Майкейіптің хаты

Сәбетбай шал бүгін де таң­ды кірпік айқастырмай атырды. Енді көзі іліне берсе, шыңырау құзға құлап бара жатады; айқайлайын десе, тілі-ауызы күрмеліп, үні шықпайды; енді көзі іліне берсе, қой бағып ескі зираттың қасына таман барған екен дейді, әл­деқашан жермен-жексен болған моладан біреу басын қылтитып, ыржия қарайды. Сол-ақ екен, мұның аяқ-қолынан жан кетіп, үстінен бір шелек мұздай суды құйып жібергендей болады. Енді бір сәтте тамыр-тамырын қуалай, өн бойына тоқ жүгіреді. Мұның бойынан суқаны ұшқанын сезе ме, анау одан сайын езуін кере түседі де, ымдап шақырады. Тағы сәлден соң қол бұлғағандай болады. Еш жауап болмаған соң, өң-сұрық жоқ әлгі қабірден атып шығады да, тұ­ра ұмтылады. Осы кезде бұл құлын даусы шырқырап, шошып оянады…

Сәбетбай шал бұның бәрі те­гіннен-тегін көрініп жүрмегенін әу бастан сезген. Содан да болар, көптен ат ізін салмаған алыс-жақын­дағы ағайын-туысты түгел аралап шыққан. Қа­рыз-қау­ғасының бәрін жапқан. Жал­ғыз ұлы Тоққұлды жарық дүниеге әкелісімен жантәсілім еткен жары марқұм Ақғайшаның басына белгі тасын қойдырып, атынан ораза тұтқан. Малымның басы деп отыратын жирен айғырды да құрбандыққа шалып, жоқ-жітікке жіліктеп таратып берген. Бұрын-соңды өкпе-реніші болған кісілердің бәрінің үйіне бас сұғып, ыммен байырқаласып, іштей кешірісіп қайтқан. «Алда-жалда қандай бір жағдай болса» дегенді әңгімесінің арасында қайта-қайта қыстырып отырғанын олар да байқап, «ол не дегеніңіз, Сәбеке, жаман ырым бас­тамаңыз» дескен қойдай жамы­расып. Ойлап қараса, аяқ асты­нан «ана жақтың» елшісі келе қалса, мына дүниеде қия алмайтындай ештеңесі жоқ секілді. Ұл аяғынан тұ­рып, шаруасын дөңгелентіп жүр. Келі­ні ылпың-жыл­пың, пысық. Екеуі тату-тәтті, әй-шәй деспей-ақ күн кешіп жатыр. Басқа не керек? Бәрі-бәрінің ию-қиюы келіп тұр. Тек, тек…

Тек, күн сайын өзіне қайта-қайта қоятын жалғыз сұрақ «енді не қалды­ның» алдынан кесе-көлденеңдей беретін жауап қана мұның мазасын алатын. Сол есіне түссе «мұны қайт­се болады ей, а» деп, күбір ете қала­тын. «Нені айтасыз, әке?» деген Тоқ­құл­дың сөзіне де сүле: «Ә, жай, ән­шейін» дейтін де қоя салатын. Бір жолы ғана: «Тоқай, әлгінің ама­наты…» дей беріп, кілт тоқтаған да, кейін қанша қол­қаласа да жұмған ау­зын ашпай қойған.

Жатса-тұрса ойынан кетпейтін «әлгінің аманаты» Сәбетбай шалдың қартайған шақта серігіне айналған жетім ойы секілденіп кеткені сонша, бір сәт те есінен шыққан емес. Кей-кейде тым мазасы қаша ма, «Атаңа нәлет, Майкейіп, сені ме!» дейтін оңашада. Мұнысын ызытқа толы тістеніспен емес, қатпар-қатпар әжім түскен маңдайын жаза ерекше сағынышпен айтатын.

* * *

Майкейіп пен Сәбетбай егіз қо­зы­дай тете өскен, айнымас дос еді. Шын аты Майкеев Владислав Иванович-ты. Кішкенесінен сүтке тойған қозыдай томпиып жүретін ол жоға­ры сыныпқа көшісімен үрген қа­рындай домаланып сала берді. Әуеліде ауыл балалары оны «тор­сық», «боққарын» деп, келеке ететін. Өзінің де құдай сүйер қылығы жоқ, қайда жүрсе қолынан бір тілім нан түс­пейтін. Қолындағысы таусылса, қалта­сынан тағы бір тілімін шығарып жататын. Кейде мектептің дәретханасынан да со күйі шығып келе жататынын қайтесің?! Бірақ, бұл ауыл қарасирақтарының қойған қай атына да мыңқ етпейтін. Тіпті, естімеген адамдай елемей отыра бере­тін. Содан да, бұның аты жиі ауы-сып тұратын: бір күні – «торсық», екін­ші күні – «нансоғар», үшінші күні «пыс-пыс»… Осылардың ішінен өмір­шең шыққан жалғыз лақап есім – Майкейіп болды (Оған себеп өзінің «май кейпі» болуы керек).

Бозбала шаққа жете бере Сабырбай да, Майкейіп те бір-ақ түнде той жасап, бас-басына шаңырақ көтерген. Атадан жалғыз екеу – бір-біріне дос та, туыс та, аға да, бауыр да бола білді. Екі үйге бір ат, бір арба: шөп­ті бірлесіп шауып, отынды да бір­ге тү­сіріп алатын. Үйдегі екі шүйке­бастың да ым-жым­дасып, тез табысып кеткеніне іш­тей шү­кірші­лік ететін. Кезек-кезек қонаққа шақы­рысып, кезек-кезек монша жағысып, мынау дүбара дүние­нің ауыртпалығын ұлы достық пен береке-бірліктің табанына салып беретін де, тауқымет атаулыға пысқырып та қарамайтын.

Осынау жүрегі егіз жаралған екі достың өмір сапарындағы жолдарын Мәскеуден жеткен үшбу хат бір-ақ күнде қақ айырды. Майкейіпті сондағы туыстары ұзақ жылдардан бері іздеген дей ме, соғыста жүріп, әкесі соларға жалғыз ұлын аманат етіп кеткен дей ме, өлерінде Мария апа да сондай бірдеңе айтып кеткен бе, әйтеуір пыш-пыш әңгіме көп. Оның үстіне, баяғыдай бір Одақ емес, Қазақстан өз алдына тәуелсіз ел болды. Есім барда елімді тауып алға­ным жөн бе? Оу, сонда бұл менің елім емес пе? Мені мұнда өгей санап жатқан кім бар? Әлде туыс­­тарым бірдеңе біліп айтып отыр ма екен? Майкейіп ұзақ ойланды. Ақы­ры, ағайынын тауып алуға бел бай­лап, бір-ақ күнде жүгін жинады. Кетерін­де қорасындағы жиырма-отыз қойын айдап әкеп: «Әй, Сабеке, мынау кезінде сенің әкең маған атаған егіз қозыдан өрген мал. Қыста бағып отыр­ды демесең, жем-шөбін де өзің дайын­дасып келдің. Жаз болса, тағы сен ба­ғасың. Менен гөрі осы­лардың өсуіне сеп болған сенсің. Бұ­ларды сатып, жа­рымаспын. Одан да саған тастап кетейін. Егер, о жаққа жер­сіне алмай жатсам, қайтып кел­ген­де тігерге тұяғым болады. Оған дейін төлін алып, керегіңе жарат». Сәбең со кезде неге басын ала қаш­пағанын өзі де түсін­бейді. Ол да: «Егер сонда қоныс теуіп қалсам, малымның сұрауы жоқ» демеген. Сонысына қараған да, өзі де сонда жерсініп кететі­ніне сенбеген сыңайлы.

Содан бері ширек ғасырға жуық уақыт өтті. Өткен жазда қолы қалтыл­дап отырып, Сәбең досының ескі әдрі­сіне былай деп хат жолдаған:
– Аман­сың ба, Майкейіп?! Ел-жұрт, ағайын-туысың тегіс аман ба? Дені-қар­ның сау ма? Бұл хат бәлкім же­тер, бәлкім жетпес, сонда да үміт дү­ние­сі деп жазып отырмын.

Біз әлі сол Сырдың бойындағы ес­кі ауыл­да отырмыз. Баяғыдай дәу­рен­деп тұрған сапқоз жоқ, ел түгел қалаға көшіп, оншақты үй ғана қал­дық. Есесіне қаламыз көркейіп, әдемі болып кетті. Айтпақшы, се­нің трак­­торың баяғыда Қытайға темірге өтіп кеткен, тамтығы да жоқ. Үйлеріңнің қалқайып қабырға­сы ғана қалды, сенен кейінгі иесі бұзып әкеткен…

Жә, көп созбайын, әлгі өзің аманат етіп кеткен қойларың өсіп, бүгін­де жүз­­ден асты. Жалғыз ұл жұмыс­та, мен болсам қартайдым, малы­ңа қа­рай­­тын шамам жоқ.

Сатып, құр­тайын десем, көрімде сұрайсың ба деп қор­қам. Келіп, қойыңды санап ал. Сә­лем­мен Сәбетбай.

Арада бір жыл өтсе де Майкейіп жауап жазбады, жазып жіберген үйдің нөміріне де қоңырау шалмады.

* * *

Сәбетбай шал бүгін де атар таңды көзімен атқызды. Жұмсақ төсек жам­басына тастай батып, ұршығы ойы­луға айналғалы қашан. Бір сәт бү­гін таң атпайтындай, түнді тас төбе­ге таңып тастағандай сезілді. Дала бо­за­мық­тана бастағанда ғана үзілуге шақ қалған үмітіне жан кірді. Сәлден соң ас үйдегі жасқана шыққан дыбыстан келіні дәрет суын дайындап жүргенін сезді де, орнынан тұрды. Таң атқанша сегіз көзі сырқырап шыққанына қара­мастан, өзін күндегіден сергек сезін­гендей. Намаздан кейін әдет­тегідей дастархан жайылып, буы бұр­қырап қызыл күрең шай келді. Сорап­тай ішіп, тамыр-тамырына қан жү­гіре бастағаны сол еді, келіні: «Айт­пақшы, ата, мынаны сізге кеше мектептен беріп жіберіпті» деп ақ конвертті қолына ұстата салды. Тағы да жиналысқа шақырып жатқан шығар деп, төсегінің басына қоя бергені сол еді, «Майкеев Владислав Иванович» деген жазу көзіне оттай басылды. Жалма-жан конвертті ашып, былай жолданған хатты оқыды:

– Сабеке, амансың ба? Хатыңды алып, балаша еңіреп жыладым. Сені жақсы білем деп ойлаушы едім, бірақ жақсы танымаған екенмін. Осынша жыл аманатың деп… Сенің жолыңда садаға! Сендей адал достың жолын­да құрбан, андағы жүз қой түгіл мына жал­пақ дүниені сенің жолыңда тәрк етер ем. Бекер кеткен екенмін қасыңнан…

Менің бұл хәлімді білмей-ақ қой­сын деп, жауап жазбап ем, кеше ғана батылым жетіп, қолыма қалам алдым.

Сәбеке, киесі атты мені туған жер­дің, Сыр ананың, біздің туған ауылы­мыздың киесі жібермеді. Қарызын өтемей кеткенім үшін, сатқындығым үшін…

Мұнда келе сап, ел қатарлы өмір сүрдік. Бірақ, бұл жақта әлгі көк шөл­мекке құмарлар көп екен. Қалай солардың біріне айналып кеткенім­ді білмей қалдым. Өзімді ақтап қай­тейін, менің салынып ішкенімді Лена кө­те­ре алмады. Міне, осымен он жеті жыл, жал­ғыз­бын. Жан серігім – көк шөлмек.

Сәбетбай, егер шамаң болса, мені келіп алып кет. Барып, анамның қасында жатайын. Сырдың бойында! Ту­ған ауы­лымда! Сенің босағаңда өлсем де арманым жоқ, бауырым. Өз жерім­нен өзім жеріп, бекер кеткен екен­мін. Енді жалған намысқа жеңі­лер жайым жоқ. Туған жеріме жеткіз мені, досым! Кеш те болса барып, кешірім сұрайын.

Күтем. Сәлеммен Майкейіп.

* * *

Пойыздың терезесінен ұсақ шоқылы сары дала жөңкіліп жатыр. Еңсесі еңкіш тартқан қарт кісі сырт жаққа үзіле қарайды. Сона-а-ау, алысқа үздігеді. Мәскеуге дейін әлі үш күндік жол жатыр. Осы үш күнге тағат табар ма екен қария?! Жоқ, әлде, жіңішкерген төзімнің қылы шың етіп үзіліп тыншыр ма екен? Жамыраған ойларын жинай алмай келе жатқан қарт келер сәт ерекше жымиыспен: «Әй, атаңа нәлет, Майкейіп», – дейді күбірлеп. – Шыда, Сырдың тастай суық суына салып есіңді жиғызайын…».

Иранғайып КҮЗЕМБАЕВ