JİYRMA EKINIŊ JŪTY
Keŋestık derjava 1919 jyldyŋ qytymyr qaŋtarynan «azyq-tülıktı tärkıleu» saiasatyn bastady. Qazaqstandyqtardy otyryqşylyqqa baǧyndyru maqsatynda bolşevikter qazaqtyŋ myŋǧyrǧan malyn kämpeskeleudı basty mūrat ettı. Kämpeskemen «mal jinaudyŋ» türı men ädısterı aiuandyq, taǧylyq äreketterge saiatyn edı. Öitkenı, sol kezde bır auyldyŋ malyn tügel aidap ketu jaǧdailary jiı oryn aldy.
Būdan keiın būl auyl halqynyŋ tırı qaluy mümkın emes edı. Osy aştyq jyldarynda millionnan astam halyq aştan qyrylǧanyn derekter aitady.
Belgılı qairatker, publisist Mūstafa Şoqaidyŋ «Keŋestıŋ qol astyndaǧy Türkıstan. Proletariat diktaturasynyŋ sipattamasy» kıtabynda tömendegıdei joldar bar: «Būl joly älemde būryn-soŋdy qūlaq estımegen Keŋes ükımetınıŋ Türkıstannyŋ jergılıktı halqyna jasaǧan «aştyq saiasaty» jaily äŋgıme etpekpın. Tüzemdıkterge, atap aitqanda, qazaq halqyna qarsy jasalyp otyrǧan aştyq jaily aita kele Tūrar Rysqūlov mynadai derektı alǧa tartady: Türkıstandaǧy Qazan töŋkerısıne eŋbegı sıŋgen jetekşılerdıŋ bırı İvan Tobolin Türkıstan Ortalyq komitetınıŋ mäjılısınde «Qyrǧyzdar (qazaqtar) marksistık közqaraspen aitqanda, ekonomikalyq tūrǧydan älsız bolǧandyqtan, bärıbır ölıp bıtuge tiıs. Sondyqtan da, revoliusiia üşın aştyqpen küresıp, qarajatty şaşudyŋ qajetı joq, onyŋ ornyna maidandy qoldau maŋyzdy…», dep aşyq mälımdegen.
T.Rysqūlovtyŋ aituynşa, aştyqtan ölgenderdıŋ (mūsylmandardyŋ) sany orasan kölemde… Keŋestık közder bır million bır jüz on tört myŋ degen (1 114 000) jan türşıgetın sifrdy keltıredı. Mäskeudıŋ «ūlt-azattyq saiasatynyŋ» bızdıŋ ūltymyzǧa äkelgen paidasy osyndai».
Al «Pravda» gazetınıŋ 1920 jylǧy 20 mausymynda şyqqan sany bylai jazady: «Perovsk qalasynda (qazırgı Qyzylorda) Gerjot degen samoderjes otyr. Odan tügel bır halyq – qyrǧyzdar (qazaqtar) qaşyp, köşıp ketken. Osy köşu kezınde bır millionǧa juyq adam ölgen».
Otarşylardyŋ ūltymyzdy basynyp, ezıp-janşyǧanyn aiǧaqtaityn derekter men däiekter jetıp artylady. Dese de, joǧarydaǧydai äreketterge qazaqtar qarsylyq tanytpai qalǧan joq. Bıraq, auzyndaǧysy men aldyndaǧysyn qorǧaǧandar «Prodarmiia» (mal tartyp aluǧa jıberılgen qaruly otriadtar osylai atalǧan) men Qyzyl armiianyŋ erekşe maqsattaǧy otriadtarynyŋ tabanynda taptaldy. Jiyrma ekınıŋ jūty sol kezdegı qazaqtyŋ sanynyŋ şamamen 20-22 paiyzyn osylaişa oisyratyp ketıptı.
OTYZ EKINIŊ OIRANY
1932-33 jyldardaǧy zobalaŋnyŋ da maqsaty – qazaqtardy zorlap otyryqşyldandyru. Būl tarihta «Kışı Oktiabr» degen atpen taŋbalandy. «Kışı Oktiabrdıŋ» negızgı dem beruşısı, oryndauşysy aty köpke mälım, patşanyŋ otbasyn atyp tastaudy ūiymdastyruşylardyŋ bırı Filip Goloşekin edı. Ol 1924 jyldyŋ küzınen 1933 jylǧa deiın Qazaqstan kompartiiasy ortalyq komitetınıŋ bırınşı hatşysy qyzmetın atqarǧan.
Goloşekinnıŋ Qazaqstanda ötkızgen alǧaşqy ısı – 1928 jyldyŋ küzınde maldy kämpeskeleu boldy. Kämpeskege 700 şarua qojalyǧy ılınıp, olardan 150 myŋ mal basy (ırı qara mal basyna ainaldyrǧanda) tärkılendı.
Esepşılerdıŋ aituynşa, 150 myŋ ırı qara malyn qoiǧa ainaldyrsaq, kem degende 1,5 million qoi…
Mal joq jerde tamaq joq, tırşılık joq. Qazaqtar tūratyn auyldar jappai qyryla bastady. Tarihşy A.Alekseenkonyŋ aituynşa, ärtürlı esepteuler men tüzetulerge süiengende, 1930 jylǧy qazaq halqynyŋ qyryluy 1 million 840 myŋ adam nemese jalpy qazaqtyŋ 47,3 paiyzyn qūraidy.
Öz malyn tonaudan qorǧaǧan, kämpeskeden qaşqan qazaqtarǧa Qyzyl armiianyŋ äskerlerı jıberılıp, özı aştyqtan tityqtaǧan qazaqtardy aiausyz qyruy aşarşylyqty odan da beter örşıttı. Keibır auyldarmen rular maldaryn saqtamaq bolyp köşe bastaǧanda, olardyŋ aldynan, soŋynan Qyzyl armiianyŋ otriadtary jıberılıp, olardy «bandylar» dep joiuǧa, tūtqyndauǧa būiryq berıldı. Şyn mänınde, olar öz maly men otbasy müşelerın aştyqtan aman alyp qalu maqsatynda Qytai men Reseige köşudı oilaǧan beibıt jandar bolatyn. Qoldan jasalǧan ekı aşarşylyqtyŋ nätijesınde, qazaq ūlty bar bolǧany 10-15 jyldyŋ ışınde halqynyŋ jartysynan aiyryldy. Älem tarihynda mūndai kölemdegı tragediia eşbır halyqtyŋ ülesınde bolǧan emes.
Orys zertteuşı V.Kozlovtyŋ 1983 jyly Mäskeude jaryq körgen «Nasionalnosti SSSR» atty eŋbegınde 1897 jyly Resei otarynda bolǧan būratana halyqtarǧa arnaiy jürgızılgen sanaqtyŋ qorytyndysy jariialanǧan. Ondaǧy mälımetter sol şamada qazaqtar – 4 million 84 myŋ, özbekter – 726 myŋ, qyrǧyzdar – 201 myŋ, türıkmender – 281 myŋ, täjıkter – 350 myŋnan aspaǧanyn aiǧaqtaidy. 1939 jyly jürgızılgen halyq sanaǧynda qazaqtardyŋ sany – 2 million 300 myŋdy körsetıp, tabiǧi ösımın bylai qoiǧanda, statistikalyq tūrǧydan ekı esege kemıp ketken. Al, özbekterdıŋ sany 3 million 900 myŋǧa jetıp, 50 jylda 3,5 ese ösken. Türıkmender – 760 myŋ, qyrǧyzdar – 750 myŋ, täjıkter – 900 myŋǧa jetıp toqtaǧan. Al şyǧystanuşy P.Galuzonyŋ 1929 jyly jaryq körgen «Otar Türkıstan» atty eŋbegınde «1915 jyly Qazaqstan halqy 6 millionǧa jettı» degen joldar bar. Däl osyndai derektı alaş ardagerı Mūstafa Şoqaidyŋ «Türkıstan Sovetterdıŋ bilıgınde» atty jazbasynan da kezdestıruge bolady. Köp jyl qūpiia saqtalǧan «Baiandau jazbasynan» älgı qazaqstandyqtardyŋ qanşasy qazaq, qanşasy özge ūlt ekenın aŋǧaruǧa bolady. «1926 jyly Qazaqstanda 3 million 963 myŋ qazaq ömır sürgen. 1930 jyly barlyǧy 5 million 873 myŋ adam bolǧan, onyŋ 1 milliony basqa ūlt… Aştyq jyldary 1,3 million adam Qazaqstan jerınen basqa jaqqa bosyp kettı. 1933 jyldyŋ aiaǧynda 2 million 493 myŋ adam qaldy», delınedı onda. R.Konkvestıŋ «Jatva skorbi» atty aşarşylyq jyldary turaly kıtabynda «Aştyq jyldary Goloşekin qazaqtarǧa därıgerlık kömek körsetpeu turaly jasyryn nūsqau şyǧarǧan» dep te jazypty. Būl da zobalaŋ jyldardyŋ bır qasıretı, qaiǧysy. Bır aita keterlıgı, 1970 jyly ǧana qazaqtar 1926 jylǧy deŋgeidegı halyq sanyna jetken.
Ashat RAIQŪL
