«Менің қуанышым да, жетістігім де – жәдігерлер…»
Қырым АЛТЫНБЕКОВ, реставратор, Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі:
– Қырым аға, біздің елде реставратор маман жоқтың қасы. Жастардың осы салаға қызығушылығының төмендігі неде деп ойлайсыз?
Дархан
– Көнені жаңғырту, қалпына келтіру дегеніміз – өте күрделі жұмыс. Ал, жерасты қорымдарынан табылған дүниені қалпына келтіру тіпті қиын. Реставратордың археология ғылымынан мол хабары болуы керек, химияны да жете білгені жөн. Тіпті, кем дегенде оншақты мамандықтан хабарың болмаса, жұмысың шала болады. Маған көптеген шәкірттер үйренемін деп іздеп келіп жатады, бірақ көбісі тұрақтамайды. Өйткені, қаншама ғасыр жер қойнауында бұзылуға айналып, езіліп, шіріп жатқан затты алғаш көргенде шошынып, жерініп шыға келеді. Содан кейін одан гөрі басқа да дизайндық жұмыстармен айналысып, тез ақша тапқанды жөн көреді. Ақшаның соңына түскен адам ғылыми жұмыспен түбегейлі айналыса алмайды. Ілуде бір осы мамандықты өлермендікпен сүйген жанкештілері ғана қалады. Неге десеңіз, бір затты қалпына келтіру үшін біршама уақыт керек.
– «Қырым аралы» зертханасы туралы айтып берсеңіз…
Мөлдір, медбике
– Баяғыда бір журналист мақала жазып, тақырыбын «Остров Кырыма» деп қойыпты. Содан бастап біздің зертхана солай аталып кетті. Онда барлығы 14 адам жұмыс істейді. Зертханамызда бірнеше мыңдаған жұмыстар істелді. Қазіргі мұражайдағылардың көбісі – біздің қолымыздан өткен дүниелер. Оған қоса, Ресей, Монғолия, Қырғызстан, Түркиядан тапсырыстар келеді. Соларды қабылдап, қалпына келтіреміз. Үйренуге, тәжірибе жинақтауға шетелдіктер көп келеді. Бұрын біз оларға жүгінсек, олар қазір бізден үйрену үстінде. Меніңше, жұмыстың нәтижесі деген осы болса керек.
– Жалпы, бір дүниені қалпына келтіру үшін қанша уақыт кетеді?
Айбын, оқырман
– Әртүрлі. Кейбір дүниелерге 2-3 ай уақыт кетсе, кейбіреулері жылдап жатады. Қазір 15 жылдан бері жасалып жатқан дүниелер бар. Анализ жасаймыз, томографиядан өткіземіз, сөйтіп «жанын» кіргіземіз. Былайша айтқанда, әр затпен жеке жұмыс жасалады.
– Қазақтың сан ғасырлық тарихын «тірілту» жолында тер төгіп жүрген сізді білмейтін адам кемде-кем. Сұрайын дегенім, Астанада жеке көрмеңізді қашан өткізесіз?
Дидар, қала тұрғыны
– Астанада екі рет көрме өткізген едім. Ешкім келген жоқ. Біздің елде қызығушылық төмен. Содан кейін қойдым. Керісінше, шетелдерде сұраныс көп. Олар барлық қаражатты мойнына алып, жиі шақыртып тұрады. Америкадағы көрменің өтіп жатқанына 5-6 жылдың жүзі болды. Жұмысыңа сұраныс болса, кәдімгідей қуанып қаласың.
– Париждегі атақты Луврда тәжірибеден өткен тұңғыш әрі әзірге жалғыз қазақ екеніңізді білеміз. Жалпы, шығармашылық көрмелеріңіз қандай қалаларда өтті?
Назым, студент
– Жоғарыда айтып өткенімдей, Европада сұраныс өте жоғары деңгейде. Сан-Франциско, Париж, Лондон, Нью-Йорк, Будапешт, т.б қалаларда өтті.
– Бүгінгі таңда коллекцияңызда қанша жәдігер бар?
Бекболат, қала тұрғыны
– Мен коллекционер емеспін. Авторлық жұмыс десе, дұрыс болады. Мен мұражайдағы дүниелермен жұмыс істеймін. Дайын болғанын мұражайға өткізем, халық қызығын көріп, бағасын береді. Одан артық не қажет? Бұл – менің парызым. Менің қуанышым да, жетістігім де осы жәдігерлер. Табылған жәдігерлердің арқасында бабаларымыздың қай ғасырда өмір сүргенін, қандай әдет-ғұрып ұстанғанын, қандай қоғамдық ортада болғанын анықтауға болады. Осының арқасында біз өзіміздің халықтың ежелгі мемлекеттік дәстүрінің қандай болғанымен мақтана аламыз.
– Жерден қазып алған дүние қалай қалпына келтірілді? Сол туралы айтып беріңізші…
Айдана, студент
– Бұл – өте күрделі шаруа. Археологтар қазба жұмыстарын жасап жатқан кезде біз олардың жанында тұрамыз. Олар көмбеге жеткен кезден бастап біздің ісіміз басталады. Ең алдымен сол жерде алдын ала консервация жұмыстары жасалады. Өйткені, жер астында жатқан затты бүлдірмей, сол қалпында алып шығу керек. Әйтпесе, ауа мен жылу кірген соң онсыз да ылғалдың арасында тұрған зат жарты сағаттың ішінде кеуіп, күл болып ыдырап кетеді. Нәтижесінде, түкке жарамай қалуы мүмкін. Сондықтан, уақытты өлтірмей, оны сақтап қалу – біздің басты міндетіміз. Жалпы, ғылымда оның әртүрлі әдістері бар. Соңғы оншақты жылдың ішінде дүние жүзіндегі ғалымдардың озық тәжірибелерін екшеп, жақсысын алып, өзіміздің зертханада жүзеге асырып келеміз. Қазып алған дүниені зертханаға әкелген соң консервациялық, реставраторлық жұмыстары жасалып, «реконструкция», «идентификация» деп аталатын бірнеше сатылы жұмыстары жүргізіледі. Әр жәдігер ауру адам сияқты. Оларды тез арада «емдеу» керек. Бұл – физикалық күш-жігерді қажет ететін ауыр әрі лас жұмыс. Десек те, бойыңда үлкен бір сырды, ғасырлар шежіресін жасырып жатқан жәдігерлерді жаңғыртуға деген құштарлық болса, оның барлығын ұмыттырып жібереді. Реставратордың қызметі – келген науқастың ауруын асқындырып алмай, тез арада жәрдем көрсетуі тиіс дәрігердің қызметі секілді.
– Сіз елімізде жүргізілген қазба жұмыстарынан бөлек, шет елдердегі археологиялық ашылулар мен қалпына келтіру істеріне қатысып, тәжірибе жинаған мамансыз. Әлем елдерінің реставрация жұмыстарына деген көзқарасы, тәжірибесі қай деңгейде?
Бекзат, оқырман
– Мен Моңғолия, Ресей, Франция секілді мемлекеттерде жүргізілген қазба жұмыстарына тікелей қатыстым. Сондай-ақ, көптеген елдердің реставрациялық жұмыстарын да зерттедім. Дамыған елдерде көне мұраларға ерекше мән беріледі. Олар кішкентай дүниесінің өзін атағын аспандатып, дүйім жұртқа танытуға бейім тұрады. Ал, біздің жерімізден табылған жәдігерлер кез келген жаһандық құндылықтардан жоғары тұр. Сақтардан қалған айрықша мұра «Алтын адам» ескерткішінің өзін-ақ алыңызшы. Бүгінде дүние жүзін таңғалдырған ескерткіш болып саналады. Алайда, өзіміз осы жәдігерлердің бағасын біліп, қадіріне жете алмаймыз.
– Қазақ даласынан табылған жәдігерлерді зерттеу барысында қандай да бір ерекшеліктер бар ма?
Шынарай
– Бізде ежелгі тайпалардан қалған, солардың өмір жолын дәйектейтін қаншама көне заттар бар. Қарап отырсаңыз, қару-жарағы, ішер ас, киер киімінде, ұстаған затында аса бір өзгешелік жоқ. Металды қорытуы, бұйымдар жасау тәсілі де ұқсас. Бұл сол заманда біздің ұлан-ғайыр кеңістігімізде қарым-қатынастың, байланыстың ерекше қарқын алып, дамығанын көрсетеді. Дәстүр ұқсастығына келсек, ертеде өлген адамның киіміндегі әшекей заттары, көшпелі өмірде жан серігі болған астындағы аты да ер-тұрманымен қоса жерленетін болған. Еліміздің қай түкпірінен кездескен жәдігерді алып қарасаңыз да, бір мәдениет, бір тұрмыс-тіршілік кешкен халықтың тұтастай бір ғұмыр тарихын байқау қиын емес.
Еркежан СӘТІМБЕК