Tübı opa bermeitın dünie dep közın qūrtyp jıbergen ǧoi….
– Sız ǧoi, Raha, zaŋnyŋ ūŋǧyl-şūŋǧylyn bıraz bıldıŋız. Al qanşama jazyqsyzdyŋ ondaidan habary da bolmady. Äitpese, bolmaǧandy boldy dep özıne-özı jala jabuǧa bara ma kısı.
– Onyŋ ras, şyraǧym. Tergeudıŋ bır qyzǧan şaǧynda, äbden aşynsam kerek, senderge ötırık bylşyl ma keregı degenım. Olai bolsa, menı jasyryn ūiymǧa tartqan Nadejda Konstantinovna Krupskaia, onymen bırge tüsken suretım bar. Üide qaldy ma, älde senderde me, bılmedım. Al şyndyq kerek bolsa, men eşqandai ūiymdy bılmeimın. Menı eşkım eşqaida tartqan joq.
– Nadejda Konstantinovnamen bırge suretke tüskenıŋız ras pa edı?
– 1936 jyly aqpanda Mäskeude elımızdegı sauatsyzdyqty joiu mäselesı jönınde keŋes öttı. Respublika ökılı retınde men de prezidiumǧa sailandym. Ornym Krupskaiamen qatar keldı. Ol kezde oqu-aǧartu ministrı Lunacharskiden keiın bolǧan ekınşı kısı – Bubnov. Orynbasary – Krupskaia. Alǧaşqy küngı mäjılıs arasyndaǧy üzılıste bıreu Nadejda Konstantinovnaǧa bızben suretke tüsıŋız dep qolqa saldy. Ol kısı yqylaspen kelıse kettı.
Ūlt ökılderı atynan men Nadejda Konstantinovnaǧa gül ūsyndym. Qolynan süidım…
Ärine, menıŋ mūndai jauabymnan janalǧyş tergeuşılerımnıŋ taisaqtamauy mümkın emes edı.
– Bıraq, sonda da qūtyla almadyŋyz ǧoi. Bes jylǧa kesıldıŋız.
– İä, 1941 jyldyŋ mamyr, mausym ailarynda etappen Krasnoiarsk ölkesınıŋ ortalyǧyna alyp keldı. Onda maǧan ekı jerdı ūsyndy. Enisei qalasy nemese Biriliusa audanyna bar dedı. Men soŋǧysyn qaladym.
Mūnda kelgen künnıŋ erteŋınde audandyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy Zolotuhinge bardym. Jaǧdaiymdy aittym. Maǧan taǧylǧan aiyp ülken, jiırkenbeseŋder, esep jūmysyn berıŋder, jiırkenseŋder, osynda etık tıgetın şeberhana bar eken, sodan jūmys berıŋder dedım. Ol joǧary bılımdı adamdy etıkşılıkke paidalanatyn bız Qazaqstan siiaqty bai emespız, keŋse qyzmetın qarastyramyn, erteŋ kel, dep jyly şyǧaryp saldy. Erteŋınde Raipoǧa buhgalter etıp ornalastyrdy. Keiınırek audandyq önerkäsıp kombinatynda buhgalter boldym.
Krasnoiarskıge kelıp tüskenımde bır jetı uaqyt berıp, bosatyp qoia bergen. Aldy-artyma qaramastan aldymen poştaǧa kelgem. Üige hat jazǧam. Aman-esen jaryqqa şyqtym, ekı jerdı ūsynady, bır şeşımge kelgen soŋ, anyqtap adresımdı aitarmyn, sony küt dep habar saldym.
Äiel hatty alysymen ūly men qyzyn bırın qoltyqtap, bırın jetektep jolǧa tartyp otyrady. Achinskıge kelıp tüsedı. Ol Enisei qalasy men Biriliusa audanynyŋ jol aiyryǧynda tūr. Osy jerden ölkelık NKVD-ǧa telefon şalady, Momynovty qaidan ızdeimın dep. Olar jön sılteidı.
Biriliusada päter tauyp ornalasqan soŋ, üige adresımdı habarlaiyn dep poştaǧa kelsem, ondaǧylar sızdı Achinskıden bır äiel ızdep jatyr deidı. Bıle qoidym jūbaiym ekenın. Qalai tez dep ıştei taŋǧalyp ta qoiamyn. Endı otbasymdy aluǧa Achinskıge özım baraiyn desem, kün senbı. Rūqsatsyz attap basuǧa qaqym joq. NKVD ökılı Stepanovqa kelsem, aŋ aulauǧa ketıp qalypty. Nede bolsa, nartäuekel dep audandyq tūtynuşylar qoǧamynyŋ bastyǧyn ızdep taptym. Būl mekemenıŋ Achinskıde bazalary bar. Ekı araǧa jük maşinalary qatynap tūrady. Mosqaldau kısı eken, jaǧdaiymdy aittym. Achinskıde ekı bala jetektegen qazaq äielı jür. Sony maǧan jetkızıp beruge kömektesesız be, şopyrǧa berer jartylyǧym daiyn dedım. Ol soŋǧy sözımnıŋ tūsynda bolar-bolmas ezu tartty da, bıraq ündegen joq. Şopyrlardyŋ bırın şaqyrtyp aldy da, oǧan menıŋ şaruamdy tapsyrdy.
Süitıp bölme jaldaǧan üiıme kelgenıme arada saǧat ötken joq, «Rahmet!» deidı tanys dauys. Äielım. Balalar özen jaǧasynda qaldy dep menı syrtqa ala jöneldı. Iştei qalai tez, qalai adaspai tapty dep qairanmyn. Sūrai-sūrai Mekenı de tauyp barady degen ras eken-au dep oilaimyn. Chulum özenı jaǧasynda qaldyryp ketken jerınen balalarymdy körıp, töbem kökke jetkendei boldy. Közıme quanyş jasy üiırıldı…
Aidaudan oralyp auylǧa kelsem, mässaǧan, el üstınde qandy qyrǧyn soǧys bolyp jatqanyna qaramastan aǧaiynnyŋ kündestık qyryq pyşaǧy älı qalmapty. Almatydan quylǧan otbasym Omby men Esıkköl arasyndaǧy Moskalenko stansiiasynda elge jete almai qalǧanda audandyq tūtynuşylar qoǧamynyŋ töraǧasy Iliias Satybaev degen qūrby-qūrdas, jerles azamat kölık bölıp auylǧa jetkızıp salmai ma. Halyq jauynyŋ äielıne kömektestı dep azamat sodan qatty quǧyn köredı. Äreŋ-päreŋ dep jürıp aman qalady. Elge kelgen soŋ, äielıme halyq jauynyŋ qatyny dep kolhoz bastyq kün bermeidı. Qaidaǧy auyr jūmystarǧa salyp janyn qinaidy. Bylapyt sözdermen tıldep qorlyq körsetedı. Özı qoly sūǧanaq, qorqau qasqyr siiaqty ışkış, jegış, yndyny keŋ adam eken. Astana körgen, quǧyn-sürgındegı küieuınıŋ soŋynan jügırıp ysylǧan äielım būltartpaityn aiǧaqtar jinap, kuälar tartyp basqarmanyŋ üstınen aryz jazady. Men kelsem, bişaranyŋ soty bolyp jatyr eken. On jylǧa kesıldı. Sodan oralǧan joq…
Mūny aityp otyrǧanym, bıreuler tar zamanda da adamgerşılıgınen ainymaidy. Bız äŋgıme etıp otyrǧan otyzynşy jyldardyŋ ındetınde halqymyzdyŋ oqyǧan ziialylarynan tym köp aiyrylyp öte-möte orny tolmai üŋıreiıp qaluy, öte-möte auyr aştyqqa ūrynyp oisyrap qaluy tegın emes qoi. Kemeŋger Abai, ǧūlama Şäkärım qaisybır qazaq boiyndaǧy ūsaqtyqty, ber jaǧy elpektep tūrǧanymen arjaǧynyŋ quystyǧyn nege sonşa aiamai mınep synaidy. Jaman ädetterden arylsaq, jaqsy bola tüsuge talpynsaq degen ūly da ızgı niet emes pe.
– Raha, ekınşı ret qalai sottalǧanyŋyzdy aitudyŋ da kezegı kelıp qaldy ǧoi deimın.
– Sol özımızdıŋ künşıldıgımız, ıştar qyzǧanşaqtyǧymyz öŋın ainaldyrdy da saiasi aiyp bolyp taǧyldy. 58-statianyŋ 10-tarmaǧymen toǧyz jylǧa kesıldım de kettım.
– Sonda ılık etkenderı ne närse edı?
– Alǧaşqy aidaudan aqtalyp kelıp, Qyzyltu audandyq bankte basqaruşy bolyp ıstep jürgen kezım. Bır künı qolyma fransuz jazuşysy Anri Barbiustyŋ «Stalin» degen romany tüskenı ǧoi. Oqyp şyqtym. Onda Stalinnıŋ jūpyny tūratynyn, ūly Vasiliidıŋ divanda ūiyqtaitynyn, tamaqty jūrt qatarly ashanadan ışetının baiandaityn jerlerı bar eken. Sony özara dos-syilas bop aralasyp jüretın erlı-zaiypty Nesıpbai, Bibı degen joldastarǧa äŋgımelep aityp bereiın. Olar Rahmet Momynov Stalindı jamandady, qaiyrşy dedı dep tiıstı organdarǧa jetkıze qoiady. Älde, tiıstı oryndar saiasi senımsız adam dep menı älgılerge ädeiı aŋdytyp qoiǧan ba, ol jaǧyn bılmedım. Äiteuır, toǧyz jyldy arqalap kete bardym.
Būl joly «Vorkutlagqa» tap boldym. Mūnda kıleŋ banditter, residivister. Saiasilar joqtyŋ qasy. Ras, būryn ırı qyzmet atqarǧan Kuznesov degen boldy. 25 jylǧa kesılgen eken. Äielınen kelgen hatty oqyp renjitın, jaryqtyq. Mynany qaraşy, deitın, jaǧdaiymyz naşar dep jazypty. Qūdaiym-au, menıŋ jaǧdaiymnan auyr jaǧdai bar ma, sony nege oilamaidy. Sen qalaisyŋ deudıŋ ornyna, dem berudıŋ ornyna jaǧdaiymyz naşar dep jazady.
Mäskeuden, Leningradtan komissiialar kelgende būrynǧy bedeldı basşyǧa jandary aşi ma, densaulyǧy älsız eken, qyr üstıne şyǧyp jeŋıldeu jūmys ıstesın dep ketedı. NKVD adamdary: Joq, bolmaidy, jer astynan şyǧarmaimyz, bılsın ädıl jazanyŋ ne ekenın, dep ken qazudan bosatpaidy.
Saiasilar ūry-qary būzyqtarmen bırge qamalǧan jerde jaǧdailarynyŋ qandai bolatynyn baspasözden, ädebietten bılesıŋder ǧoi. Būl da bolsa baǧym şyǧar, bırde «Vorkutlagtyŋ» bastyǧy general Durakovskii kele qaldy. Kezınde Japoniianyŋ soǧysta jeŋılıp, tıze bükkendıgı jönındegı aktıge sovet jaqtan qol qoiǧandardyŋ bırı eken. Qabyldauyna jazylyp aldyna bardym.
– Nemen aiyptaldyŋ? – dep sūrady.
– 58-statianyŋ 10-tarmaǧy.
Ol kümıljıp qaldy. Osy kezde NKVD adamy yzǧarlanyp:
– Sovet ökımetıne qarsy ügıt jürgızgen, – degenı ǧoi.
Durakovskii jūlyp alǧandai:
– Eger ekı adam kuä bolyp qol qoisa, myna tap senı de jahannamǧa jıberıp, közıŋdı qūrta salu qiyn emes, – dep saldy oǧan. Sosyn maǧan qaita būrylyp:
– Tılegıŋ ne? – dep sūrady.
– Özım siiaqty saiasi tūtqyndar bar jerde bolsam eken.
– Jaz. Jaza ber, – dedı ol. Jazdym. Aqyry basqa lagerge auystyryldym da. Sonyŋ özı de jeŋıldık siiaqty körınıp edı-au, ömır-ai deseişı.
Toǧyz jyldyŋ bes jylyn ötep, būl azaptan 1956 jyly bırjola qūtylyp şyqtym…
Şyrǧalaŋy mol netken kürdelı ǧūmyr! Bır basynda bükıl zamana syry, uaqyt belgılerı tūnyp tūrǧandai. Töŋkerısten soŋ eseidı. Sauatyn aşty, bılımge ūmtyldy. Halyq soty bop el müddesın qorǧady. Oqu-aǧartu ısınde belsenıp, būqarany sauattandyramyn dep kürestı. Özınşe partiia saiasatyn jaqtap tolyp jatqan maqalalar, arnaiy eŋbekter jazdy. Qarjylyq qūpiiasyn meŋgerıp, halyqtyŋ bır tiynyn ekeu etemın dep talpyndy. Zamannyŋ kerı aǧyny – stalindık repressiia azamat basyn tälkekke salyp olai da laqtyrdy, bylai da laqtyrdy. Bıraq ol sonda da qaiyspady, moiymady. Azamattyq qadyr-qasietın joǧaltpady, biık ūstai bıldı.
Nemerelerınıŋ aldy otyz jastan asqan Rahmet aqsaqal taǧdyr tälkegıne qanşa ūşyrasa da, balalaryna jaqsy tärbie bere aldy. Tūŋǧyşy Keŋesten üş nemere süidı. Solardyŋ ülkenı Mūhtar – Mäskeu memlekettık universitetınıŋ matematika fakultetın, aspiranturasyn bıtırıp, joǧary matematikadan sabaq beredı. Aigül Qazaq memlekettık universitetınıŋ zaŋ fakultetın bıtırgen. Baqytgül – Mäskeu Memlekettık universitetınıŋ filologiia fakultetın tämamdaǧan, joǧary oqu ornynda ūstaz. Ekınşı ūly Marat – tehnika ǧylymdarynyŋ kandidaty, Qaraǧandy politehnikalyq universitetınde ūstaz. Kenjesı Şolpan – tarihşy-ǧalym.
– Bızdıŋ halqymyzda adam basyna ıs tüskende, qiynşylyq körgende «Arty qaiyrly bolsyn» dep jūbatady ǧoi. Şaŋyraǧym qanşa şaiqalsa da qūlamai, sonyŋ törındegı ärkımnıŋ qabıletı aşylyp, bügıngıdei berekelı tūrmysqa jetuımız, aldymen 1969 jyly marqūm bolǧan bäibışem Qalipaştyŋ arqasy ǧoi dep oilaimyn. İä, būl künde repressiiaǧa ūşyraǧandardyŋ körgen qiyndyǧy azdy-köptı aitylyp ta, jazylyp ta jatyr ǧoi. Al olardyŋ otbasy şekken jäbır-japada şek joq. Men de Märiiam, Roza, Raia atty üş bırdei büldırşın qyzdarymnan aiyryldym. Olar köz jūmarda qalai qinaldy, myna jaryq dünie qanışerlerıne qandai laǧnet aityp öttı, kım bılsın…
Jasym toqsannan asyp barady. Osy äŋgıme maǧan kerek pe? Joq.
Senderge, şyndyqty bılgısı keletın keiıngı ūrpaqqa kerek. Jeke basqa tabynudyŋ nendei zardap äkelgenın, söket ısterde kımnıŋ basşy, kımnıŋ qosşy bolǧanyn, zorlyq-zombylyq, ötırık jala adamdy adamgerşılıkten azdyratynyn bılu, solardy bılu arqyly kemşılıkten, kesırlıkten, künädan tazaryp arylu üşın kerek.
Ürei degen jaman närse. Köŋılıne ürei bır ūialaǧan adam qorqaq keledı. Men osy aitqandarymdy kezınde jazsam qaitedı dep bır oqtaldym da, bıraq kımge kerek dep oiladym. Eŋ bastysy, özımnen de būryn bala-şaǧa keiıngı ūrpaqqa ziiany tiıp keter me dep qoryqtym. Közdı taŋǧan qara şüberek, auyzdaǧy tyǧyn alynǧan mynadai erkın, jarqyn zaman kelgende boiymnan küş-quat ketıp, jazu-syzuǧa älım azaiyp qalǧanyn sezıp ökıngendei bolyp jüruşı edım. Özıŋdı kezdestırıp, keiıngıge bır paidasy tier-au dep ışımdegımdı aqtarǧanyma quanyp otyrmyn, şyraǧym.
Men jasy toqsannan asqan baba kördım…
Uaqyt – synap qoi. Arada ötken köp jyldan keiın, elımızdıŋ bas qalasy Astanada onyŋ kenje qyzy, tarihşy-ǧalym Şolpannyŋ syrqatynan aiyqqan quanyşynda Alaştyŋ qairatker azamaty, būl künde baqilyq bop ketken, sol bır küresker asyl babany ıştei tolǧana esıme taǧy bır alǧan edım.
Öten AHMET,
jazuşy
