Jūparymen jahandy jaulaǧan gülder. Sendersız eşbır merekenı elestetu mümkın emes. Erıne tomsyraiǧan talai äieldıŋ aşuyn tarqattyŋdar, jıgıtıne būrtiǧan aru köŋılındegı kırbıŋnıŋ kıltın taptyŋdar. Gülderdıŋ tylsym qūdıretı degen osy bolar?.. Keide arulardyŋ syilaǧan gül şoǧynyŋ özınen mın tauyp, artynan synap tūratyny ras (betke ūşqandary qanşama). Öitkenı, internet jelısınen neşe türlını oqyp alamyz. Mäselen, gülderdıŋ tüsterıne bailanysty nebır pıkırler bar… Müldem gül syilamasa qaiter edık?! Sondyqtan, qūrbylarymyzǧa ärı sabaq, ärı paidaly keŋes bolsyn degen nietpen
«Gülder üiıne» arnaiy baryp, gülzar mamandarynan keŋes aldyq.
Qalamyz studentter aimaǧyna ainalǧandyqtan, köpşılık «Vstrecha» dep atap ketken audanda jürmız. Mūnda gülder üiı bar.
Körkem bezendırılgen dekorativtı körınısımen köz arbaityn ǧimaratqa bas sūqpai ötu mümkın emes. Bızdı bırınşı qabatta külımsırei qarsy alǧan Būlbūl esımdı gül mamany bırden rauşandardyŋ qūpiiasymen tanystyra ketudı jön kördı. Sebebı, merekenıŋ basty nyşany – rauşan. Aldymen alqyzyl rauşandardyŋ tarihymen tanystyrdy.
Bızdıŋ däuırımızge deiıngı III myŋjyldyqta ejelgı Qytaida, Iаnszy jäne Huanhe araldarynan tabylǧan rauşandardyŋ negızgı otany – Ejelgı Ündıstan men Orta Aziia. «Gül hanşaiymy» atalyp ketken rauşandardyŋ mekenı – Ejelgı Parsy elı degen de derekter bar. Negızınen, «roza» atauynyŋ şyǧu törkını parsynyŋ «wrodon» sözınen bastau alyp, ejelgı grek tılınde «rbodon» dep özgerıske tüsıp, latyn tılınde «rosa» sözıne ainalǧan. Parsy halqy rozany – «Allanyŋ gülı jäne onyŋ qūdırettı syiy» dep qadırlese, hristiandyqtar «jūmaq gülı» dep äspetteidı. Osy derekterdıŋ barlyǧy güldıŋ otany Europa emes, Orta Aziia ekenın tolyqtai rastaidy.
Rauşandar mūnda 20є gradus temperaturadaǧy toŋazytqyşta saqtalady.
Gülderdıŋ atauy, şyǧu tarihy, tabiǧaty, tıptı mınez-qūlqyna deiın bölek bolady deidı mamanymyz.
Naǧyz mahabbat simvolyna ainalǧan qyzyl rauşandardyŋ özı ıştei üş topqa jıkteletının aitty. Iаǧni, qoiu qyzyl rauşandar – «foreva iang», aqşyl qyzyl – «fridom», qauyzy qyzyl reŋktenıp tūratyndardy «afrika» dep ataidy. Kırşıksız adal dostyqtyŋ belgısındei sanamyzda saqtalǧan appaq rauşandardy «mondial», «vendella» dep toptastyrady mamandar. Otbasylyq mahabbattyŋ, näzıktıktıŋ belgısın tanytatyn külgın rauşandar – «blaj», «svitnes», «engeidjment», «pinkfloid», «topaz» dep atalady. Beitanys adamdarǧa ıskerlık maqsatta jūmys babymen syilanatyny – qyzǧylt sary rauşandar. Olardyŋ «star2000» degen türı elımızge Gollandiiadan jūmasyna bır ret tapsyryspen jetkızıledı. Sättılık gülı sanalatyn sary rauşandar
da – «hammer», «hotmerenguei», «hai oranj medjik» dep bölınedı.
Boialmaǧan jäne boialǧan rauşandardy ajyratu üşın olardyŋ türlerın jaqsy bılu abzal. Dünie jüzılık standartqa säikes tek kök rauşandar ǧana boialady, al, qalǧan gülderdı boiauǧa qataŋ tyiym salynǧan. Qazaqstanda eşbır güldı boiap satuǧa rūqsat etılmeidı. Alaida, elımızdıŋ gül düŋgırşıkterınde ärtürlı tüsterge boialǧan, tıptı «jyltyratqyş» sebılgen «multikolor» gülderdı jiı baiqaimyz. |
Ekınşı qabatta kışıgırım jylyjailary bar. Üi gülderın ösırıp baptaityn mamandardyŋ aituynşa, mereke künderı «gibuskus», «chainaia roza», «azaliia» (alpiiskaia roza) syndy ydystaǧy rauşandar joǧary sūranysqa ie. Eger, olardy jyly üi temperaturasynda, künıne bır ret suaryp baptasa, jyldyŋ jetı aiy güldep, bes jylǧa deiın ösedı.
Mereke qarsaŋynda 80%-ǧa qymbattaityn gülderdıŋ atalmyş dükendegı baǧasy köŋılge qonymdy. Iаǧni, är güldıŋ baǧasy onyŋ ūzyndyǧyna bailanysty. Eŋ arzany – 60 sm rauşandar 600 teŋgeden bastalyp, bır jarym metrlık, kısı boiymen şamalas, qyzdardyŋ armanyna ainalǧan ūzyn rauşandar 1500 teŋge tūrady eken. Al, eger gülder üiınıŋ tūraqty tūtynuşysy bolsaŋyz jäne osy uaqytqa deiın 20 000 myŋ teŋge mölşerınde sauda jasap ülgerseŋız, sızge mındettı türde jeŋıldıkter jasalady.
P.S: Gülzar mamanynyŋ taǧy bır tamaşa keŋesı – qalyŋdyqqa arnalǧan gül türlerı turaly boldy. Onyŋ aituynşa, ärbır bolaşaq qalyŋdyq gülge tapsyrys berıp äurege tüspei-aq, «stefanotis», «amarilis», «orhideia» gülderın toi merzımınen 5-6 ai būryn üide ösırıp, közdıŋ qaraşyǧyndai küte alady. Al, üide gül ösıruge uaqyty joq ısker äielderge, «guzmaniia» gülın syilaǧan abzal. Ol erekşe kütımdı qajet etpeidı. Eŋ bastysy, köktem merekesınde ardaqty analarymyzǧa «äiel baqyty» gülın syilaudy ūmytpaǧan jön. Analardyŋ süiıktı gülın biologiialyq tılmen «spatifillum» dese, «erler baqyty» gülın «anturium» deidı.
Nūrgül MÄLTIK
