Bız söz etkelı otyrǧan keiıpkerımız – jiyrma jasynda jurnalist mamandyǧyna arbalyp, «osy ūly önerge men laiyqpyn ba?» dep sol kezdıŋ özınde-aq özıne özı sūraq qoiyp, şyǧarmaşylyq önerdıŋ salmaǧy men jauapkerşılıgın tūlaboiymen sezınıp kelgen azamat.
Jalpy Jylqybai Jaǧyparūlynyŋ şyǧarmaşylyq jolyn şartty türde ekı kezeŋge böluge bolatyn siiaqty. Bırınşısı, özınıŋ Aqmola oblystyq «Arqa ajary» gazetıne täi-täi basyp kelıp kıruı (sol kezdegı atauy «Kommunizm nūry»), ekınşısı, «Arqa ajarynan» topqa tüser baluandai tolysyp şyǧyp, ūlylar ırgesın qalap kele jatqan bas gazetımız «Egemen Qazaqstanǧa» taban tıregenı.
İä, sonau jyldary Qarqaralydan Mädidıŋ ekpınındei leppen kelgen jas Jylqybai Aqmola-Selinogradqa taǧdyr jazuymen top etkende, būndaǧy jaǧdaidy tıldıŋ, eldıŋ jäiın körıp, äuelde, «köŋılınıŋ su sepkendei» bolǧany jasyryn emes. Keiın būl jaǧdaimen de tebısıp-tabysyp üirenısken soŋ, Jyqaŋdy «Aqmolanyŋ mai topyraǧy» (öz sözı) jatsynbai, öz ūlyndai keudesıne basty. Tıptı, kei sätterde öz ūlynan da artyq kördı dei alamyz. Özı jautaŋdai bas sūqqan oblystyq gazettıŋ bas redaktorynyŋ bırınşı orynbasaryna deiın köterıldı.
Jyqaŋ da Aqmolany barynşa qūrmettei bıldı. 1979 jyly «Aqmola jerın Nemıs avtonomiiasyna bermeimız» degen küres kezınde jergılıktı jıgıtterdı jūmyldyryp, erekşe belsendılık körsettı. Sol üşın üş ärıptıŋ qūqaiyn da kördı. Şyǧarmaşylyq älemınde özı qūrmettep, ūstaz tūtqan Aqmolanyŋ aiauly jandarynyŋ basym köbımen syilas, aralas-qūralas boldy. «Tırşılıkten» tamyr tartqan tūlǧalar» degen jäne taǧy basqa da Aqmolanyŋ arystaryna arnalǧan maqalalary – sonyŋ dälelı.
Asuy men qiiasy, ūŋǧyly men şūŋǧyly mol şyǧarmaşylyq bäsekelestıkte (jaqsy maǧynasynda) özımşıldıkten, bosqa älektenuden, öndırşekteuden aulaq boldy. Özı janyndai süigen şyǧarmaşylyq önerımen aiyrylmastai dos; osy uaqyt ışınde ol önerı de mūny jalǧyz tastamady. Süiemelşı, tıptı, kei kezde, özıne janaşyrmyz degenderdıŋ qolynan kelmegen berık qorǧany bola bıldı.
Bız būdan ärı Jyqaŋa öz tarapymyzdan ataq, abyroi qosaqtap äurelengennen görı, bırden onyŋ jazuşylyq suretkerlıgıne köŋıl bölgendı jön kördık. Onyŋ da özındık sebebı joq emes. Bügıngı naryq zamanyna laiyq onyŋ povesterı baspagerler tarapynan qyzyǧuşylyq tudyryp, qaitadan basyluda eken.
Jylqybai Jaǧyparūly – özınıŋ jazuşylyq önerıne asa kırpiiazdyqpen qaraityn qalamger. Sondyqtan bolar, ol oŋdy-soldy qalam sılteuden barynşa tartyna jürıp, jazuşylyq önerge ıştei daiyndalyp, tolysyp keldı.
Onyŋ şyǧarmaşylyq joly neşe oqysaŋ da tolqytpai qoimaityn «Zar-nala» povesımen bastaldy. Ädılın aitu kerek, şyǧarma oqyǧan oqyrmanyn bırden baurap aldy. Oryndy jerınde aita keter oqiǧa, bırde bız joldasym ekeumız taksidıŋ ışınde kele jatyp, bügıngı zamanda kıtaptyŋ oqylmaityndyǧy jönınde söz qozǧadyq. Rölde otyrǧan jürgızuşımız egde adam eken. Ol «kıtap nege oqylmaidy, oqylady» dedı de, «Zar-nalany» esıne aldy. Men taŋqyrqaǧanym sonşalyq, ıle avtory turaly sūrap edım, bıraq, jürgızuşı kıtaptyŋ avtoryn ūmytypty. Al, menıŋ avtordy jaqyn tanityndyǧymdy estıgende, riza bolǧandyǧy sonşa, tüserge kelgende menen aqy aludan bas tartty.
Jyqaŋnyŋ bügıngı şyǧyp jatqan eŋbekterın jinaqtap qarasaŋ, negızgı mamandyǧy tarihşy bolǧasyn ba eken, qazaq tarihyndaǧy qadau-qadau kezeŋderdı şyǧarmalarynda kädımgıdei qamtyǧan. Mäselen, revoliusiiaǧa deiıngı qazaq ömırı – «Kek», revoliusiia tūsyndaǧy alasapyran – «Qiianat», revoliusiiadan keiıngı aştyq «Zar-nala» povesterınde körınıs tapqan. Bır atap ötetın tūsy, üş şyǧarmasy da özınıŋ näzık pışınıne qaramai, osy üş kezeŋnıŋ jügın nar tüieşe kötere bılgen.
Halqymyzdyŋ basynan ötken ūly näubet, keŋestık kezeŋde qūlyp salynǧan, 1932-33 jyldardaǧy aştyqty qozǧaǧandardyŋ aldyŋǧy legınde «Zar-nala» boldy desek, orynsyz aitqandyq emes. Ol jönınde ataqty jurnalist, myqty pälsafaşy Jomart Äbdıhalyq: «J.Jaǧyparūlynyŋ körkem tuyndysy äzırge osy taqyrypty tolǧaǧan tūŋǧyş tuyndylardyŋ prozadaǧy tölbasy sanatynda düniege kelgendıkten, bız onyŋ qazaq ädebietı üşın airyqşa orny baryn basa aitamyz» («Şarbolat senım» kıtabynan) dep, tıptı, eŋbektıŋ ornyn da oryndy aiqyndap ketedı.
Mūndai, avtordyŋ qoltaŋbasyna tän ornyqty qaǧida J.Jaǧyparūlynyŋ basqa tuyndylarynda da būljymai körınıp otyrady. Mäselen, «Qiianat» povesı – kürdelı tartysqa, adam sezımderınıŋ tartysyna qūrylǧan erekşe şyǧarma.
«Kek» povesın qolǧa alǧan kezde 1905 jyldardaǧy Qarqaraly oiazynyŋ Krestian bastyǧy bolǧan ozbyrdyŋ qylyǧy bırden eske tüsedı. Onda Balqaş jolbarysynyŋ soŋǧy tūiaǧyn aulatyp äkelıp, özıne syiǧa tartqyzǧan oqiǧa eles beredı. Avtor tarihşy retınde būnyŋ bärın bıle otyryp, tüiın tüise kerek. Sonymen qatar, J.Jaǧyparūly «Kek» povesınde tuǧan jerge, tuǧan tabiǧatqa jasalǧan qiianattyŋ tübı bır zardaby bolmai qoimaityndyǧyn, ol da özıne küş körsetkenge qarsylyq tanytatynyn körkem, şynaiy jetkızgen.
Üş eŋbek te qalamgerdıŋ özındık qoltaŋbasynyŋ äbden qalyptasyp, ornyqqandyǧyn kuälandyratyn şyǧarmalar.
Sondai-aq J.Jaǧyparūly eŋbekterınde qazaqtyŋ özıne ǧana tän mınezı men salt-dästürınıŋ iısı aŋqyp tūrady. Mäselen, «Zar-nalada» bes ata şaŋyraqtan erkek kındıkten Qaiyrlynyŋ ǧana qaluy, osyny ūǧynǧan qarşadai Ūljannyŋ ata saltyna berık bolǧandyǧy sonşa, özınıŋ basyn qūrban etıp, Äbılmūŋǧa küieuge şyǧyp, Qaiyrlyny aman-saqtap qalady. Mūnymen, avtordyŋ 1932-33 jyldardaǧy näubet «Atasy basqa attan tüs, atasy bırge atqa mın» degen jaugerşılık zamanmen bırdei bolǧanyn da oqyrmannyŋ köŋılın audarǧysy kelgen tärızdı.
Qalamgerdıŋ ol qareketı de tekke ketpeidı, povestıŋ siujetı men kompozisiialyq qūrylymyna bölekşe reŋk beredı.
«…Qaiyrlynyŋ – sol şyŋnan asa almai aqyry mert boluy – jai ǧana kıtap keiıpkerınıŋ qazasy emes, būl qazaq qoǧamyndaǧy keşegı bastan ötken zūlmat ömırdıŋ öşpes ızı. Keşuge bolmaityn keremet azasy» deidı J.Äbdıhalyq.
Däl osy jerde bız basty keiıpkerdı qazaǧa ūşyrady degen paiym jasap otyrǧan J.Äbdıhalyq pıkırıne qosylmaimyz. Bızdıŋşe, Qaiyrlynyŋ ūrpaǧy jalǧasuy, sol üşın de ol aman qaluy kerek. Äitpese, avtor qozǧaǧan ideianyŋ qūny kök tiyn bolmaq. Oǧan oqyrman da kelısse kerek. Mıne, bızdı, iaǧni oqyrmandy
ärı-särıge salǧan būl jaidy da avtordyŋ tapqyrlyǧy demeske şara joq.
Ūljan, Äbılmūŋ, Däu-apa, Tüieşı şal – Orazbai, Bibış, Qatşa, Aŋşy – Aqtanberdı obrazdary povesterde barynşa aşylǧan. Būl jönınde «Zar-nalaǧa» bailanysty maqalasynda J.Äbdıhalyq: «Avtor obektivtı jaǧdaidy däl müsındei otyryp, jeke adamdardyŋ keskın-kelbetın tanytuǧa ūdaiy anyq baǧyt ūstap otyrady. Būl – körkemsöz önerındegı ümıt küttıretın ülken suretkerlık nyşan» deidı.
Ötken ǧasyrdyŋ soŋyna deiın aǧa jazuşylarymyz sosrealizm būǧauynan bosana almai, toqyrap jatqan tūsta J.Jaǧyparūly sättı şyqqan «Zar-nala» povesımen körıne bıldı. Ökınışke qarai, ainala joqşylyq, sanadaǧy sergeldeŋ avtordyŋ ädebi ortada erkın nasihattalyp, tanyluyna mūrşa bermedı. Būǧan avtordyŋ özınıŋ de, joǧaryda aitylǧandai, öndırşektemeuı de sebep boldy.
«Jyqa!» dep erkeleitın jaisaŋ aǧamyz Jylqybai Jaǧyparūly būl künde azamattyŋ asqaraly jasy – alpysty baǧyndyryp otyr. Qūdaiǧa şükır, el gazetı «Egemen Qazaqstanda» eselı eŋbegımen tanylyp, özınıŋ süiıktı qalasy – keşegı Aqmola, bügıngı Astanaǧa qyzmet etude.
Olai bolsa, jarqyn jolyŋyz sätımen jalǧasyp, mereiıŋız arta bersın demekpın.
Bolat Tölepbergenov
