Ziiabek QABYLDİNOV, tarih ǧylymynyŋ doktory, professor:»ÖMIRDI QAITA BASTASAM, BÄRIBIR TARİHŞY BOLAR EDIM»

– Ziiabek aǧa, Memlekettık hatşy Marat Täjin jaqynda tarihty zerdeleuge arnalǧan auqymdy jiyn ötkızdı. Sızdıŋ oiyŋyzşa, būl mäsele nege däl osy uaqytta köterıldı? Būryn nege būǧan män bermei keldık?
– Sız öte oryndy sūraq qoidyŋyz. Sebebı, Elbasy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevtyŋ jürgızgen saliqaly saiasatynyŋ arqasynda bız 22 jylda köptegen äleumettık-ekonomikalyq jetıstıkterge jettık. Soŋǧy jyldary älemde, Ortalyq Aziiada jäne bızdıŋ memleketımızde bırqatar özgerıster boldy. Elbasy özınıŋ halyqqa Joldauynda «Qazaqstan – 2050» strategiiasyn belgılep, bükıl qazaqstandyqtardyŋ aldynda jaŋa mındetter qoidy. Osyǧan orai, bız älemnıŋ eŋ damyǧan 30 elınıŋ qataryna qosyludy közdep otyrmyz. Qazırgı jahandyq qauıpsızdık mäselelerı de alaŋdatpai qoimaidy. Älemdık yqpaly bar alpauyt eldermen dūrys saiasat jürgıze bıluımız kerek. Bügınde bärımızdıŋ de patriot bolǧanymyz abzal. Patriot bolu üşın sol patriottardy qalyptastyratyn ideologiia qajet. Al endı eşqaşan tarihsyz ideologiia jasalmaidy. İdeologiia­ny berık ornyqtyru üşın de tarih ǧylymyna süienemız. Nege? Bırınşıden, tarih ötkennıŋ artyqşylyqtary men kemşılıkterın taiǧa taŋba basqandai etıp aityp beredı. Ekınşıden, tarih ötkendı eske sala otyryp, bügıngı kün­nıŋ baǧdaryn belgıleuge kömektesedı. Üşınşıden, tarih ǧylymy bızdıŋ bola­­şaqtaǧy damuymyzdyŋ baǧytyn aiqyndap körsetedı. Sondyqtan Mem­le­kettık hatşy der kezınde mäsele köterdı. Qazırgı taŋda tarihymyzǧa jaŋa tūrǧydan qarap, öz-özımızge ruh beru asa maŋyzdy ekenı belgılı bolyp otyr. Taǧy bır aitarym, būl bastama nau­qandyq bolyp qalmasa eken deimın. Osy ürdıstıŋ toqtamaǧany jön. Qalai bolǧanda da, tarihtyŋ aty – tarih. Gumanitarlyq ǧylymdardyŋ bırqatary osy tarihtyŋ bauyrynan şyqqan. Būl qadamdy tarihymyzdy tügendeu arqyly sanamyzdy jaŋǧyrtudyŋ joly dep baǧalaǧan dūrys. Mūnyŋ igılıgın keiın bärımız köretın bolamyz.
– Memlekettık hatşynyŋ tapsyrmasynan keiın tarihşylar da, tarihşy emester de jappai tarih turaly maqalalar jaza bastady. Mamandyǧy jaǧynan tarihqa üş qainasa sorpasy qosylmaityn kısı­lerdıŋ jazǧanyna köŋılıŋız tola ma?
– Negızı, bükıl el bolyp, qoǧam bolyp tarihqa qyzyǧuşylyq tanytu – kemşılık te, qatelık te emes. Qaita oǧan köbırek atsalysqan oŋdy bolady. Olarǧa bız tyiym salmaimyz. Ekın­şıden, kei kezde naq osy tarihşy emes­ter qyzyqty jaŋalyqtar aşuy äb­den mümkın. Olar tıptı tarihşylardy ba­ǧyttap jüruı de ǧajap emes. Sebebı, Marat Täjin özınıŋ baiandamasynda pänaralyq bailanys mäselesın qozǧady. Ortaq ıstı jürgızu barysynda jaŋa ädıstemelerdı qoldanu qajet. Keide basqa pänderge de jügınuge tura keledı. Sondyqtan basqa salanyŋ mamandaryn köptep aralastyru kerek. Zerttesın, pıkır aitsyn, maqala jazsyn… Matematik te, biolog ta, filosof ta, himik te – bärı de qolynan kelse, atsalysa bersın…
– Himik deisız be? Onyŋ tarihqa qandai qatysy boluy mümkın?
– Qazır soǧan kele jatyrmyn ǧoi. Olardyŋ bärınıŋ de kömegı kerek. Men sızge mynadai mysal keltıreiın. Viktor Zaibert degen tarihşy Qyzyljardaǧy Botai mädenietınıŋ qūndylyqtaryn zertteu maqsatymen sondaǧy qorǧan­dardy qazdy. Sol kezde ol bır ydystyŋ synyǧyn tauyp alady. Oǧan bır kezde ne qūiylǧan boluy mümkın? Su ma, älde süt pe? Sony zertteu üşın älgı būiymdy Ūlybritaniianyŋ zerthanalaryna jıberedı. Himiia ǧylymynyŋ ädısterımen zertteu jürgızılgende osy ydystyŋ ışınen kädımgı qymyzdyŋ fermentterı tabylady. Sodan keiın bızdıŋ ǧalymdar jaŋalyq aşady. Eger būl ydys 5000 jyl būryn jasalsa, oǧan qymyz qūiylsa, ol zamanda jylqy maly qolǧa üiretılıp, bailap ūstaldy degen söz. Eger de solai bolsa, bızdıŋ jartylai köşpendı örkenietımızge būryn 3000 jyl boldy dep kelsek, endı ony 5000 jylǧa deiın sozamyz. Mıne, kördıŋız be, būl – himiia ǧylymynyŋ tarih ǧylymyna kömekteskenınıŋ dälelı. Sondyqtan da qolynan jazu kelse, kım bolsa da, tarih mäselesın jaza bersın. Al, bıraq, mektepke, joǧary oqu ornyna arnalǧan oqulyqtardy käsıbi tarihşy mamandar ǧana jazuy kerek. Äitpese, obal bolady.
– Oqulyq demekşı, atalǧan jiynnan soŋ tarih oqulyqtaryn sapaly etıp qaita äzırleu jönınde tapsyrma berıldı ǧoi. Sız özıŋız de mektepterge, oqu oryndaryna arnalǧan bırneşe oqulyqtyŋ avtorysyz. Osy oqulyqtardy äzırlegende qandai prinsipterdı basşylyqqa alasyz?
– Men 8-synypqa arnalǧan «Qa­zaqstan tarihy» kıtabynyŋ avtorymyn. Ony jaidan-jai jazǧan joqpyn. Jazatyn oiym da bolǧan joq edı. Ony būryn menıŋ ūstazym, belgılı tarihşy-ǧalym Janūzaq Qasymbaev jazǧan-dy. Ol kısı qaitys bolǧan soŋ maǧan ötınış jasaldy. Prorektorlyq qyzmetımdı tastap, osy oqulyqty jazdym. Jalpy, menıŋ kıtabyma oŋ baǧa berıldı. Jetıspeitın jerlerı de bar. Mäselen, datalardy retteu jaiy. Ol endı ülken problema. Onymen Memlekettık tarih instituty arnaiy ainalysyp jatyr. Būl mäsele tübınde şeşıledı. Äzırge talasty närseler bar. Men Abylai han 1711 jyly düniege keldı dep jürmın. Al, menımen bır kabinette otyratyn filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor, abylaitanuşy Almas Äbsadyqov 1713 jyly tudy deidı. Ondai bolmau üşın zertteu jūmystaryn jürgızıp, datalardy naqtylap alu kerek. Amandyq bolsa, soǧan kelemız. Sondyqtan oqulyqtardy jazǧanda köp qiynşylyqtar bolady. Al oqulyq jazǧanda ūstanatyn prinsipterım mynadai. Jeŋıl tılmen jazyluy kerek. Oquşynyŋ jas erekşelıgıne bailanysty ūǧymdardy qoldanǧan jön. Söilemder ūzaq bolmaǧany dūrys. Datalar azdau bolǧany abzal. Tüsınıktı boluy qajet. Oqulyqty jazǧanda oǧan patriottyq ruh sıŋıru kerek. Mäselen, menıŋ özımnıŋ oqulyǧymda mynadai detal bar. Kenesary han turaly aitylatyn tūsty erekşe qūlşynyspen jazdym. Orys ofiserlerınıŋ Han Kenenı qūrmetteitın sözderın my­salǧa keltırdım. Mysaly, orystyŋ zert­teuşısı, hanǧa jan-düniesımen qar­sy bolǧan Meier oǧan «şekten tys batyl» dep taŋǧalady! Kenesarymen soǧysqan jauynyŋ özı oǧan joǧary baǧa berıp otyr. Ärine, mūndai derekter patriottyq ruhty oiatady.
– Memlekettık hatşynyŋ tap­sy­ruy­men sızdıŋ universitet «Mäŋ­gılık el» tarihi-tanymdyq jurnalyn şyǧara bastady. Sız tarihşy re­tınde būǧan atsalystyŋyz ba?
– Būl jūmysqa universitet rektory, tanymal tarihşy ǧalym Erlan Sy­dyqov basşylyq ettı. Ärine, ta­rih­şy bolǧan soŋ bärımız de atsa­lys­tyq. Jaqynda ǧana jurnaldyŋ tūsaukeser räsımı öttı. Ondaǧy maqa­lalardyŋ tılı tym ǧylymi bolma­ǧanyn dūrys kördık. Eger­de ǧy­lymi qasaŋ tılmen jazyp, onyŋ aiaq jaǧyn sıltememen toltyrsaq, qa­ra­­paiym halyq qyzyǧuşylyq bıl­dır­­meidı. Al «Mäŋgı eldıŋ» basty maqsaty – bızdıŋ eldıŋ tarihyn tereŋ zerttep-zerdelep, köpşılıktıŋ arasynda qyzyǧuşylyq tudyru. Tari­hymyzdyŋ jetıstıkterın bükıl älemge paş etu. Jurnal üş tılde jaryq köredı. Oǧan qosa elektrondyq nūsqasy da bolmaq. Alǧaşqy nömırde qyzyqty materialdar bar. Olar ejelgı türık däuırınen bastap bügıngı künge deiıngı uaqytty qamtidy. Basylymǧa İtaliia, Resei, Ukraina elderınıŋ ökıl­derı de öz maqalalaryn ūsyndy. Osyndai auqymdy jūmys atqarylyp jatyr.
– Qazaqstannyŋ jaŋa tarihy degendı qalai tüsınesız? Ol bū­ryn­­ǧy tarihtan nesımen, qalai erek­şelenedı?
– Jalpy, soŋǧy elu jyldaǧy ua­­qiǧany köbınese saiasattanuşylar,
halyqaralyq qatynas mamandary zertteidı. Ädette, tarihşy­lar bergı tarihty asa zerttei qoi­maidy. Sebebı, üderıs älı bıtken joq, oqiǧanyŋ barysy özgerıp ketuı mümkın. Bıraq Qa­zaqstannyŋ jaǧdaiy ol ölşemge ke­lıŋkıremeidı. Bızdıŋ damu erekşelıgımız basqaşa. Jiyrma jyldan astam uaqyt ışınde ışkı saiasatta da, syrtqy saia­satta da ırı jetıstıkterge jettık. Alǧa asa auqymdy örşıl maqsattar qoiyp otyrmyz. Memleketımızdıŋ osy kezeŋdegı jetıstıkterıne keibır elder jüz jylda äreŋ jetedı. Sondyqtan būǧan tarihi tūrǧydan taldau jasau kerek. Sol sebeptı qazırgı zaman tarihyn jan-jaqty zertteu kerek. Astanadaǧy Memleket tarihy institutynyŋ direktory, belgılı tarihşy, professor Bürkıt Aiaǧan myrzanyŋ basqaruymen qyruar jūmystar jürgızılude. Elımızdıŋ soŋǧy 20-30 jyldyq tarihy zerttelıp, sonyŋ nätijesı qoǧamǧa tanystyrylyp otyr. Taǧy da qaitalap aitamyn, bızdıŋ elımızdıŋ özge elderge qaraǧanda jaǧdaiy, joly basqa. Onyŋ syrtynda köptegen erekşelıkterımız bar. Bız aldymyzǧa ūly maqsattar men mūrattar qoidyq.
– Sonymen sız keibır tarih­şy­lardyŋ «Elu jyldan bergı tarih – tarih emes» deitın qaǧida­syna qosylmaisyz ǧoi?..
– Bızdıŋ ahualymyz bölek dedım ǧoi jaŋa. Älemde bolyp jatqan uaqiǧalar bızdıŋ eldıŋ jaǧdaiynda joǧary jyldamdyqpen örıstep otyr. Būl – bızdıŋ basymyzdaǧy baǧymyz. 50 jylda jasalatyn närsenı 22 jylda jasai aldyq. Soǧan orai bükıl älemge tanyldyq. Sol sebeptı jaŋa tarih – bız üşın ırgelı tarih, taǧylymdy tarih.
– Oqu oryndarynyŋ qazırgı tarihşy mamandar daiarlau täjı­ribesıne köŋılıŋız tola ma?
– Negızı, köŋılım tolmaidy. Mysaly, ǧylymi baǧyttaǧy tarihşylar daiarlaityn bakalavriatqa biyl jetpıs-aq oryn berıldı. Qazaqstanda myŋdaǧan mektepter, mūrajailar, mūraǧattar, zertteu instituttary, jüzdegen joǧary oqu oryndary bar. Olardy qalaişa mamanmen qamtamasyz etemız? Menıŋ taǧy bır kelıspeitın tūsym, bızdıŋ tarihşylarǧa oqulyq jetıspeidı. Bız oqu üderısınıŋ ışınde jürgen soŋ bılemız, būl mäsele älı şeşılgen joq. Äsırese, qazaq toptary oqulyqtan tapşylyq körıp otyr. Jaqsy oqulyq mäselesı memleket qauıpsızdıgımen tıkelei bailanysty. Bız qazır memlekettık tıldıŋ deŋgeiın köteremız deimız. Qazaq top­taryndaǧy studentter sanyn köbeitıp jatyrmyz. Al oqulyq bolmasa, olardy qalai oqytamyz? Menıŋ bıluımşe, kei­bır sarapşylar jaratylystanu
baǧy­tyndaǧy matematika, himiia, fi­zika, biologiia mamandyqtaryn oqulyq­tarmen qamtamasyz etu 5-7 paiyzdan aspaidy deidı. Orys toptarynda jaǧdai dūrystau şyǧar, sebebı, olar Keŋes ükımetınen qalǧan, orys tılınde jazylǧan oqulyqtardy paidalanady. Al bızdıŋ qazaq toptaryndaǧy jaǧdai auyrlau bolyp tūr. Onyŋ üstıne, Bolon jüiesıne kırgen soŋ, bızdıŋ leksiiamyz da, praktikalyq sabaqtarymyz da qysqardy. Olarǧa üi tapsyrmasyn köbırek beremız. Bıraq oqulyq bolmasa, olar nenı oqidy? Sondyqtan joǧary oqu oryndarynda qazaq tıldı mamandar dūrys oqytylyp jatqan joq dep oilaimyn. Oqulyqpen qamtamasyz etılmegen jerden jaqsy maman şyǧady degenge senbeimın. Būl mäselenı Bılım jäne ǧylym ministrlıgı şyndap qolǧa aluy kerek.
– Tarih mäselesın talqylaǧan jiynnan keiın tarihşy-ǧalymdar älemnıŋ ırgelı memleketterıne attanyp, qūndy materialdar alyp kelıp jatyr. R.Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu institutynyŋ qyz­metkerlerı Qytaidan oljaly oraldy. Endı būl derekterdı kädege asyru jaǧy qalai bolmaq?
– Bırınşıden, būl belgılı bır aksiia ǧana bolyp qalmauy kerek. Bız osy jūmysty eŋ soŋǧy materialdy elge jetkızgenşe toqtatpaǧanymyz jön. Qytai, Ündıstan, Türkiia, Resei, İran memleketterınen, Arab elderınen mälımet ızdeuge bolady. Europa elderı men AQŞ-ty da ūmytpaǧan abzal. Būǧan Ükımet qyruar qarjy jūmsap otyr. Ekınşıden, sol materialdardy qaida ornalastyratynymyzdy anyqtap aluymyz kerek. Öte sirek dünieler är jerde saqtauly. Mäselen, M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ qoljazba qory, Ūlttyq mūraǧat, Ūlttyq kıtaphana, Ortalyq ǧylymi kıtaphana, Euraziia ūlttyq universitetınıŋ Otyrar kıtaphanasy sirek kıtaptar men qoljazbalardy saqtauǧa beiımdelgen. Tabylǧan derekter men mälımetter solarǧa tapsyrylsa jaqsy ǧoi, ärine. Bıraq qazırgı äkelıngen dünielerdıŋ jinalyp-saqtaluynda şaşyraŋqylyq bar. Erteŋ olardyŋ qoldy bolmauyn, bülınıp ketpeuın osy bastan oi­lastyrǧan jön. Şetelderde mūndai ruhani qūndylyqtardy tūtas polisiia qūrylymy küzetedı. Ol jerge şybyn qondyrmaidy. Ūrlamaq tügılı, ūstap körudıŋ özı oŋai emes. Osyndai mūra saqtaityn arnauly ortalyq bolsa, keiıngı zertteuşıler bärın bır jerden tabar edı.
– Syrt elderde qalǧan tarihi jädıgerlıkterımızdı jinaǧanymyz dūrys qoi. Bıraq öz jerımızdegı dünielerdı älı tügeldep bolmaǧan siiaqtymyz. El ışındegı aqsaqal­dardyŋ zerdesınde de mälımetter jetkılıktı emes pe?
– Mūraǧatty da zertteuımız kerek. Şet elden de äkelgenımız jön. Sonymen qatar, auyldardaǧy qariialardan bıletın mälımetterın jazyp alu kerek. Osydan jüz nemese elu jyl būryn bır şejıreşı aqsaqaldan tarihymyzǧa, mädenietımızge, salt-dästürımızge, folklorymyzǧa bailanysty 100 tomdyq material jazyp aluǧa bolatyn edı. Qazır ondai sūŋǧyla, kökı­rek qazynasy bai kısıler siredı. Bıraq qol qusyryp qarap otyruǧa taǧy bolmaidy. Bügın de köp närse jasy ūlǧaiǧan aǧa-apalardyŋ jadynda saq­talǧan. Köpşılıgınıŋ üilerınde türlı qoljazbalar men şejıreler bar. Mıne, osynyŋ bärın jinauymyz kerek. Sonda köptegen qūndy derekterge tap bolar edık. Aşarşylyq, quǧyn-sürgın kezeŋderın de zerttei tüsken jön. Ala jazdai studentterdıŋ köbı sendelıp bos jüredı. Solardy osy mūra jinau jūmystaryna paidalanuǧa bolmas pa?! Jiǧan-tergenderınıŋ bärın küzde tapsyrsa, osynyŋ negızınde äzırlengen kıtapqa älgı studentterdıŋ aty jazylsa, qandai ǧanibet bolar edı. Olardyŋ tarihqa qyzyǧuşylyǧy arta tüserı anyq. Studentterge azyn-aulaq tiyn-
teben tölese de artyq bolmas edı. Arheologiialyq qazba jūmystaryna olardy aralastyra bergen jön. Öz qolyŋmen qazyp alǧan köne būiymǧa eşteŋe jetpeidı. Bızdıŋ universitette Maidan Qūsaiynov degen professor bar. Sol kısı maidanda qaza bolǧan bozdaqtardyŋ deregın ızdeumen ainalysady. Jyl saiyn 10-15 balany Aqmolada qūrylǧan 310 nemese 106-diviziialar soǧysqan Leningradtyŋ nemese Harkovtyŋ tübıne ertıp ala ketedı. Sol sapardan keiın qanşama belgısız bozdaqtardyŋ mälımetı aiqyndalady. Älgı balalar ekı aptadan soŋ elge naǧyz patriot bolyp oralady. Maidan aǧanyŋ osy önegelı ısınen nege ülgı almaimyz?.
– Halyqaralyq «EKSPO – 2017» körmesı Astanada ötedı. Būǧan tarihşylar qalai üles qosady? Tarihi derekterdı paidalanyp, turizmdı damytuǧa bola ma?
– Körmege 5 millionǧa juyq turist keledı dep otyrmyz ǧoi. Bärın de bırdeŋe etıp ornalastyrarmyz. Olardy jaqsylap kütıp alarmyz. Bıraq qaida alyp baramyz? Ne körsetemız? Bır «Bäiterekke» bärı syimaidy. Bır «Dumanǧa» bärı syimaidy. Ne ısteuımız kerek? Menıŋ 2-3 jyldai aityp jürgen bır jaqsy ideiam bar edı. Eltaŋbanyŋ avtory Jandarbek Mälıbekov ekeumız onyŋ maketın de daiyndap qoidyq. Astana maŋynda orta ǧasyrlyq Bozoq degen qypşaqtyŋ bekınısı bar. Sonda Euraziia ūlttyq universitetınıŋ studentterı men oqy­tuşylary on bes jyldan berı qazba jūmysyn jürgızıp kele jatyr. Bız nege sol bekınıstı rekonstruksiia jasap, ädemılep qaita salmaimyz? Sonyŋ ışınen talai mūrajailar aşuǧa bolady. Nege tarihi tūlǧalardyŋ müsındık mūrajaiyn jasaqtamaimyz? Nege qazaqtyŋ qaru-jaraq mūrajaiyn salmaimyz? Nege jas ūrpaqqa sadaqpen atu, naiza laqtyru täsılderın naqty körsetpeimız? Eger Bozoq jaŋǧyrsa, tarihymyz keremet nasihattalar edı. Turizm damidy. Astananyŋ biud­jetı köbeiedı. Halyqaralyq körme qar­saŋynda mūndai ūlttyq ūstyny bar ūsynystardy köbırek engızgen jön.
– Sız ana bır jyly Ombydaǧy mū­rajaidan Kenesarynyŋ myltyǧyn kezdestırdıŋız. Ol jönınde gazetter jazdy. Sol myltyq älı sonda tūr ma? Bızge jetkızu oida joq pa?
– Ölkelık mūrajaida Han Kenenıŋ myltyǧy älı tūr. Men ony fotoǧa tüsırıp aldym. Özım jazǧan segızınşı synyptyŋ «Qazaqstan tarihy» oqulyǧyna engızdım. Sol Han Kenenıŋ myltyǧy mūnda qaidan keldı? Är zat, är būiym mūrajaiǧa jetkızılgende, onyŋ ılespe haty bolady. General Kolpakovskii «Kezınde maǧan qyr­ǧyzdar osy myltyqty berıp edı. Men ony talai jyldar boiy saqtap keldım. Sondyqtan būl myltyqty osy mūrajaiǧa tabys etemın» dep 1882 jyly jaŋadan aşylǧan Omby mūrajaiyna syiǧa tartqan körınedı. Myltyqtyŋ ūzyndyǧy – 1 metr 62 santimetr. Qolǧa ūstap kördık. Kädımgıdei auyr. Han Kene myqty bolǧan ǧoi. Kenesaryny köp zerttegen marqūm Baianbai Qūsaiynov aǧamyz negızı Han Kenede üş myltyq bolǧan dedı. Sonyŋ bıreuı Ombyda tūr. Ony elge jetkızgen jön. Sonda bızdıŋ ofiserler, kursanttar ant bergende Han Kenenıŋ myltyǧyn qolǧa ūstap nemese janynda tūryp suretke tüser edı. Tarihi tälım bolar edı. Patriottyq ruhtary aspandar edı!
– Ölketanu degennen şyǧady, bızge ölketanu oqulyǧy kerek pe? Osy mäsele ünemı aitylady. Sızdıŋ közqarasyŋyz qandai?
– Ärine, ölketanu pänı mektepke kerek. 2015 jyly bız on ekı jyldyq oqu jüiesıne köşemız. Sonda bız ba­lalarǧa qandai jaŋa pän ūsynamyz? Sondyqtan bızge ölketanu pänı qajet. Oquşy öz ölkesınıŋ tarihyn jaqsy bılse, Qazaqstannyŋ tarihyna da zor qūrmetpen qaraidy. Ol – aksioma. Resei bilıgı tūsynda Qazaqstannyŋ är oblysynda osyndai tarihi-ölketanu oqulyqtar boldy.
– Sız Euraziia ǧylymi-zertteu ortalyǧynyŋ direktorysyz. L.N.Gumilevtıŋ passionarlyq teoriiasyn jaqsy bılesız. Sol ölşemmen qaraǧanda, bızdıŋ qazaq ūltyn qai satyǧa qoiuǧa bolar edı?
– Är halyq, är etnos şamamen 1200-1500 jyl ömır süredı. Sol halyqtyŋ paida bolu, ılgerıleu, eŋ joǧary şyŋyna jetu, sosyn qūldyrau satylary bolady. Bızdıŋ Qazaq memleketı XIV-XV ǧasyrlarda qalyptasty desek, passio­narlyq teoriia boiynşa bız qazır eŋ biık deŋgeige köterılıp tūrmyz. Menıŋ oiymşa, eŋ myqty passionarlyq tūlǧa – Elbasy. Elbasynyŋ ıs-äreketterınen köpşılık ülgı aluda. Passionarlar özderınıŋ aldyna ūly maqsat qoiady. Ony oryndaidy. Halyqty, memlekettı būryn bolmaǧan deŋgeige jetkızedı. Bız qazır osy kezeŋge kelıp tūrmyz.
L.Gumilev ömırden öter aldynda oǧan Elza Dilmuhamedova degen jurnalist «Qazaqstandy jaqyn arada ne kütıp tūr?» degen sūraq qoiǧan eken. Sonda L.Gumilev: «Jaqyn uaqytta Qazaqstan qarqyndy damidy. Olardyŋ passionarlyq küşı jinalyp keremet nätije beredı» deptı.
– Ombydaǧy Şoqan Uälihanov oqyǧan Kadet korpusynyŋ bügıngı jaǧdaiy qalai? Körşılerımız Şo­qandy älı de qūrmettei me?
– Endı men qazır qalai qūrmetteitının bılmeimın. Bıraq, Şoqan Uälihanovqa arnalǧan būryşy bar ekenın bılemın. Şoqan atymen atalatyn 200-250 metr­dei qysqa köşe bar. Ata-babalarymyz sol jerde qonystansa da, Qazaqstanǧa qatysty köşeler joqtyŋ qasy. Bolsa, 2-3 köşe ǧana bar şyǧar. Şoqan Uälihanov köşesınen basqa, Säken Seifullin, Kazahstanskaia, Semipalatinskaia degen köşeler bar-au deimın. Al, endı Astanany qaraŋyz. Eşkımge tarşylyq körsetıp jatqanymyz joq. Özgelerge köşe beruge kelgende aldymyzǧa jan salmaimyz.
– Sızdıŋ ūstazyŋyz Janūzaq Qa­symbaev elımızdegı eŋ myqty tarih­şylardyŋ bırı bolatyn. Ol kısıden ne üirendıŋız?
– Şynyn aitaiyn, men ol kısını tarihşylardyŋ tarihşysy der edım. Sebebı, ol ünemı mūraǧattardan şyqpaityn. Ol kısı jai ǧana ǧalym ǧana emes, myqty ūstaz boldy. Ol özınıŋ ǧylymi mektebın qalyptastyrdy. 3 ǧylym doktoryn, 40-50-dei ǧylym kandidatyn daiyndady. Ol kısı dis­sertasiialyq keŋestıŋ töraǧasy bolǧan kezde bırde-bır dissertasiia kerı qait­qan emes. Ol kısı qorǧauǧa sapasy tömen dissertasiialardy jıbermeitın. Memleketımız egemendıgın alǧan soŋ mektepterge arnalǧan Qazaqstan tarihy oqulyǧyn aldymen jazǧan da sol kısı edı.
Onyŋ üstıne özı jaqsy muzykant bolatyn. Kezınde P.İ.Chaikovskii atyndaǧy muzykalyq uchilişenı bıtırgen. Öte patriot azamat boldy. Ol kısıden mūraǧattarda jūmys jasau, ädebietterdı paidalanu täsılderın üirendık. Ol bızdı eldı süiuge, ūlttyq tarihty nasihattauǧa baulydy.
– Qandai tarihşy ärıptes­te­rı­ŋızdı naǧyz ǧalym dep sanaisyz?
– Ärine, ūstazym Janūzaq Qasym­bekovtıŋ orny bölek. Sonymen qatar, ǧylymǧa adaldyq tanytyp jürgen
tarihşylar dep Mämbet Qoigeldiev, Talas Omarbekov, Bürkıt Aiaǧan, Hangeldı Äbjanov, Qambar Atabaev aǧalarymdy aitar edım. Basqa da myqty tarihşylar jetkılıktı…
– Ekı tılge jetık ǧalymsyz. Keleşekte aǧylşyn tılınde maqala jazu oiyŋyzda joq pa?
– Men mektepte aǧylşyn tılın jaq­sy bıletınmın. Bıraq äskerde ekı jyl bolǧanymda bıraz ūmytyp qalyppyn. Reseide tuyp, orys mektebınde jaqsy oqydym. Kıleŋ orystardyŋ ara­synda qazaqtyŋ tek «beske» oquy oŋai emes qoi. Omby memlekettık universitetınde oqyp jürgenımde aǧylşyn tılın edäuır meŋgerdım. Bırde rektorymyz Valerii Tihomirov AQŞ-tan kelgen delegasiiany qabyldaǧan kezde audarmaşy bolǧanym bar. Sondyqtan bıraz maşyqtansam, aǧylşyn tılınde maqala jaza alamyn dep oilaimyn. Äzırge auyz ekı söilei alamyn, audaramyn. Endı soǧan şyndap köŋıl böleiın dep otyrmyn.
– Eger ömırdı qaita bastasaŋyz, qaitadan tarihşy bolar ma edıŋız? Al tarihşy bolmasaŋyz, kım bolar edıŋız?
– Men bala kezımnen sportqa, estelık jazuǧa, esep şyǧaruǧa qūştar boldym. Eŋbek etuge beiım tūrdym. 7-8-synypta partkom hatşysy bolǧym keldı. Onyŋ sebebı bar edı. Tyŋ igeru kezınde, kolhoz-sovhozdar qūrylǧanda olardyŋ ortalyqtary köşıp kelgen evropalyq näsılder derevnialarynyŋ negızınde belgılendı. Qazaq auyldarynyŋ bärı bölımşege ainaldy. Ondai mekende infraqūrylym da, tūrmys ta naşar bolady. Men eger partkom bolsam, özımızdıŋ auyldy sovhozdyŋ ortalyǧy etem de, mädeniet üiın, mektep, monşa, sport zalyn salyp berem dep oiladym. Qazaqtardyŋ tūrmysyn jarylqaimyn dep armandadym. Äuelı partkom bolyp alsam, erteŋ sovhozdyŋ direktory bolam, bükıl auylǧa, aǧaiynǧa, küllı qazaqqa kömektesem degen bala qiialyma sendım. Matematikany öte jaqsy kördım. Aldymen Omby mem­lekettık universitetınıŋ matematika fakultetıne tüstım. Keiın matematika fakultetın tastadym da, tarih fakultetıne auystym. Söitıp, tarihty qaladym. Jaman tarihşy bolmaǧan siiaqtymyn. Ömır qaitalanyp kelse, men bärıbır tarihşy bolar edım.

Äŋgımelesken
Däulet BAUYRJANŪLY