Qalihan Ysqaqov «jalǧyz» dep ataǧan bır jazuşy bar. Ol… rasynda da, jalǧyz. Azamattyq bolmysy, qalamgerlık kelbetı jaǧynan da eşkımge ūqsamaǧan. Bırtuar tūlǧa. Özgeden erekşelep, oq boiyn ozyq etıp tūrǧan bır qasietı – ünemı joq ızdep jüredı. Asqardai Asqar Süleimenovtıŋ oǧan «Arystyŋ suynan akula ızdeisıŋ» deitını de sondyqtan bolsa kerek.
Bız äŋgıme etkelı otyrǧan qalamger – Dulat İsabekov. Būl esımge tızbektep alǧan ataqtary men marapattaryn qosa aitudyŋ qajetı de joq. Äitpese, «jazuşy, dramaturg, Memlekettık syilyq iegerı…» bolyp, kete berer edı.
1997 jyl bolsa kerek. Arys qalasyndaǧy Temırjolşylar klubynda Ūljan Qoldauova tüsırgen «Namys» («Tauqymet») körkem filmı qoiylatyn boldy. Kino ssenariiı Dulat İsabekovtyŋ «Tırşılık» atty povesı jelısımen jazylǧan eken.
Qazaq kinosy būl uaq tūralap jatqan kez. Köpşılık filmdı demın ışıne tartyp otyryp tamaşalady. Kıtaptardan «Tırşılıktı» jan-jüregı şymyrlap, qanşalyq äserlenıp oqysa, kinony da solai qabyldady…
Būdan būrynyraqta, iaǧni, 1975 jyly Şärıp Beisembaevtyŋ rejisserlıgımen «Gauhar tas», al 1986 jyly Asanälı Äşımovtyŋ rejisserlıgımen «Dermene» atty kinolardyŋ jaryqqa şyqqanyn jūrt bıledı. Är sekundy ış pystyrmaityn siujettermen örılgen atalǧan filmder de Dulat İsabekovtyŋ şyǧarmalary negızınde tüsırılgen. Qazaq kinosynyŋ jauharlaryna ainaldy.
«Namys» filmınen keiın körermender jazuşy qalamynyŋ qūdırettılıgın taǧy da moiyndai tüstı.
Alaida, filmnıŋ taratyluy kemşın boldy. Bügıngı künı ol film turaly aqparat tabu qiyn. Būǧan, ärine, filmdı tüsıru jūmystarynyŋ jetım qyzdyŋ toiyndai jürgızılgenı sebep boluy ǧajap emes…
* * *
2002 jyl bolsa kerek. Tuyndylarymen talai ret sezımımızben oinaǧan, bırde közımızge jas aldyrsa, bırde körkem oiǧa, tättı qiialǧa, ädebiet älemıne jetelep, äiteuır äsersız qaldyrmaǧan qalamgerdı Almatyǧa ızdep bardyq. Ol kezde aǧamyz Mädeniettanu ǧylymi zertteu institutynyŋ direktory bolyp ısteidı eken.
Özımnıŋ Arystyŋ qyzy ekenımdı aitsam da, äiel balasy bolǧandyqtan eşqandai jerşıl de, ruşyl da emes ekenımdı aŋǧartqan bolsam kerek. Aǧam äŋgımesın jurnalistikanyŋ köp jaǧdaida qalamgerdı körkem oilaudan alystatyp jıberetınınen bastap, ärı qarai şyǧarmaşylyq turaly oilaryn jaiyp saldy.
– Negızı jurnalisterden jaqsy jazuşy şyǧuy ekıtalai. Öitkenı, baspasöz adamǧa basqaşa talap qoiady. Gazettık stil qalamgerdıŋ qanyna sıŋıp alady. Ony ömır körsetıp otyr, – dedı.
Äitse de, qazaq jazuşylarynyŋ köpşılıgı gazetten şyqqan. Kezınde Säken Seifullin, Säbit Mūqanov, Beiımbet Mailin, Iliias Jansügırov jurnalist bolyp qyzmet etken. Tıptı, bızdıŋ tolqynǧa deiın arqasüier aǧa bolyp kele jatqan Şerhan Mūrtaza, Didahmet Äşımhan, Jüsıpbek Qoǧasbek, taǧy basqa aǧalarymyz da.
Aitylǧan pıkırımen kelıse almai, ıştei ekıoily küide qalsam da, Dulat aǧanyŋ äŋgımesınen ol kısınıŋ bolmysyn tanyǧandai boldym. Tüsıngenım, Dulat İsabekov qaimaqty sarysudan bölek alyp paidalanǧandy jön köretın siiaqty. Ras, qaimaq – qūnarly. Al, öz kezegınde sarysu da köp närsege paidaly. Mäselen, em-şipalyq jaǧynan aǧarǧannan bölınetın sarysu bauyrdy, öttı tazalaidy, terını jūmsartady, jasartady dep jatady… Dese de, är närsenı öz şyŋyna şyǧara bılgendı qalaityn qalamgerımız talǧampaz da, talapşyl adam bolsa kerek. Qaimaqty – qaimaq, sarysudy sarysu küiınde, öz ornymen qoldanǧandy jön sanaidy. Sondyqtan, gazettık stil gazetınde qalyp, körkem şyǧarmanyŋ stilı öz qazanynda qainauy kerek dep esepteidı.
Būl talapşyldyq – öz qamşysy da. Dulat İsabekov öz boiyndaǧy jazuşydan da köp talap etedı. «Ädebiet oqylmaidy» dep zar qaqsaǧandardyŋ zamany tuǧanda da, «şaryqtau kezıŋ öttı» dep saldy suǧa salǧan joq. Öz boiyndaǧy jazuşyǧa maza bermedı. Jaŋa jol ızdedı. Zaman talabyna laiyq bola bıluge ūmtyldy. Uaqytqa beiımdeluge talpyndy.
Qai kezde de, İranǧaiypşa aitqanda, «özın ömırge sürgızıp» qoimai, uaqyt ünıne qūlaq asa bıldı. Būl tūrǧyda qalamger köptıŋ bel ortasynda eleusız qalyp qoimai, qaşan körseŋ köş bastap keledı…
Aitpaqşy, älgı äŋgımelesken künı jazuşy öz öresındegı oidyŋ bırazyn aqtarǧan. Şynymdy aitsam, ol qozǧaǧan oi men äŋgımege ılese almai, özımnıŋ balaŋdyǧyma moiynūsynyp, ünsız ǧana tyŋdap otyra berdım. Sondaǧy Dulat aǧam ornynan tūryp ketıp, asyqpai basyp ärı-berı söilep jürgenı köz aldymda:
«Jazuşylar jazu kerek, jaŋa şyǧarma tudyru kerek. Bıraq, ne jazasyŋ? Būrynǧydai komsomol, partiia belsendılerı deitın joq. Auyldyŋ, eldıŋ belsendılerı qaisy, kım ülgı etuge laiyq tūlǧa, ony tanyp bolmaisyŋ. Tıptı, kım jaman, kım jaqsy ekenın de ajyrata almai qaldyq. Sonda ädebiettegı keiıpker kım boluy kerek?..»
Dauystap aitqany bolmasa, anyǧynda būl – jazuşynyŋ ışkı ünı. Işkı älemındegı arpalys.
Rasynda, sol uaq ol jazuşy retınde öz keiıpkerın ızdep alasūryp jatqan edı.
Al men bolsam, «jazuşylarymyz şynymen küizelıske tüsken eken ǧoi» dep, qamyǧyp qalǧam…
* * *
Keibır qalamgerler Dulat İsabekov jürgen jerde jasaǧan ūrlyǧyn äşkerelep qoiatyndai quystanyp, būǧyp ketuge daiyn tūrady. Būl äsılı qalamgerdıŋ turaşyldyǧynan taisalǧandyq bolsa kerek. Öitkenı, Dulat İsabekov, şynynda da, qara qyldy qaq jarǧan ädıl, turaşyl adam. Būl tūrǧyda ädıldık, şyndyq – köpşılık üşın Dulat aǧanyŋ ömır boiǧy tügendep berıp jürgen tartuy.
Süisınerlıgı, saiasi qūbylystar, bilık jönınde de özınıŋ oi-pıkırın aǧamyz bügıp qalmaidy. Özınıŋ sol mınezı keibıreulerge jaqpaitynyn da sezedı. Äitse de, sözınen taiyp, būlǧaqtaǧan kezı bolǧan emes. Söitıp alyp: «Prezident ötkende ministrlıkterdıŋ apparatyn bala-şaǧa qaptap kettı dep synady. Osy sözdı men aitaiynşy, bärı menı «oppozisioner bolyp kettı» dep aiyptaityn edı…» – deidı taǧy aǧynan jarylyp.
Turaşyl, kesek mınezdı būl tūlǧany jastar sol üşın de jaqsy köredı. Özderınıŋ bolaşaǧyna alaŋdaityny üşın. Alaŋdaǧany bylai tūrsyn, qol qusyryp otyra bermei, eldıŋ jaǧdaiyna qarailaityny üşın. Qūrqyltaidyŋ ūiasyndai ǧana öz otbasynyŋ, qara basynyŋ, özınıŋ balalarynyŋ qamyn oilap, ündemei qalmaityny üşın. Qaşan da eldıŋ mūŋyn mūŋdap, joǧyn joqtap, ädıldık jäne köpşılık jaǧyn taŋdaityny üşın…
* * *
Sol alǧaşqy äŋgımesın tyŋdaǧannan keiın ūzamai Dulat aǧa jazuşy retınde ızdegen keiıpkerın tapty.
Teatr sahnasyn körermen sanasyna tıkelei yqpal etu ūiasy retınde de köre bıldı. Söitıp, qalamgerdıŋ dramaturgiiasy baiydy. ≪Altyn tordaǧy toty≫, ≪Qūstar festivalı≫, ≪Eskı üidegı kezdesu≫, ≪Jaujürek≫, ≪Mihail Bulgakovtyŋ ömırı≫, taǧy basqa pesalar düniege keldı. İsabekovtyŋ şyǧarmalary Täuelsız qazaq elınıŋ şekarasynan şyǧyp, arnasynan tasyǧan özen suyndai bolyp, alys, jaqyn şet elderde de qoiyla bastady. Omsk, Peterbor, Duşanbe, taǧy da basqa ırı qalalardyŋ teatrlary qazaq dramaturgınıŋ eŋbegın baǧalap, kögıne köterdı.
Būl äsılı Dulat İsabekovtyŋ jeŋısı ǧana emes, qazaq ädebietınıŋ jemısı. Qai elde bolmasyn, qazaq jazuşysyna sūranystyŋ boluy ol – qazaqtyŋ moiyndalǧany. Bıraq qazaqty būlai köteruge dramaturgter qatarynan äzırge Dulat İsabekovtyŋ ǧana şamasy jetıp tūr. Būl tūrǧyda da, Dulat İsabekov, Qalihan Ysqaqov aitqandai, jalǧyz.
≪Adamnyŋ bärı – tüptep kelgende bır-bır jalǧyz. Jalǧyzdyq, oŋaşalyq bolmasa, şyǧarma tumaidy. ≪Aqyndardyŋ bärı jalǧyz≫ dep Mūqaǧali aityp kettı ǧoi kezınde. ≪Oily adamǧa qyzyq joq būl jalǧanda≫ dep Abai da aitty. ≪Sūm ömır abaqty ǧoi sanalyǧa≫ dep Maǧjan jyrlady…
Oily adam özgeler sekıldı oinap-külıp, qyzyqtap, ışıp-jep jüre beruı mümkın. Bıraq, onyŋ öz oiy öz ışınde. Qaqpaǧy jabylǧan, qainap jatqan qazan siiaqty. Sol ışıŋdegı oi-qazanyŋa zer salsaŋ-aq jalǧyzdyǧyŋdy sezınesıŋ≫, – deidı jazuşy jalǧyzdyq turaly sūraǧanǧa.
Odan bölek, özınıŋ ≪Ökpek jolauşy≫ atty povesınde ekspozisiiaǧa alynǧan bır şaldyŋ beinesı bar. Ol özı Barakat degen auylda tūrady. Özı jalaŋaş keudesıne şekpenın jamylyp alyp, bır qolyn taiaǧyna süienıp bara jatady ylǧi.
≪Būl bala kezımde özım kuä bolǧan oqiǧa. Älgı qariiadan bır kısınıŋ: ≪Ata, qaidan kele jatyrsyz? Künde osy uaqytta qaida barasyz?≫ dep sūraǧanyn körgenmın. Sonda ana qariia: ≪Ei, alysta bır keuıp qalǧan qūdyq bar edı. Soǧan baryp, aiqailap kele jatyrmyn. Būl auylda söz tyŋdaityn adam qaldy ma?≫ degen edı. Beinesı köz aldymda qalyp qoiypty. Ol kezde bes-altydaǧy balamyn ǧoi. Keiın eseigende sol esıme tüstı. Söitıp, älgı povesımnıŋ leitmotivıne ainaldy… Sol sekıldı, bız de qūdyq ızdep jürgendermız. Älgı şaldyŋ basyndaǧy tragediia bızde de bar. Äitpese kündelıktı tırlıkte: ≪anda bardym, mynda bardym. Qūdam büittı, qūdam süittı, maǧan anadai berdı, mynadai berdı≫ degennen basqa äŋgıme bar ma? Köpşılıktıŋ aitatyn äŋgımesı osyndai ǧoi. Odan özge tereŋ oi qozǧaityn närseler aitsaŋ, tyŋdai almaidy. Sondyqtan, adamdardyŋ bärı – jalǧyz≫, – deidı qalamger…
* * *
Ädebiet älemınde qandai belsendı bolsa, Dulat İsabekov qoǧamda da sondai. El auzyna qaraǧanda, qamqorlyq tanytyp, sözın söileidı dep sengende ünsız qaludy azamattyq bolmysyna syn dep qaraidy. Sondyqtan, qaşan da taisalmastan turasyn aitady. Öz pıkırıne köpşılıktı elıtıp, halyqqa adaldyǧyn tanytyp keledı.
≪Jomarttyŋ qolyn joqtyq bailaidy≫. Alaida, Dulat aǧamyz dyŋ qaltasynan qaǧyp berıp, qamqorlyq tanytqan kezderı de az bolmaǧan. Mäselen, Almatyda taudyŋ etegınen salynǧan ekı qabatty saiajaiyn on bala tärbielep, baspanasyz jürgen oralmandarǧa syiǧa tartqan.
* * *
Soŋǧy kezdeskende Dulat aǧa qoǧam, adam, meiırımdılık pen meiırbandyq turaly äŋgımelegen. Gazetımızge jariialanatyn sūhbattyŋ syrtynda da özınıŋ ozyq oilarymen, tyŋ pıkırlerımen, aşyq äŋgımesımen bölısken edı.
İä, Dulat İsabekov älı joq ızdep jür. Eŋ bastysy, qoǧamnan, adam boiynan bır-bırıne degen adaldyq, riiasyz yqylas, meiırım ızdeidı. Ädettegıdei kün saiyn qajettılıgı arta tüsetın ädılettılıktı, otanşyldyqty, ūlttyq sana-sezımdı joqtaidy.
Elbasynyŋ aldynda da būl tūrǧyda būǧyp qalǧan emes.
Arnaiy qabyldauda äŋgımelesıp otyryp: ≪Qazaq üşın eŋ aldymen ne ıster edıŋ?≫ degendei sūraq qoiypty. Dulat İsabekov: ≪eŋ aldymen halyqtyŋ sanyn köbeituge män berer edım≫ degenge ūqsaidy. ≪Qalai?≫ dese, ≪aldymen, syrttaǧy qazaqtyŋ bärın köşırıp äkeler edım. Sodan keiın bala tuudy yntalandyrar edım. Ol üşın barlyq ırı qalalardyŋ janynan jer bölıp, üiler salyp berer em. Ūrpaq örbıtıp, bala tärbieleu üşın aldymen baspana kerek≫, – degen eken…
İä, Dulat İsabekov älı de joq ızdep jür. Ol qazaqtyŋ alaŋsyz, jaily ömır sürıp, qoǧamnyŋ damuy üşın ne qajet bolsa, sony közdeidı. Qazaqta ne joq, sony ızdeidı.
Rasynda, ol – joq ızdegen jazuşy. Ol – menıŋ Dulat aǧam!
Näzira BAIYRBEK
