«Қазақ тілі жаппай қолданыс тіліне айналып, шын мәніндегі мемлекеттік тіл мәртебесіне көтерілгенде, біз елімізді ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІ деп атайтын боламыз».
Н.Назарбаев
Қазақстан Республикасы Президентінің халқына арнаған жыл сайынғы Жолдаулары мемлекеттілігімізді тұғырлы етуге бағытталуда. Ана тілінің мәртебесін көтеру, мемлекеттік тілдің Қазақстан азаматтарын біріктіруші рөлі тұрғысында да мәселелер көтерілуде. Елбасы Н.Назарбаев жыл сайын осы бір тым өзекті мәселе тұрғысында айтып та, жазып та жүр. Мәселен, «Қазақстан-2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауында: «Егер әрбір қазақ ана тілінде сөйлеуге ұмтылса, тіліміз әлдеқашан Ата Заңымыздағы мәртебесіне лайық орнын иеленер еді. Қазақ тілі туралы айтқанда, істі алдымен өзімізден бастауымыз керектігі ұмыт қалады.
Ұлттық мүддеге қызмет ету үшін әркім өзгені емес, алдымен өзін қамшылауы тиіс. Тағы да қайталап айтайын: қазақ қазақпен қазақша сөйлессін. Сонда ғана қазақ тілі барша қазақстандықтардың жаппай қолданыс тіліне айналады. Тілге деген көзқарас, шындап келгенде, елге деген көзқарас екені даусыз. Сондықтан, оған бей-жай қарамайық. Мемлекет өз тарапынан мемлекеттік тілдің позициясын нығайту үшін көп жұмыс атқарып келеді. Қазақ тілін кеңінен қолдану жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыруды жалғастыру керек» деп тұжырымдаған да еді.
Қазақ тілі – ұлттық мәдениеттің өзегі. Қазақ тілі арқылы қазақ ұлтының ғасырлар қойнауынан дара жолмен келе жатқан дәстүрі ғұмырлы болмақшы. Алайда, байқап отырғанымыздай, ұлттық мәдениеттер де жаһандану қармағына іліне бастады. Жаһанданудан тыс қалу мүмкін болмаған заманда оған қарсы тұрудың төте жолдарын іздестіру қажеттігі де туындауда. Жаһандану құрдымына жұтылмаудың дара жолы – ұлттық дәстүрден ажырамау. Ұлттық дәстүрдің іргетасы – ана тілі. Сондықтан да, қазақ тілінің замана ағымына сай даму мәселесіне ерекше көңіл аудару қажеттігі туындағандықтан, латын әрпіне көшу мәселесі көтерілуде. Президент сөзімен айтқанда: «Біз 2025 жылдан бастап әліпбиімізді латын қарпіне, латын әліпбиіне көшіруге кірісуіміз керек. Бұл – ұлт болып шешуге тиіс принципті мәселе. Бір кезде тарих бедерінде біз мұндай қадамды жасағанбыз.
Балаларымыздың болашағы үшін осындай шешім қабылдауға тиіспіз және бұл әлеммен бірлесе түсуімізге, балаларымыздың ағылшын тілі мен интернет тілін жетік игеруіне, ең бастысы, қазақ тілін жаңғыртуға жағдай туғызады».
Қазіргі таңда БАҚ беттерінде әліпбиді латын әрпіне көшіру мәселесі тұрғысында алуан түрлі пікірлер көтерілуде. Зиялылар арасында да түрлі көзқарастар өрістеп тұр. Бұл заңдылық та. Алайда, әлем биігінен қарасақ, латын әліпбиіне көшудің замана талабы екендігін ұғынамыз. Өткен ғасыр басында қазақ зиялылары арасында латын әрпіне көшу мәселесі төңірегінде даулы пікірлер орын алған еді. Алайды, ол заманның биігі мен бүгінгі заманның биігін салыстыруға мүлдем болмайды. Өткен ғасырдың басы қазақ ұлтының өмір сүруінің өзі проблемаға айналған уақыт болды. Түсінікті болу үшін ұлт ұстазы атанған Ахмет Байтұрсынұлының «азғантай күшiмiздi мектеп үйлерiн салу мен оқулықтарға жұмсауымыз керек. Қарiп мәселесiне мұқтаждық туып отырған жоқ» деген пікірін келтірсек. Ал, қазіргі заманда қазақ тілін заманға сай дамытып, ана тілінің қуатын ұлттық рухымызды биіктетуге жұмылдырып, әлемдік өркениет көшінен айрылмаудың қамын жасау басты мақсат болып отыр. Қазір азаматтардың кейбірі «латын әліпбиіне көшсек, бұрынғы рухани мұра халықтан ажырап қалады» деген орынсыз пікірді айтады. Ал, осы мәселеге қатысты тарихшы Н.Мұқаметханұлы «латын әрпіне көшсек, кеңес өкіметі кезіндегі нағыз әдеби жауһарларымызды латын әрпіне көшіретін едік те, сол кезде жазылған, кеңестік идеологияны уағыздайтын дүниелерден арылар едік. Қазақ мәдениеті дүниежүзінің әдебиетімен, мәдениетімен тезірек қауышу үшін латын әрпіне 10-15 жылдың ішінде біртіндеп көшуге болады. Әрі бұл әлем қазақтары латын әрпі арқылы ала-құлалықтан да арылар еді. Ортақ жазуымыз, ортақ ұлттық мәдениетіміз қалыптасар еді» деген түзу пікірін айтса, ал философ ғалым Ж.Молдабеков «… қазіргі таңда латын қарпіне көшудің бірнеше қажеттіліктері айқындала түсті. Олар – әлемдік ақпараттық байланыс кеңістігіне ену; түркі тілдес халықтардың мәдени мұраларын бір-біріне жақындастыра түсу; болашақта Қазақ мемлекетін қалыптастырудың көпке бірдей тетігін іске қосу» дей келе, мәселеге ұлттық мүдде тұрғысынан қарау қажеттігін де тұжырымдаған еді.
Елбасы қазақ тілін жаңғыртудың қажеттігін, тілді заманға сай үйлестіріп, мәселесінен консенсус іздеу керектігін, сонымен қатар, әбден орныққан халықаралық және шет тілінен енген сөздерді қазақ тіліне аудару мәселесін біржола шешу қажеттігін Үкіметке тапсырған еді. Алайда, бұл мәселе – науқаншылдықпен емес, ғылыми тұрғыдан шешуді қажет ететін дүние. Себебі, тіл тағдыры – ұлт тағдыры. Қазіргі таңда Ана тілі төңірегінде қордаланған мәселелер де бар екендігі ақиқат. Мәселен, кейбір сөздердің мәні мен мағынасы өз орнымен қолданылмайды. Ұғымдар мәселесі төңірегінде де айтылатын мәселелер жеткілікті. Әрине, бұл – арнаулы мамандардың зерттеу еншісіндегі дүние. Қазіргі кезеңде түрлі ұғымдардың, мағынасыз мақалдардың өмір шындығынан туындап, адамдардың сана-сезіміне шым-шымдап сіңіп жататындығына қатты мән беруіміз керек. Мәселен, қазіргі күні «еркек» сөзі тым жиі қолданылады. Қазақтың болмысын жақсы білетін адам бұл сөзді оңды-солды қолданбайды. Өйткені, қазақ ұлтында ер-азамат деген түсініктің мәні ерекше жоғары болған. «Ер – азамат» ұғымы мен «еркек» сөзін тіпті салыстыруға да келмейді. Түсінген адамға, екеуінің мәні – жер мен көктей. Ахмет Байтұрсынұлы өткен ғасыр басында
«Жұбату» өлеңінде:
Ер орнына еркек қалды,
Көлеңкеден үркек қалды, –
деп ашына жазған еді.
Қазақ ұлты тағдыр сынына тап болып, талай теперіш көрсе де, ана тілі өзегімен жүрген рух үндестігінің арқасында өзінің болмысынан айрылмады. Мұны көненің көзін көріп, ғибратын алғандардың әңгімесі-ақ дәлелдейді. Өкінішке қарай, бүгінде олардың қатары сирек. Біздің рухани аштығымызды практикалық тұрғыда бүтіндеуге жеткіліксіз.
Қазақша сөйлеу мен қазақ тілін өз мәнінде ұғынып, онымен тәрбиеленіп, ұлттың жан-дүниесін ұғыну мәселесі – екі түрлі дүние. Сондықтан, ана тілін білу ғана емес, онымен тәрбиелену ісіне ерекше көңіл аудару қажет. Тілмен ұрпақ тәрбиеленеді. Өрімтал жастың жат елшіл болып кетпей, елдік мүддеге қызмет ету деңгейі қатаң қадағалануы шарт. Президент айтқандай, «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде».
Құралай СӘРСЕМБИНА,
Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің доценті